سیاست «نگاه به شرق» ایران در نتیجه دشمنی این کشور با ایالات متحده و مخصوصا بعد از خروج امریکا از برجام در سال 2018 میلادی و اعمال تحریمها بر ایران، آغاز شد. ایران با در پیش گرفتن سیاست «نگاه به شرق» تلاش دارد از طریق برقراری روابط سیاسی، دینی، اقتصادی و فرهنگی با شرق از شدت پیامدهای انزوای تهران بکاهد. در این زمینه، پژوهش حاضر به عوامل تأثیرگذار در روابط دوجانبه میان ایران و اندونزی در دهه های اخیر پرداخته و منافع گوناگون ایران در این کشور و نیز ابزارهایی را که ایران برای رسیدن به هدف خود به کار می گیرد مورد بررسی قرار می دهد. همچنین این پژوهش، به موانع و محدودیتهایی که مانع پیشرفت این رابطه می شود نیز توجه نشان می دهد. این پژوهش از سه محور اصلی تشکیل شده است که عبارتند از: نخست، عوامل تأثیرگذار در روابط ایران و اندونزی. دوم، سیاست قدرت نرم ایران در قبال اندونزی. سوم، ابعاد روابط ایران و اندونزی.
اندونزی همواره مورد توجه ایران و بخش مهمی از سیاستهای دینی و اقتصادی مخصوصا سیاست خارجی ایران را به خود معطوف داشته است. این کشور در سیاست خارجی ایران یعنی همان سیاست نگاه به شرق، عامل تعیین کننده ای به شمار می رود. این کشور با دارا بودن 240 میلیون مسلمان[1]، از لحاظ جمعیت مسلمان، در جایگاه چهارم قرار دارد. غالبا، پژوهشگران و سیاست سازان، روابط دو جانبه ایران و اندونزی را بر اساس روابط خارجی آنها مخصوصا با ایالات متحده و عربستان سعودی ارزیابی می کنند.
از آنجا که نظام حکومتی اندونزی بر اصل تعددگرایی و سکولاریسم سیاسی بنا شده است، این کشور همواره بعد از انقلاب 1979 میلادی ایران تلاش نموده جلوی هرگونه نفوذ دینی و مذهبی ایران را بگیرد. اما این مسأله باعث نشده است که ایران از تلاشهای خود برای دستیابی به اهداف خود در این کشور مانند ترویج انقلاب ایران و ترویج آنچه « دمکراسی دینی» نامیده می شود در سیاست و جامعه اندونزی و همچنین ترویج افکار مذهبی بر گرفته از اصول انقلاب ایران دست بردارد. به علاوه، ایران تلاش دارد از روابط با اندونزی در راستای کاهش پیامدهای تحریمهای امریکا بهره گیرد.
بیشتر پژوهشهایی که با موضوع رابطه ایران و اندونزی صورت گرفته اند، از منظر دینی- سیاسی به این رابطه پرداخته اند که بخشی از تحقیقات درباره تشیع در شرق آسیا محسوب می شوند. به عنوان مثال، عمر السقاف در پژوهشی که انجام داده به هویت های اجتماعی مذهب شیعه در اندونزی در دوره بعد از محمد سوهارتو توجه نشان داده است. السقاف با ذکر تاریخچه ای، به این موضوع می پردازد که چگونه بعد از انقلاب ایران، نگاهها به تشیع در اندونزی با شک و تردید همراه شد. گفتنی است که در آن دوره، رویکرد انقلاب ایران با سیاست خارجی ضد کمونیستی اندونزی در دوره جنگ سرد، کاملا در تضاد بود. همچنین این پژوهش به این مطلب پرداخته است که چگونه انقلاب ایران که در آن زمان به عنوان «پیروزی اسلام» بر نظام پلهوی مورد حمایت غرب مطرح بود، توجه علمای دین و دانشگاهیان را به خود جلب کرد[2].
و پژوهش دیگری که توسط خانم چايرا فورمیچی (Chiara Formichi) به نگارش درآمده، به گرایش برخی از مردم اندونزی به تشیع در بازه زمانی دهه شصت تا دهه هشتاد، پرداخته و تأثیر آن بر مذهب شیعی معاصر در حزیره جاوه اندونزی که اکثریت مردم آن مسلمان هستند را مورد بررسی قرار داده است. این پژوهشگر می گوید حکومت اندونزی نگران این امر بود که مبادا انقلاب ایران باعث بی ثباتی کشور اندونزی شود؛ غافل از اینکه، «انقلاب ایران پیامدهای تأثیرگذارتری نیز داشت و آن، توزیع کتابهایی درباره تاریخ و فلسفه ایران بود که مورد استقبال افرادی قرار گرفت که نه از وضعیت سیاسی آن روز بلكه از دین ناراضى بودند». وی با ذکر ماجرای شیعه شدن چهار اندونزیایی بعد از انقلاب ایران، به این مطلب می پردازد که چگونه شیعه شدن این عده، بر نسل دوم « شیعیان مخلص» در جزیره جاوه تأثیر گذاشت[3].
هیلمان لطیف در پژوهشی که انجام داده به نهادها، گروهها، مدارس و انتشارات شیعی در اندونزی بعد از انقلاب ایران پرداخته است. وی همچنین نقش شخصیتهای دانشگاهی و علمای دین در ترویج افکار دینی و سیاسی که بن مایه انقلاب ایران بود، را به بحث و بررسی گرفته است[4].
با بررسی پژوهشهای موجود با موضوع روابط ایران و اندونزی به این نتیجه می رسیم که بخش اعظم این پژوهشها از منظر دینی و تاریخی به روابط دو جانبه دو کشور پرداخته اند. و جای پرداختن به روابط این دو کشور در چارچوب روابط بین الملل و دیپلماتیک همچنان باقیست. از این رو، این پژوهش با به کارگیری شیوه تحلیلی و توصیفی تلاش دارد روابط میان ایران و اندونزی را زیر ذره بین برده و اهداف اصلی سیاست خارجی ایران در قبال جاکارتا را روشن سازد.
نخست: عوامل تأثیرگذار بر روابط ایران و اندونزی
عوامل چندی بر روابط ایران و اندونزی تأثیر گذار هستند که در اینجا به مهمترین آنها نگاهی خواهیم داشت:
یک. موقعیت راهبردی
کشور اندونزی در منطقه آسیا و اقیانوس آرام از موقعیت راهبردی بسیار مهمی برخوردار است. و تنگه ملاکا که اقیانوس هند را به اقیانوس آرام پیوند می دهد در این کشور واقع است. اندونزی با داشتن آبراهه های بسیار مهمی که بیش از نیمی از تجارت بین الملل از آنجا عبور می کند و شرق و جنوب آسیا را با قاره اقیانوسیه پیوند می دهد، بزرگترین کشور مجمع الجزایری در جهان به شمار می رود که 17000 جزیره، در مسافتی برابر با 3200 مایل از شرق تا غرب امتداد یافته اند[5]. این موقعیت راهبردی اندونزی نقش اساسی در راهبرد ایالات متحده در قبال منطقه جنوب شرق آسیا و اقیانوس آرام دارد. تنگه ملاکا، سنگاپور، شبه جزیره مالزی و جزیره سوماترای اندونزی را به یکدیگر پیوند داده و مسافت میان منطقه خاورمیانه و بازارهای بزرگ آسیا را کوتاه می كند. این تنگه با پیوند دریای چین جنوبی، اقیانوس هند و اقیانوس آرام ارتباط میان کشورهای چین، ژاپن و کره جنوبی را تأمین می کند. با توجه به اینکه اندونزی به عنوان بزرگترین کشور دریایی در منطقه جنوب آسیا از موقعیت ژئوراهبردی مهمی برخوردار است، یکی از طرفهای مهم منطقه ای در ساختار امنیتی این منطقه به شمار می رود. گفتنی است ساختار امنیتی این منطقه را ایالات متحده و کشورهای غربی دیگر مانند کشورهای اروپایی و استرالیا ترسیم کرده اند.
