پیشینه رویکرد مسلحانه «شیعی» به دوران بسیار گذشته در عراق بر می گردد. احزاب و گروه های شیعه فراوانی به دلایل تاریخی و مذهبی و بعد از ممنوعیت فعالیت سیاسی شیعیان به ویژه در دوره رژیم بعثی به رویکرد مسلحانه علیه حاکمیت روی آوردند. بیشتر این احزاب به این نکته پی برده بودند که تنش آفرینی داخلی منجر به افزایش فشار به رژیم سیاسی وقت می شود و احتمالا اوضاع به سمت یک انقلاب مردمی «شیعی» پیش می رود که منجر به سرنگونی رژیم حاکم خواهد شد. این فلسفه شالوده فعالیت های سیاسی بیشتر احزاب شیعی عراق بود.
واقعیت این است که گروه های شبه نظامی در عراق بعد از ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲ خورشیدی) –به شکل بی سابقه ای- گسترش و افزایش یافتند. این گروه ها از خلأ امنیتی به وجود آمده بعد از اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی سوءاستفاده کردند. ضمنا بیشتر این گروه ها در قالب احزاب پرنفوذ در روند سیاسی عراق نقش آفرینی و به دلیل ارتباط مستقیم با حکومت به ویژه در دوره نوری مالکی قدرت بیشتری کسب کردند. خود نوری مالکی بر تشکیل گروه های مرگ نظارت می کرد. گروه های مرگ مسئول کشتار و آزار و اذیت شهروندان غیر نظامی و مخالفان به بدترین شکل ممکن بودند. [1]
نخست: گسترش و وابستگی گروه های شبه نظامی در عراق
هسته اولیه گروه های شبه نظامی عراق در دوران پیش از جنگ ایران و عراق تشکیل شد. فعالیت این شبه نظامیان به چندین مرحله قابل تقسیم است. این گروه ها چندین مرحله را پشت سر گذاشته اند تا به دوره کنونی رسیده اند که عبارتند از: [2]
۱-نسل اول: سپاه بدر به رهبری هادی عامری که در دهه هشتاد میلادی (دهه شصت خورشیدی) به عنوان بازوی نظامی مجلس اعلای انقلاب اسلامی در عراق تشکیل شد. ریاست مجلس را در آن زمان محمد باقر حکیم به عهده داشت. همزمان با آغاز جنگ ایران و عراق سپاه بدر در کنار چندین جناح وابسته حزب الدعوه و کنگره ملی عراق عملیات نظامی علیه ارتش عراق انجام داد.
۲- نسل دوم: گروه های شبه نظامی که بعد از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۱ خورشیدی) پا به عرصه گذاشتند. مهم ترین این گروه ها عبارتند از: ارتش مهدی و عصائب اهل حق و سرایا الیوم الموعود و جنبش النجبا و حزب الله عراق و گردان های ابو الفضل العباس و گروه های دیگر. این گروه ها تحت پوشش «مقاومت اسلامی در عراق»فعالیت می کنند. گروه های بسیاری مثل ارتش مهدی دچار چند دستگی شده و به چندین جناح منشعب شدند. ارتش مهدی از سه گروه مسلح تشکیل شده است: سرایا السلام به رهبری مقتدا صدر و عصائب اهل حق به رهبری قیس الخزعلی و جنبش النجبا به رهبری