اسنادی در دست است مبنی بر اینکه ایران بارها تلاش نموده برای پیشبرد فعالیتهای غیر قانونی و فرامرزی خود از موقعیت راهبردی اندونزی استفاده کند. مقامات اندونزی براساس مقررات «آبراهه های مجمع الجزایر» که اختصارا «AIKI» نامیده می شود، در سال 2021 میلادی دو نفتکش ایرانی را در حين عبور از آبهای اندونزی به سوی چین توقيف كردند. یکی از آنها نفتکش پانامایی به نام ( ام تی فریا / MT Freya) و دیگری نفتکش (إم تي هورس MT Horse) با پرچم ایران بود. این دو نفتکش به ظن اینکه برخلاف قانون در آبهای منطقه ای اندونزی در حال انتقال نفت از یکی به دیگری بودند، که نقض مقررات عبور و مرور است، توقیف شده اند[6]. رسانه ها گزارش دادند که از جمله تخلفات آنها عدم اهتزار پرچم ملی و خاموش کردن سیستمهای شناسایی شان بوده است. گفتنی است که برای نظارت بر کشتیهایی که در آبراهه های اندونزی عبور می کنند، باید هویت آنها برای وزارت راه و ترابری این کشور روشن باشد.
«دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل / UNODC» در گزارشی آورده است که باندهای بین المللی مواد مخدر ایرانی به تولید قرصهای «مت آمفتامین» روی آورده اند و اخیرا عرضه این ماده مخدر در منطقه جنوب آسیا افزایش یافته و در هر منطقه ای به وفور یافت می شود[7]. یافته های پژوهشی که توسط «مرکز نظارت بر مواد مخدر و اعتیاد اروپا» انتشار یافته نشان می دهد که ملیت ایرانی یکی از دو ملیتی است که بیشترین بازداشتیهای مرتبط با قاچاق قرصهای «مت آمفتامین» در اندونزی را به خود اختصاص داده است. این پژوهش همچنین از افزایش گزارشات درباره قاچاق «مت آمفتامین» از ایران به اندونزی حکایت دارد[8].
طی دهه گذشته، تعداد زیادی از ایرانیان به اتهام قاچاق مواد مخدر توسط پلیس اندونزی دستگیر شده اند. به عنوان نمونه، در سال 2009 میلادی گزارشاتی منتشر شد مبنی بر اینکه پلیس اندونزی هفت ایرانی را به اتهام قاچاق 371 قرص «مت آمفتامین» به جزیره بالی، دستگیر کرده است[9]. در همان سال، پلیس اندونزی 10 ایرانی را که در یک پرواز بین المللی به مقصد جاکارتا قرصهای «مت آمفتامین» به ارزش 10 میلیون دلار به همراه داشتند، دستگیر کرد[10]. در سال 2014 میلادی دو ایرانی دیگر در استان جاوه به اتهام حمل 70 کیلوگرم «مت آمفتامین کریستال» دستگیر شدند که قیمت آنها 9.5 میلیون دلار تخمین زده می شد[11]. در سال 2021 میلادی یک دادگاه محلی اندونزی حکم 12 نفر از اعضای «باند 9 بالی» قاچاق هروئین را به جرم قاچاق 400 کیلوگرم «مت آمفتامین» صادر کرد. در میان دستگیرشدگان و محکومان، دو ایرانی یعنی حسین سالاری و همسرش نیز بودند. رئیس دفتر دادستانی شهر سوکابومی، این دو را «طراح این عملیات» خوانده است[12].
دو. اهمیت اندونزی در جهان اسلام
اندونزی به عنوان پرجمعیت ترین کشور اسلامی، از اهمیت ویژه ای در جهان عرب و جهان اسلام برخوردار است. همین امر اهمیت این کشور را در «سازمان همکاری اسلامی» پر رنگ نموده و آن را به صحنه رقابت میان کشورهای اسلامی بدل ساخته است. کشورهای اسلامی رقیب تلاش نمودند با علمای مسلمان، دانشگاهیان و نهادهای دینی خصوصی و دولتی در اندونزی ارتباط برقرار کنند. برای بیان ماهیت این روابط، باید به آثار این روابط نگاهی داشته باشیم که از جمله آنها می توان کمک به مدارس دینی و دانشگاههای اندونزی در راستای آموزش زبان عربی و علوم اسلامی و جمع آوری کمک برای ساخت مساجد اشاره کرد؛ به ویژه اینکه کشورهای اسلامی مطرح مانند عربستان سعودی، قطر، امارات و ترکیه برای ساخت مساجد، کمکهای سخاوتمندانه ای اختصاص می دهند. ملک سلمان بن عبد العزیز پادشاه عربستان سعودی در جریان یک سفر رسمی به اندونزی 13 میلیارد دلار برای حمایت از فعالیتهای آموزشی، تجاری و مؤسسات دینی در اندونزی کمک كردند[13]. کشور امارات متحده عربی نیز سرمایه گذاری های هنگفتی در اندونزی انجام داده است و به پاس تلاشهای جوکو ویدودو رئیس جمهور کنونی اندونزی در راستای تقویت روابط دو کشور، یک مسجد در محله سفارتخانه ها در ابوظبی به نام وی نامگذاری شد[14].
اتحاديه جهان اسلام که مقر آن در شهر مکه است، با همکاری دولت اندونزی و سازمانهای خصوصى در طرحهای سازندگی، آموزش و بخش خیریه فعالیتهای زیادی انجام داده است[15]. به عنوان نمونه، در سال 2020 میلادی اتحاديه جهان اسلام و مؤسسه سیره نبوی در اندونزی تفاهمنامه ای برای راه اندازی «موزه ها و نمایشگاههایی با موضوع سیره نبوی و تمدن اسلامی» در جاکارتا پایتخت اندونزی به امضا رساندند. گفتنی است که این تفاهمنامه با حضور یوسف کالا معاون پیشین ریاست جمهوری به امضا رسید که در حال حاضر ریاست هیأت امنای این مؤسسه را بر عهده دارد[16].
علی رغم اینکه اندونزی از لحاظ جمعیت مسلمانان، بزرگترین کشور اسلامی به حساب می آید، اما این کشور بر اساس پلورالیسم قومی و دینی بنا شده است و اصل «اندونزی اعتدال گرا» که به اصل « مجمع الجزایر اسلام» نیز یاد می شود را مبنا قرار می دهد. در این مورد، احمد رومادی استاد دانشکده الهیات و حقوق دانشگاه اسلامی شریف هدایت الله می گوید: « در زمانیکه بسیاری از کشورهای اسلامی در سرتاسر جهان درگیر رقابتهای سیاسی و جنگهای داخلی و دیگر انواع نزاعها هستند، اندونزی با در پیش گرفتن پلورالیسم الگوی یک کشور مسلمان است. دمکراسی نه تنها بر ایده خرافی عدم سازگاری اسلام و دمکراسی خط بطلان می کشد، بلکه نشان می دهد چگونه می توان اسلام را در یک دولت ملی مدرن حفظ کرد. اکثریت جمیعت اندونزی مسلمان هستند که تعداد آنها به 230 میلیون نفر می رسد و این تعداد 87.2 درصد کل جمعیت کشور را به خود اختصاص می دهد. اما اسلام دین ملی این کشور نیست و قانون اساسی نیز هیچ دینی را به عنوان دین رسمی کشور معرفی نکرده است»[17].
سه.اقلیت شیعه در اندونزی
اندکی پس از پیروزی انقلاب ایران در سال 1979 میلادی، جمهوری اسلامی ایده صدور اندیشه انقلاب به فراسوی مرزهایش را در قانون اساسی گنجاند و خواهان برپایی انقلاب در تمام جهان اسلام شد. آیت الله خمینی به عنوان اولین رهبر ایران، از مردم ایران خواست «سختی ها و فشارها را تحمل کنند» تا رژیم ایران بتواند مهمترین وظیفه خود که همانا نشر اسلام در سرتاسر جهان است، را به انجام برساند[18].
انقلاب ایران، زمینه را برای تحقق بخشیدن «طرح رهبر» در داخل و خارج ایران فراهم ساخت. و نظام نوپای ایران راهبردی اتخاذ کرد و اقلیت های شیعی را برای عملیاتی کردن طرح فرامرزی خمینی به خدمت گرفت[19].
اندونزی با اکثریت جمعیت مسلمان، پیروان ادیان دیگری چون مسیحیت، هندو، بودایی و کنفسیوس را نیز در خود جای داده است. اکثریت مسلمانان این کشور را اهل سنت تشکیل می دهند. حدود یک میلیون از جمعیت این کشور را شیعیان تشکیل می دهند که اکثر آنها در جاکارتا، ماکاسار و باندونگ زندگی می کنند.
پیشینه شیعیان در اندونزی به قرن نهم میلادی باز می گردد. گفته می شود که احمد بن عیسی مهاجری فرزند نوه امام جعفر صادق امام ششم شیعیان، از بصره عراق به حضرموت یمن مهاجرت نمود. بعدها، فرزندان احمد بن عیسی راه شرق را در پیش گرفته و در جاوه سکنی گزیدند[20]. اما انقلاب ایران در هویت شیعیان اندونزی تأثیر بسزایی داشت و بعد از انقلاب، شیعیان اندونزی با اعتماد بیشتر به فعالیتهای خود ادامه داده و با جامعه اندونزی وارد تعامل شدند؛ تا جاییکه در سخنرانیهای دینی مردم اندونزی را به مذهب تشیع فرا می خواندند. و بسیاری از دانشجویان، دانشگاهیان و طلاب دینی که در ایران زندگی و تحصیل کرده بودند، در این حرکت نقش بسیار پر رنگی ایفا نمودند.
برخی بر این باورند که بعد از انقلاب ایران، دو گروه اصلی نقش عمده ای در ترویج اندیشه شیعی در اندونزی ایفا کردند. گروه اول: طلاب قم بودند که بعد از تحصیل در حوزه قم، به اندونزی بازگشتند. و گروه دوم: تعدادی از دانشجویان «مؤسسه فناوری باندونگ» بودند که برای تبلیغ و نشر تشیع و تعالیم انقلاب ایران جلسات معرفت افزایی برگزار کردند[21].
دوم: سیاست قدرت نرم ایران در اندونزی
ایران در تلاش است با تبلیغ و ترویج اندیشه انقلاب ایرانی، برای خود در میان مسلمانان نفوذ و محبوبیت کسب کند و در این راه هم از قدرت نرم و هم از قدرت سخت مدد می گیرد. نمونه های بکارگیری قدرت سخت، زیاد است و در چندین کشور به وضوح نمایان است. به عنوان مثال، ایران در عراق که اکثر جمعیت آن را شیعیان تشکیل می دهند، گروههای نیابتی مانند « نیروهای حشد شعبی» و دیگر گروههای شبه نظامی را ایجاد کرده است تا از طریق آنها در نهادهای کشور عراق رخنه کرده و با استفاده از خشونت و انجام حملاتی به منافع کشورهای غربی و عربی[22]، نفوذ خود در کشور عراق را تقویت نماید. ایران حتی شیعیان کشورهایی را که در اقلیت هستند مانند پاکستان و افغانستان نیز بسیج نموده است و این افراد به نیابت از ایران در سوریه و عراق می جنگند[23].
اکنون جا دارد که به ابزارهای اعمال قدرت نرم ایران نگاهی داشته باشیم که عبارتند از:
یک. تبلیغ الگوی ایرانی
ایران در کشورهایی چون اندونزی که نمی تواند روى عامل جمعیت حساب باز كند، به استفاده از قدرت نرم روی می آورد. ایران تلاش نموده با استفاده از روشهای گوناگون، اندیشه انقلاب ایران و ساختار سیاسی آن را که یک ساختار سیاسی ترکیبی است، تبلیغ نماید. این ساختار ترکیبی که از آن با عنوان «دمکراسی دینی» یاد می شود، برای قشر دین مدار اندونزی چه مسلمانان دین مدار و چه محافظه کاران، بسیار جذابیت داشت[24]. البته پژوهشگری به نام فاریش نور این شیفتگی را مربوط به یک مرحله تاریخی می داند که « جوامع اسلامی با مشکل ایجاد مدرنیسم بعد از دوره استعمار دست و پنجه نرم می کردند تا هم مدرن باشند و در عین حال، اصالت خود را حفظ کرده و بومی بمانند». وی همچنین توضیح می دهد که گاهی برخی اصطلاحات معنای مدرنیسم را در خود خلاصه می کنند[25]. با به ثمر نشستن انقلاب ایران، سیاستگران مرتبط با اخوان المسلمین و رهبران دینی در جنوب شرق آسیا به استفاده از گفتمان انقلاب ایران روی آوردند زیرا بر این باور بودند که با این روش می توانند طرفداران بیشتری در انتخابات کسب کنند. نور همچنین می افزاید: «عجیب نیست که حکومتهای جنوب شرق آسیا به تحولات انقلاب ایران روی خوش نشان ندادند. احزاب و جنبشهای اسلامی مخالف مالزی، اندونزی و فیلیپین به طور علنی حمایت خود را از انقلاب ایران و اصول اولیه آن اعلام کردند. در اندونزی گروههایی چون «کوماندو جهاد» که اسلامگراهای آشوب طلبی چون عمران بن زین رهبری آن را بر عهده داشتند، با الهام از انقلاب ایران اقدام به بسیج و مسلح نمودن اتباع خود کردند»[26].
دو. همکاری در حوزه آموزش و تحقیقات
بعد از به ثمر نشستن انقلاب ایران، توزیع کتابها و نشریات ایرانی در دانشگاههای اندونزی به صورت قابل ملاحظه ای افزایش یافت. این کتابها حاوی مطالبی درباره ماهیت نظام حکومتی پس از انقلاب و فعالیتهای دینی و فرهنگی بودند. برخی از محافظه کاران مسلمان و نیز شیعیان اندونزی شیفته الگوی سیاسی ایران یعنی «دمکراسی دینی» شده بودند. همچنین برخی گروههای چپ پیروزی انقلاب علیه نظام رضا پهلوی مورد حمایت امریکا را به منزله پیروزی بر نظام امپریالیستی امریکا تلقی کردند. سوفجان نوشته است که بعد از انقلاب ایران، روحانیون و نظریه پردازان ایرانی همچون مرتضی مطهری، علی شریعتی و طباطبایی طرفداران زیادی کسب کردند[27].
«مرکز فرهنگی اسلامی» که توسط سفارت ایران اداره می شود، مطبوعات ایران را در اندونزی توزیع می کند و اکنون این مطبوعات به وفور در کتابخانه های دانشگاهی و کتابخانه های عمومی سرتاسر اندونزی در دسترس هستند و برخی از آنها به زبان اندونزیایی یعنی زبان بهاسایی ترجمه شده اند.[28]
چندین دانشگاه اندونزی مانند دانشگاه اندونزی و دانشگاه اسلامی شریف هدایت الله در جاکارتا و یوگیاکارتا و نیز دانشگاه گاجا مادا و دانشگاه حسن الدین در جنوب سولاویزی و دانشگاههای محمدیه در جاکارتا و مالانگ و یوگیاکارتا مراکز پژوهشی به نام « غرفه های ایران» دایر کردند که کتابهایی با موضوعات دینی و سیاسی را در اختیار علاقمندان قرار می دهند. گفتنی است که این آثار توسط پژوهشگران ایرانی تدوین یافته اند[29].
البته در این میان، تعدادی از اشخاص و سازمانهای اندونزی نقش بسزایی در نشر و ترویج محصولات فرهنگی ایران در دانشگاههای اندونزی بر عهده داشتند و تلاش کردند تا زمینه همکاری در حوزه آموزش میان دو کشور فراهم گردد.
الف. حسین حبیشی: او یک روحانی اندونزیایی است که به مذهب شیعه گرایید و مؤسسه آموزشی اسلامی به نام « مؤسسه مدرسه اسلامی» را در استان بانگیل در جاوه شرقی تأسیس کرد. حبیشی یک شبکه هم فکر با روحانیون شیعه در ایران ایجاد و زمینه تحصیل هزاران طلبه اندونزیایی در ایران را فراهم کرد[30]. سقاف در این زمینه می گوید: « فعالیتهای حسین حبیشی در استان بانگیل بسیار گسترش یافت و در ترویج تشیع در اندونزی نقش بسزایی داشت». او در ادامه می گوید: «هیچ تحلیلی در علم انساب شیعه در مجمع الجزایر (اندونزی) بدون ذکر نام حسین حبشی، کامل نیست»[31].
ب. جلال الدین رحمت: استاد دانشگاه پادجادجاران در باندونگ است. مقالات و کتابهای او نقش اساسی در ترویج فرهنگ شیعه در مناطق روستایی و شهری اندونزی داشته است. او بر دانشجویانی که بعد از انقلاب در ایران به تحصیل علوم دینی و سیاسی می پرداختند، نظارت داشت[32]. به باور سقاف، فعالیت جلال الدین رحمت در ترویج تشیع در محیط دانشگاهها و در میان طبقه متوسط مسلمانان تحصیلکرده اندونزی، از همه پر رنگ تر بوده است»[33].
ج. مؤسسه فاطمه: سازمانی است که در سال 1997 میلادی تأسیس شد و مقر آن در جاکارتا است. این مرکز سالنامه ای به نام «النبأ» به زبانهای بهاسای اندونزیایی، عربی و انگلیسی منتشر می کند و تا کنون چندین مقالات فرقه گرا که احساسات جامعه محلی را جریحه دار کرده است، در این نشریه به چاپ رسیده اند که به عنوان نمونه می توان به مقالاتی چون «انحرافات اصول اهل سنت و جماعت»، « اصول پر از اشکال وهابیت» و « اشتباهات صحابه محمد» اشاره کرد[34].
د. مؤسسه مطالعاتی اسلامی الجواد: مقر این سازمان در باندونگ در جاوه غربی قرار دارد. در اساسنامه آن تصریح شده است که « هدف این مؤسسه، ترویج تعالیم اهل بیت در زندگی روزانه فردی و اجتماعی و نیز نشر و تبلیغ گسترده آموزه های اهل بیت در جامعه است»[35]. مارسینکووسکی بر این باور است که رویکرد سیاسی مؤسسه الجواد برگرفته از «مشی رسمی جمهوری ایران است»[36].
همچنین دیپلماتها و مقامات ایرانی به صورت منظم از دانشگاههای اندونزی بازدید کرده و درباره مسائل داخلی و بین المللی ایران سخنرانی می کنند. سفارت ایران در جاکارتا با همکاری دانشگاههای اندونزی و سازمانهای غیر دولتی، مراسم زیادی را از این گونه برگزار کرده است. البته ناگفته نماند که رویدادهای مشابهی در دانشگاههای ایران نیز برگزار شده است که مورد استقبال گسترده طلاب، دانشگاهیان و مقامات اندونزی قرار گرفته است. از جمله این فعالیتها می توان به گفتگوی ملی در سال 2018 میلادی با عنوان « پایه گذاری وحدت در اندونزی و تحقق عدالت اجتماعی» اشاره کرد که در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم برگزار شد. اوکتاویان علیم الدین سفیر اندونزی در تاجیکستان و تعدادی از دانشجویان اندونزی که در ایران تحصیل می کنند، در این مراسم حضور داشتند[37].
حکومت ایران برای تحصیل دانشجویان اندونزی در ایران بورسیه های تحصیلی اعطا می کند که اکثر آنها در شهر مذهبی قم به تحصیل می پردازند. در اقدامی مشابه، حکومت اندونزی نیز در سال 2019 میلادی اعلام کرد که دانشجویان ایرانی می توانند برای کسب بورسیه تحصیلی DARMASISW[38] درخواست دهند و در رشته های زبان اندونزیایی، هنر، موسیقی و صنایع دستی به تحصیل بپردازند[39].
سه. رسانه و فرهنگ
با اینکه اولین و مهمترین ابزار قدرت نرم و تبلیغاتی ایران در اندونزی در کتابها و مطبوعاتی خلاصه می شد که به زبان اندونزی بازگردانده شده بودند، اما با گذشت زمان، ایران سرمایه گذاری های کلانی در رسانه های چاپی و الکترونیکی اندونزی انجام داد. و دیگر تنها روزنامه ها و مجلات سازمانهای شیعی نبودند که در حمایت از سیاست خارجی و اندیشه های سیاسی و دینی تهران به نشر مقالات و دیگر مطالب می پرداختند بلکه ایران توانسته در رسانه های مطرح اندونزی نیز نفوذ کند.
در سال 2021 میلادی روزنامه «Gerusi» که به زبان بهاسای اندونزیایی منتشر می شود، مقاله ای چاپ کرد که نویسنده آن خواهان برقراری تبادل فرهنگی میان اندونزی و ایران شده بود. این مقاله، ضمن ارائه اطلاعاتی درباره فرهنگ تشیع، سفر عده ای از نویسندگان اندونزی به شهر قم که به دعوت حکومت ایران صورت گرفته بود، را پوشش داده بود. نویسنده این مقاله از موضع تهران در قبال جنگ سوریه و عراق حمایت کرده و در نهایت با بر شمردن سه ویژگی ایران پس انقلاب، آن را به عنوان الگو برای اندونزی توصیه کرده بود. این سه ویژگی عبارتند از:
الف. مقاومت ملت ایران در برابر خطرات خارجی همچون اعتقادات و سیاست بیگانگان.
ب. علی رغم اینکه از دیر زمانی ایالات متحده و کشورهای اروپایی تحریمهای اقتصادی بر ایران وضع نموده اند، اما به برکت استقلال اقتصادی ایران، ایجاد زیر ساختها در این کشور بسیار سرعت داشته و تحریمها خللی در توان این کشور وارد نکرده است.
ج. ایرانیان همچنان به فرهنگ منحصر به فرد خود چنگ زده و به زبان خودشان یعنی همان زبان فارسی صحبت می کنند[40].
سفارت ایران در جاکارتا هر ساله، زمینه همکاری روزنامه نگاران و رسانه های ایرانی و اندونزی را فراهم می كند. به عنوان نمونه، دولت ایران در سال 2009 میلادی تیمی از روزنامه نگاران ایرانی را به اندونزی اعزام کرد که مهدی صرامی رئیس مرکز رسانه های دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در رأس این هیأت بود. در این سفر، اعضای هیأت ایرانی از رسانه های اندونزی خواستند که «برای مقابله با دروغ پراکنی هایی که با هدف خدشه دار کردن وجهه ایران صورت می گیرد»، به کمک ایران بشتابند[41].
در سال 2015 میلادی وزارت ارشاد اسلامی ایران از طریق سفارت ایران در جاکارتا، تعدادی از روزنامه نگاران معروف اندونزی را به کشور دعوت کرد. این افراد در سفرشان به ایران از چندین رسانه ایرانی مانند «ایران دیلی»، «فایننشال تریبون»، ایرنا و خبرگزاری غیر دولتی «مهر» بازدید کردند. محمد تقی روغنی ها مدیر عامل مؤسسه فرهنگی مطبوعاتی ایران گفت: «حضور رسانه های اندونزی در ایران بسیار مهم است تا مستقیما اطلاعات را دریافت کنند و با تبلیغات غربیها علیه ایران مقابله نمایند. زیرا آنچه روزنامه های غربی می نویسند، واقعیت رویدادهای ایران را بازتاب نمی دهد»[42].
دولت ایران، برای تقویت جایگاه فرهنگ و زبان فارسی و برای جلب مردم اندونزی از هر گرایش سیاسی و دینی، دست به ابتکاراتی زده است. به عنوان مثال، سفارت ایران هر ساله در کتابخانه ملی اندونزی مراسم جشن نوروز را با حضور مسئولین ایرانی و اندونزیایی برگزار می کند[43].
همچنین افلام ایرانی در اندونزی طرفداران زیادی به خود جلب کرده اند و در سال 2009 میلادی خانه فرهنگ ایران تعدادی از این فیلمها را برای دو روز متوالی در کتابخانه ملی اندونزی به نمایش گذاشت. مهرداد رخشنده رایزن فرهنگی سفارت ایران در جاکارتا گفت که این رویداد، روابط میان دو کشور را تقویت نمود زیرا این فیلمها به ارزشهای دینی و فرهنگی مشترک پرداخته بودند[44]. یک سال بعد، هفت فیلم ایرانی در پانزدهمین جشنواره آسیایی جوگجا -نتپک در جزیره جاوه به نمایش درآمد. و در سال 2021 میلادی چهار فیلم ایرانی در چهاردهمین جشنواره سینمایی بالی به نمایش در آمد[45].
در سال 2017 میلادی ایران پخش زنده سخنرانیهای مراسم محرم را به زبان بهاسای اندونزی آغاز کرد. از آن زمان، شیعیان اندونزی هر ساله در «مرکز فرهنگ اسلامی» گرد هم می آیند. این مرکز در سال 2002 میلادی با بودجه ایران و برای برگزاری مراسم ماه محرم ساخته شد[46].
سوم: ابعاد روابط میان ایران و اندونزی
اینک به مهمترین ابعاد مناسبات ایران و اندونزی می پردازیم که عبارتند از:
یک. روابط اقتصادی در شرایط تحریمی
ایران و اندونزی در چندین مناسبت علاقه مندی خود را برای تقویت روابط دو جانبه مخصوصا در بخش انرژی اعلام کرده اند. اما تحریمهای غرب و امریکا علیه ایران، مانعی بر سر این امر است. صادرات ایران به اندونزی در سال 2020 میلادی 16.1 میلیون دلار بوده است. این در حالیست که در سال 1995 میلادی، 221 میلیون دلار بوده است. در لیست کالاهای صادراتی از ایران به اندونزی در سال 2020 میلادی، کک نفتی به ارزش 8.07 میلیون دلار، میوه های استوایی به ارزش 4.19 میلیون دلار، مشتقات کربن به ارزش 1.14 میلیون دلار به چشم می خورد. با این همه، در طول 25 سال صادرات ایران به اندونزی به طور میانگین سالانه 1.63 درصد افزایش داشته است. یعنی از 132 میلیون دلار در سال 1995 میلادی به 198 میلیون دلار در سال 2020 میلادی رسیده است. در لیست صادرات اندونزی به ایران در سال 2020 میلادی، آجیل به ارزش 113 میلیون دلار، روغن پالم به ارزش 18.7 میلیون دلار و روغن جوز هندی به ارزش 9.79 میلیون دلار به چشم می خورد[47].
بخش انرژی همچنان اساسی ترین زمینه همکاری اقتصادی فیمابین است. دو کشور در طرحهای صنعتی با یکدیگر همکاری داشته و تفاهمنامه های دوجانبه در حوزه های مختلف به امضا رسانده اند. دو کشور، در سال 2008 میلادی و تنها یک روز پس از سفر سوسیلو بامبانگ یودهویونو به ایران، تفاهمنامه مشترکی برای ساخت پالایشگاه نفت با ظرفیت پالایش 300 هزار بشکه در روز، به امضا رساندند. گفتنی است این تفاهمنامه بخشی از طرحهای مشترک میان «شرکت ملی نفت ایران» و «شرکت ملی نفت اندونزی/ پرتامینا» است. همچنین قرار است طرفین در زمینه ساخت یک پالایشگاه با ظرفیت پالایش روزانه 360 هزار بشکه گاز مایع در بندر عباس ایران و کارخانه ای با ظرفیت تولید سالانه یک میلیون تن اوره در جنوب ایران همکاری كنند[48].
در سال 2015 میلادی که ایران با کشورهای (5+1) برجام را امضا كرد، اندونزی از این توافق استقبال نمود. لازم به یاد آوری است که (5+1) متشکل از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد یعنی چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، ایالات متحده به علاوه آلمان هستند. بر اساس برجام، فشار تحریمهای بین المللی علیه ایران کاهش می یافت و در مقابل، تهران نیز محدودیتهایی بر برنامه های هسته ای خود وضع می کرد. در آن زمان، وزارت خارجه اندونزی در بیانیه ای تصریح کرد: «این توافق ثابت کرد که راه حلهای مسالمت آمیز برای حل مشکلات کارساز هستند و موضع کشور اندونزی نیز در همین راستا بود که همیشه بر راه حل دیپلماتيک و گفتگو برای یافتن راه حلی برای برنامه هسته ای ایران تأکید داشت»[49]. از آن زمان، روابط تجاری دوجانبه میان ایران و کشورهای جنوب شرق آسیا به سرعت پیشرفت کرد. دو ماه قبل از امضای برجام، یک هیأت بازرگانی اندونزی برای شرکت در «کمیسیون اقتصادی ایران – اندونزی» به ایران سفر کرد. محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات ایران و سفیان جلیل وزیر هماهنگی امور اقتصادی اندونزی توافقنامه ای امضا کردند که به موجب آن حجم تجارت فیمابین تا دو میلیارد دلار افزایش یابد[50].
اندکی بعد از امضای برجام، اندونزی همکاری با ایران در بخش نفت را گسترش داد. دو کشور توافقنامه ای امضا کردند تا در طرح مشترکی به ارزش 8.4 میلیارد دلار و نیز احداث پالایشگاهی با ظرفیت پالایش روزانه 300 هزار بشکه نفت در اندونزی همکاری نمایند[51]. همچنین در سال 2015 میلادی توافقنامه ای میان چین، اندونزی و ایران برای ساخت پالایشگاهی با ظرفیت پالایش روزانه 50 هزار بشکه در جزیره جاوه شرقی اندونزی به امضا رسید[52].
بعد از اینکه اداره دونالد ترامپ در سال 2018 میلادی از برجام خارج شد، و علاوه بر اینکه تحریمهای قبلی را بازگرداند تحریمهای تازه و هوشمندی نیز بر ایران وضع کرد به گونه ای که هر کشوری که از ایران نفت خریداری کند و هر مؤسسه مالی که با بانکهای ایرانی تعامل داشته باشد نیز تحریم می شود، اندونزی با صدور بیانیه ای این اقدام امریکا را مایه «تأسف» خواند[53]. بیانیه وزارت خارجه اندونزی برجام را موفقیت بزرگ دیپلماتیک خوانده بود که با تقویت راه حل منع گسترش سلاح هسته ای، ایجاد ثبات جهانی را به دنبال داشت. پیداست که این موضعگیری اندونزی به نفع ایران بود[54].
اما در نهایت، شرکتهای اندونزیایی نیز از پیامدهای خروج امریکا از برجام در امان نماندند. در سال 2019 میلادی دادگاهی در ایالت کلمبیای امریکا یک شهروند اندونزیایی به نام «سوناركو كونتيگورو» و سه شرکت اندونزیایی به نامهای PT MS Aero Support و PTKandiyasa Energi Utama وPT Antasena Kreasi، را به دلیل صدور کالا و فناوری امریکایی برای شرکت هواپیمایی «ماهان ایر» به نقض تحریمهای امریکا علیه ایران متهم كرد. شرکت ماهان ایر به دلیل ارائه خدمات مالی، مادی و فنی به «سپاه قدس» که بخشی از سپاه پاسداران است، قبلا در « لیست SDN یعنی افراد و شرکتهایی که دارایی هایشان در امریکا بلوکه شده و هرگونه معامله با آنها ممنوع است» طبقه بندى شده بود[55]. دو سال بعد نیز دادگاه فدرالی امریکا در منطقه شرقی ایالت ورجینیا دو شهروند ایرانی به نامهای صهیب علی مولایی و محسن فقیهی و دو شهروند اندونزیایی به نامهای آرنولد کنانگ و آلفریتس کنانگ را به 19 مورد در خصوص صادرات لوازم یدکی هواپیماهای امریکایی به ایران که نقض قوانین صادرات امریکا و نیز نقض تحریمهای امریکا علیه ایران است، متهم و محاکمه کرد. در رأی دادگاه به این مطلب نیز اشاره شده است که برخی «شرکتهای وهمی» برای مخفی کردن هویت شان، نمایندگی هایی در اندونزی دایر کرده اند تا از این طریق بتوانند لوازم یدکی هواپیمای ساخت امریکا را خریداری و سپس به ایران صادر نمایند[56].
در سال 2020 میلادی اندونزی به قطعنامه شورای امنیت مبنی بر تمدید تحریم تسلیحاتی ایران رأی ممتنع داد. این جلسه مذکور به پیشنهاد امریکا دایر شده بود. به عقیده خانم گراتا اندا وردانینگتیاس Grata Endah Werdaningtyas مدیر بخش امنیت بین الملل و خلع سلاح در وزارت خارجه اندونزی، از آنجا که طرح پیشنهادی امریکا مغایر برجام بود، کشورش به آن طرح رأی نداد[57]. یک سال بعد، محمد جواد ظریف در جریان سفری که به اندونزی داشت موضع اندونزی در حمایت از برجام و اجرای قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل را ستود[58]. و اظهار امیدواری کرد که با ایجاد کمیسیون فعالیتهای مشترک و امضای تفاهمنامه های دیگر، روابط تجاری میان دو کشور شاهد بهبودی بیشتری باشد[59].
از همان ابتدای مذاکرات برجامی، اندونزی حمایت خود را از توافق میان ایران و طرفهای غربی اعلام کرد. آقای اوکتاوینو علیم الدین فرستاده اندونزی به تهران، از برجام به عنوان تنها راه حلی نام برد که به ایران امکان می دهد در زمینه هسته ای پیشرفت نماید و جامعه بین الملل نیز می تواند بر فعالیتهای هسته ای صلح آمیز آن نظارت داشته باشد. وی همچنین افزود که اکنون بر اساس برجام که تحریمها را برداشته است، اندونزی می تواند از ایران گاز مایع خریداری کند در حالیکه پیش از این، به خاطر تحریمها چنین امری ممکن نبود. و این گام، افزایش تجارت دوجانبه میان ایران و اندونزی را به دنبال داشته است[60].
آقای درمانسجاه دجومالا نماینده دائم اندونزی در سازمان ملل در جلسه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی هسته ای در وین، حمایت کشورش از برجام را اعلام کرد. وی علاوه بر اینکه از ایالات متحده خواست تا گفتگو با ایران را از سر بگیرد، از پیشرفتهای مثبتی چون تفاهمنامه فنی دوجانبه با ایران یاد کرد که به بازرسان آژانس بین المللی انرژی هسته ای اجازه می دهد به فعالیت خود در نظارت بر برنامه هسته ای ایران همچنان ادامه دهند[61].
طی یک نشست مجازی که با حضور رضا زبیب معاون وزیر امور خارجه ایران و عبد القادر جیلانی مدیر کل منطقه آسیا، اقیانوس آرام و آفریقای وزارت خارجه اندونزی در سال 2021میلادی برگزار شد، دو کشور توافق کردند تا گفتگوها در مورد «تفاهمنامه تجارت ترجیحی» را به سرانجام برسانند[62].
همچنین، در ماه می 2022 میلادی یک هیأت اندونزی به سرپرستی رحمت گوبل نايب رئیس مجلس نمایندگان مردم اندونزی در امور صنعت و توسعه به تهران سفر کرد. در این دیدارها، هیأت ایرانی بر ضرورت تشکیل کارگروه متخصص با هدف ایجاد نقشه ای برای تقویت همکاریهای دوجانبه تأکید کرد. طرف ایرانی همچنین بر این مسأله تأکید نمود تعهدات تجاری كه در جریان سفر رئیس جمهور ویدودو در سال 2016 میلادی صورت گرفت، تا کنون عملیاتی نشده است[63].
دو. برنامه سفرها و نشست های دوجانبه
همانطور که قبلا نیز گفتیم، علی رغم اینکه اندونزی همواره نسبت به انتشار الگوی سیاسی «دمکراسی دینی» که با ارزشهای سکولار و تکثرگرای اندونزی و همچنین با باورهای اکثریت مسلمانان این کشور همخوانی ندارد، نگران بوده است اما روابط دیپلماتیک رسمی میان ایران و اندونزی بعد از انقلاب نیز همچنان پابرجا ماند[64]. ایران که توانسته است همدلی بخش زیادی از مردم اندونزی جلب کند، در جریان سفر مقامات رده بالای ایرانی به این کشور، از این مسأله بهره برداری کرده است.
سفر رسمی محمود احمدی نژاد رئیس جمهور پیشین ایران به اندونزی در سال 2006 میلادی نشان داد که ایران در میان مردم اندونزی محبوبیت دارد. پیامهای تلگرافی محرمانه دیپلماتیک امریکا که در وبسایت «ویکی لیکس» و با عناوینی چون «اندونزی و ایران» و «احمدی نژاد؛ مهمانی سرکش» منتشر شد حاکی از آن است که اندونزی در صدد بود برای حل مشکل ایران و ایالات متحده نقش میانجی را بازی کند. علی رغم اینکه اندونزی تمایل داشت تا در این مسأله به طور جدی وساطت كند، اما پیامهای تلگرافی امریکا به این مطلب اشاره داشتند که رفتارهای خصمانه، افکار تند و رفتار بی ادبانه احمدی نژاد در مقابل میزبانان اندونزیایی اش، سوسیلو بامبانگ یودهویونو رئیس جمهور وقت اندونزی را غافلگیر کرد. احمدی نژاد با «سخنان خصمانه و زیر پا گذاشتن پروتکل، موجب رنجش رئیس جمهور یودهویونو شد»[65].
احمدی نژاد در جریان سفر به اندونزی از سوی دانشجویان و گروههای اسلامی این کشور به گرمی استقبال شد. وی در دیدارها و جلسات عمومی از اسرائیل به عنوان «غده سرطانی» و « رژیم دیکتاتوری» یاد کرد. او همچنین گفت که دمکراسی لیبرالیستی که به عنوان ایدئولوژی برتر جهان است، به زودی به نفع اسلام کنار خواهد رفت. وی همچنین از همه مسلمانان خواست که الگوی دمکراسی لیبرالیستی غربی را نپذیرند. پیامهای تلگرافی امریکایی از قول رئیس جمهور یودهویونو آورده بود که احمدی نژاد در نشست گروه 8 در بالی برای اینکه در مورد برنامه هسته ای کشورش، حمایت کشورها را کسب کند، از همین گفتمان استفاده کرد. گفتنی است که «گروه کشورهای اسلامی در حال توسعه که از آن با نام اختصاری «D-8» نیز یاد می شود، یک سازمان بین المللی متشکل از 8 کشور اسلامی است که برای تقویت همکاری اقتصادی میان یکدیگر فعالیت می کنند. پیامهای تلگرافی درز کرده، همچنین به این مطلب اشاره داشت که رئیس جمهور یودهویونو نگران بود که مبادا رابطه کشورش با احمدی نژاد، به اعتبار یودهویونو و اعتبار اندونزی در جهان آسیب بزند[66].
در بخش دیگری از پیامهای درز کرده امریکایی به این مطلب پرداخته شده است که پاتی جلال مشاور رئیس جمهور اندونزی در امنیت ملی گفت: «رئیس جمهور یودهویونو «رنجیده بود» زیرا از نظر او، احمدی نژاد با برخی لفاظی ها علیه اسرائیل و رفتارهای زننده ای که در کشور اندونزی از خود بروز داد، احترام میزبانان اندونزیایی را نادیده گرفته بود. امثال این سخنان تنها در میان مردم در داخل ایران خریدار دارد. اما اینکه در جریان سفر به کشور دیگری همان سخنان را تکرار کند، نوعی بی احترامی به میزبان است. یودهویونو اکنون نگران این مطلب است که چون احمدی نژاد این سخنان زننده را در اندونزی بر زبان رانده است، مبادا اعتبار کشور اندونزی در جهان خدشه دار شود»[67].
احمدی نژاد همچنین مهمان «دانشگاه دیبوک» بود. او در سخنرانی خود از برنامه هسته ای ایران دفاع نموده و اسرائیل را به باد انتقاد گرفت. سخنان او مورد تشویق دانشجویان پرشور قرار گرفت. در این جلسه، برخی دانشجویان پلاکاردهایی که روی آنها نوشته شده بود «ایران در قلب ماست» و «انرژی هسته ای براى صلح» با خود داشتند. احمدی نژاد که از سؤال یکی از دانشجویان حاضر به وجد آمده بود، در همان جلسه به وی بورسیه تحصیلی اعطا کرد و این امر مورد تشویق گرم حاضران قرار گرفت[68].
یک سال بعد از اجرای برجام، آقای جوکو ویدودو رئیس جمهور اندونزی در دسامبر 2016 میلادی یک سفر رسمی به ایران داشت. در این سفر، نشست های دو جانبه ای با حسن روحانی رئیس جمهور ایران داشت که طرفین راههای همکاری در بخش انرژی را مورد بررسی قرار دادند[69]. در این دیدار رئیس جمهور اندونزی وعده داد که 500 هزار متریک تن گاز مایع از ایران خریداری کند[70]. همچنین در این سفر 60 تن از تاجران اندونزیایی رئیس جمهور را همراهی می کردند که زمینه های تجارت و سرمایه گذاری در ایران را مورد بحث و بررسی قرار دادند. همچنین در این سفر، رئیس جمهور ویدودو به طور جداگانه، با رهبر ایران آیت الله علی خامنه ای دیدار كرد. دفتر رهبری در بیانیه مطبوعاتی این دیدار یادآور شده بود که سطح پایین مبادلات اقتصادی میان ایران و اندونزی به اندازه ظرفیت بالای دو کشور نیست. در این بیانیه همچنین آمده است: «باید با تعیین بازه های زمانی مشخص، حجم مبادلات اقتصادی میان دو کشور را به حدود 20 میلیارد دلار در سال رساند»[71].
برآیند
در پایان، این پژوهش دو مطلب را مورد توجه قرار می دهد. اول: اندونزی در صدد است در سطح بین الملل، جایگاه و اعتبار خود را به عنوان « یک قدرت بی طرف» تقویت نماید و در این راستا روابط دوجانبه و چندجانبه ای با ایران برقرار می کند. اندونزی در صدد است به عنوان کشوری که بیشترین تعداد جمعیت مسلمان در جهان را دارد، در حل اختلافات میان ایران و غرب پیشگام باشد و نقش فعال تری در این زمینه ایفا نماید. بحران کنونی روسیه و اوکراین نشان داد که اندونزی سخت در تلاش است تا نقش فعال تری در صحنه بین الملل ایفا کند. و سفرهای رئیس جمهور ویدودو به مسکو و کی یف بهترین گواه این مدعاست.
دوم: جاکارتا با هرگونه رفتار«پوپولیستی» ایرانی و یا گفتمانهای انقلابی در داخل خاک اندونزی به شدت مخالفت می کند. بعد از سفر پرماجرای محمود احمدی نژاد رئیس جمهور پیشین ایران در سال 2006 میلادی، هیچ رئیس جمهور ایرانی به اندونزی سفر نکرده است و همین امر بهترین گواه این مدعاست.
آینده روابط میان ایران و اندونزی در گرو احیای برجام است. جاکارتا بر اساس سیاست «عملگرایی اقتصادی» خود، تلاش دارد مناسبات اقتصادی با ایران را مخصوصا در زمینه انرژی تقویت كند. و اگر برجام احیا شود، دولت و شرکتهای اندونزیایی به بازار انرژی ایران ورود خواهند کرد. اما به دلیل تجارب ناخوشایند پیش آمده پس از خروج اداره ترامپ از برجام، حوادث اخیر همچون ترور قاسم سلیمانی فرمانده پیشین «سپاه قدس» که به تنشها میان ایران و ایالات متحده دامن زده است، و نیز افزایش حملات شبه نظامیان حوثی مورد حمایت ایران به عربستان سعودی و امارات، شاید این بار اندونزی به مانند دوره قبل یعنی بعد از امضای برجام در سال 2015 میلادی، برای ورود به بازار نفت ایران شور و اشتیاق چندانی نداشته باشد. و اکنون که در سایه جنگ روسیه و اوکراین، مذاکرات برجامی نیز به بن بست خورده است، این وضعیت جاکارتا را در موقعیت سختی قرار داده است زیرا که با این اوضاع، سیاست «عملگرایی اقتصادی» با تهران دیگر به جایی نمی رسد. در عین حال، ایران برای تقویت جایگاه و نفوذ خود در اندونزی به بهره گیری از همه امکانات از اقلیت شیعه اندونزی گرفته تا گفتمان انقلابی و ضد غربی خود ادامه خواهد داد.
[1] “Islam in Asia: Diversity in Past and Present Exhibition: Islam in Southeast Asia,” Cornell University Library, November 2016, accessed June 21, 2022,
https://guides.library.cornell.edu/IslamAsiaExhibit/IslamSEAsia.
[2] Umar Assegaf,“ Aspects of Shiism in contempory Indonesia: A Quest for Social Recognition in Post-Suharto Era (1998-2008)”; in Shiism in Southeast Asia: Alid Piety and Sectarian Constructions, edited by Chiara Formica and Michael Feener, (New York: Oxford University Press, 2015), 160, accessed June 20, 2022.
[3] Chiara Formichi,“ One Big Family? Dynamics of Interaction Among the Lovers of the Ahl Al-Bayt in Modern Java”; in Shiism in Southeast Asia: Alid Piety and Sectarian Constructions, edited by Chiara Formica and Michael Feener, (New York: Oxford University Press, 2015), 269, accessed June 20, 2022,
[4] Hilman Latief, “The identity of Shi‘a sympathizers in contemporary Indonesia,” Journal for Indonesian Islam 2, no. 2 (December 2008), accessed June 26, 2022, https://bit.ly/3xW3o5J.
[5] “Facts and Figures,” Embassy of Indonesia, Washington, DC, DOI: July 2021, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3rdCByd
[6] “Indonesia seizes tankers from Iran, Panama for alleged oil smuggling,” La Prensa Latina Media, January 25, 2021, accessed June 25, 2022, https://bit.ly/3UIu6bJ
[7] Robert Bristel, “Gangs from Africa, Iran muscle in on Southeast Asia drugs: U.N.,” Reuters, November 29, 2011, accessed June 22, 2022, https://reut.rs/3fpniQ7
[8] European Monitoring Center for Drugs and Drug Addiction, Methamphetamine developments in South Asia: the situation in Iran and the implications for the E.U. and its neighbours, (Lisbon, Agency of the European Union, 2021), 15, accessed June 20, 2022, https://bit.ly/3xV2SoG
[9] “Indonesia’s Bali customs arrest seven Iranians with drugs,” Trend News Agency, December 10, 2009, accessed June 21,2022, https://en.trend.az/iran/1597628.html
[10] “Indonesia arrests 10 Iranians for methamphetamine trafficking,” Hindustan Times, October 21, 2009, accessed June 20, 2022, https://bit.ly/3CdYiV6
[11] “Iranian Citizen Arrested to Smuggle Drugs,” Bali Antara News, February 27, 2014, accessed June 21, 2022, https://bit.ly/3dNl8to
[12] “Indonesia sentences Iranian-led drugs gang of 12 to death by firing squad,” Al Arabiya English, April 7, 2021, accessed June 21, 2022, https://bit.ly/3DWOEY9
[13] Asmiati Malik and Scott Edwards, “Saudi Arabia’s influence in Southeast Asia – too embedded to be disrupted?” The Jakarta Post, November 16, 2018, accessed June 20, 2022, https://bit.ly/3BQtF6E.
[14] Heru Andriyanto, “Jokowi Thanks UAE for Naming a Street after Him on 6th Anniversary as President,” Jakarta Globe, October 20, 2020, accessed June 28, 2022, https://bit.ly/3DWUrgw.
[15] “MWL Initiatives,” Muslim World League, 2022, accessed June 29, 2022,
https://themwl.org/en/mwl-initiatives
[16] “Indonesia, MWL sign agreement on Prophet Museum construction,” Union of OIC News Agencies, October 26, 2020, accessed June 29, 2022, https://bit.ly/3rbRhhg
[17] Ramadi Ahmad, “Nusantara Islam: Seeking a New Balance in the Muslim World,” The Hudson Institute, January 20, 2021, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3raqlOV
[18] Ali Ansari and Kasra Aarabi, “Ideology and Iran’s Revolution: How 1979 Changed the World,” Tony
Blair Institute for Global Change, February 11, 2019, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3cAa4LB
[19] Mohammad Saqr Alsulami, “Militarization of Shiism,” in Military Institution in Iran between Revolution and Statehood, edited by Mohammad Alsulami and Fathi Almaraghy (Riyadh: Rasanah International Institute for Iranian Studies, 2018), 114.
[20] Chiara Formichi, “Lovers of the Ahl al-Bayt,” Inside Indonesia, September 25, 2011, accessed June 24, 2022, https://bit.ly/3RhskvB
[21] Latief, Journal for Indonesian Islam, 307.
[22] نیروهای حشد شعبی: ائتلافی از چهل گروه شبه نظامی در عراق است که از حمایت ایران برخوردارند و با سپاه پاسداران ایران هماهنگ هستند. ایالات متحده اکثر گروههای زیر مجموعه حشد شعبی را در لیست گروههای تروریستی طبقه بندی کرده است.
[23] Daniel Dayan, “Afghan Migrants in Iran Get a Simple Choice: Fight in Syria or be Deported,” Iran Wire, February 04, 2021, accessed June 28, 2022, https://iranwire.com/en/features/68842/
[24] S.M. Mirmohammad Sadeghi and R. Hajimineh, “The Role of Iran’s ‘Soft Power’ in Confronting
Iranophobia,” MGIMO Review of International Relations 12:4, 2019, 220, accessed June 25, 2022,DOI: 10.24833/2071-8160-2019-4-67-216-238.
[25] Farish A. Noor, The Malaysian Islamic Party PAS 1951-2013: Islamism in a Mottled Nation (Amsterdam: Amsterdam University Press, 117, 2014), 67 , accessed June 29, 2022, http://www.jstor.org/stable/j. ctt12877qq.1
[26] Farish A. Noor, The Malaysian Islamic Party PAS 1951-2013: Islamism in a Mottled Nation, 117.
[27] Dicky Sofjan, “Forty Years After the Islamic Revolution of Iran: An Indonesian Perspective,” Jurnal Studi Agama-agama 9 no. 2 (2019): 165, accessed June 29, 2022, http://jurnalfuf.uinsby.ac.id/index.php/religio/article/view/653/589
[28] Mohamad Rezky Utama , Yon Machmudi & Muhamad Syauqillah “Islamic Cultural Center Jakarta: A Unique Type of Iranian Public Diplomacy,” School of Strategic and Global Studies, Universitas Indonesia, October 24-26, 2018, accessed June 29, 2022, https://bit.ly/3Rgtfwb
[29] “Iran Corner reopens at Indonesian university,” Tehran Times, Novermber 06, 2010, accessed June 25, 2022,
https://www.tehrantimes.com/news/229919/Iran-Corner-reopens-at-Indonesian-university
[30] Latief, Journal for Indonesian Islam, 306.
[31] Assegaf, “Aspects of Shiism in contempory Indonesia,” 254.
[32] Latief, Journal for Indonesian Islam, 306.
[33] Assegaf, “Aspects of Shiism in contempory Indonesia,” 253.
[34] Latief, Journal for Indonesian Islam, 312, 313.
[35] Ibid., 306.
[36] Christoph Marcinkowski, Shi’ite Identities: Community and Culture in Changing Social Contexts (Piscataway: Transaction Publishers, 2010), 207.
[37] “The Indonesian Embassy in Tehran and the Students Association are organizing a national dialogue,” Newsbreezer, August 11, 2018, accessed June 30, 2022, https://bit.ly/3fpl7fp
[38] بورسیه تحصیلی است که اندونزی به دانشجویان خارجی کشورهایی که با آنها رابطه دیپلماتیک دارد، اعطا می کند: برای اطلاعات بیشتر در مورد این بورسیه تحصیلی رجوع کنید به:
Hendarman, “ About Us,” DARMASISWA Scholarship Program, accessed September 7, 2022.
[39] Lachin Rezaian, “Indonesia to provide Darmasiswa Scholarship for Iranian students,” Mehr News Agency, January 19, 2019, accessed June 22, 2022, https://bit.ly/3SjKSfK
[40] Elva Nurrul Prastiwi,“Dialog Budaya Indonesia – Iran,” Gerusi, September 05,2021, accessed June 29, 2022, (Bahasa Indonesia), https://bit.ly/3xRmBW7
[41] Ary Hermawan, “Iranian press offers to cooperate with Indonesia,” The Jakarta Post, May 12, 2009, accessed June 30, 2022, https://bit.ly/3DZ13eo
[42] “Indonesia, Iran strengthen media interaction,” Embassy of the Republic of Indonesia in Havana, The Republic of Cuba, March 25, 2015, accessed June 28, 2022, https://bit.ly/3SBIL6R
[43] “Iranian Nowruz Festival kicks off in Indonesia,” Iran Press News Agency, March 28, 2022, accessed June 27, 2022, https://bit.ly/3SCbHM8
[44] Nur Yasin, “Indonesians Get a Taste of Iranian Cinema During Jakarta Screening,” Jakarta Globe, October 2, 2019, accessed June 25, 2022, https://bit.ly/3xX7PgC
[45] “Berlinale to screen four movies from Iran,” Tehran Times, November 6, 2021, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3LLGW52
[46] Krithika Varagur, “Iran-Funded Center a Lifeline for Jakarta’s Marginalized Shia Minority,” Voice Of America, October 3, 2017, accessed June 26, 2022, https://bit.ly/3LJ3mEd
[47] ‘’Indonesia/Iran,” The Observatory of Economic Complexity, 2020, accessed June 28, 2022,
[48] “Iran and Indonesia Sign Refinery Deal,” Middle East Business Intelligence, March 11, 2008, accessed June 29, 2022, https://bit.ly/3UJL3Te
[49] “Indonesia Welcomes Iran’s Nuclear Agreement,” Antara Indonesian News Agency, July 15, 2015, accessed June 20, 2022, https://bit.ly/3DXzRN8
[50] “Indonesia Eyes Iran Post-Sanctions Market Share,” Financial Tribune, July 25, 2015, accessed June 21, 2022, https://bit.ly/3dRTvPH
[51] “Iran, Indonesia clinch lucrative oil deal,” AZERTAC News Agency, August 11, 2016, accessed June 30 ,2022,
[52] “Iran to Build $8.4b Refinery with China, Indonesia,” Financial Tribune, August 09, 2016, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3LLHcB2
[53] “Indonesia Regrets U.S. withdrawal from Iran Nuclear Deal,” Republika, May 10, 2018, accessed June 20, 2022, https://bit.ly/3SCIXCM
[54] MoFA Indonesia Twitter post, May 9, 2018, 2:28 p.m., accessed June 21, 2022, https://bit.ly/3TiZ1dj
[55] “Indonesian Citizen and Three Indonesian Companies Charged with Violating U.S. Export Laws and Sanctions Against Iran,” The United States Department of Justice, December 17,2019, accessed June29, 2022, https://bit.ly/3xUe7h4.
[56] “Four Foreign Nationals Charged with Iran Sanctions Violations,” The United States Attorney’s Office: Eastern District of Virginia, August 28, 2020, accessed June 29, 2022, https://bit.ly/3Cdiczz.
[57] “Indonesia abstains on U.S. Resolution Extending Iran Arms Embargo,” Antara Indonesia News Agency, August 15, 2020, accessed June 28, 2022, https://bit.ly/3dPgmeY.
[58] در 20 جولای 2015م شورای امنیت سازمان ملل با صدور قطعنامه 2231 توافقنامه برجام (JCPOA) را در خصوص برنامه هسته ای ایران به تصویب رساند.
[59] “Iran praises Indonesia’s stand on Nuclear Deal,” Antara Indonesian News Agency, April 20,2021, accessed June 28,2022, https://bit.ly/3RlKWKB.
[60] “Indonesia Reiterates Support for JCPOA,” Tasnim News Agency, January 23, 2018, accessed June 24, 2022, https://bit.ly/3RoS09G.
[61] “Indonesia urges for a Return to Multilateral Diplomacy for Nuclear Iran,’’ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Indonesia, March 8, 2021, accessed June 30, 2022, https://bit.ly/3BQIDth.
[62] “Indonesia, Iran agree to complete Preferential Trade Agreement Negotiations,” Indonesia Window, June 29, 2022, accessed January 21, 2021, https://bit.ly/3dK2dPY.
[63] “Iran, Indonesia discuss ways to boost mutual trade,” Tehran Times, May 07, 2022, accessed June 20, 2022, https://bit.ly/3C9RurA.
[64] Sumanto Al Qurtuby, “Saudi Arabian and Indonesian Networks: Migration, Education and Islam,” (Dublin, I.B Tauris, 2020), 28.
[65] “Indonesia/Iran: Ahmadi-Nejad A Difficult Guest,” WikiLeaks, May 14, 2006, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3DZ1KEw.
[66] Ibid
[67] Ibid
[68] Ibid
[69] “Indonesian President arrives in Iran,” Iran Daily, December 13, 2016, accessed June 29, 2022, https://bit.ly/3CcH9ek.
[70] Ina Paulina, “R.I. to buy LPG from Iran, team up on energy,” The Jakarta Post, December 15, 2016, accessed June 23, 2022, https://bit.ly/3CdBl4v.
[71] “Ayatollah Khamenei in meeting with Indonesian president: Islamic countries must strengthen one another,” The Office of The Supreme Leader, December 15, 2016, accessed June 21, 2022, https://bit.ly/3DWF4EB.
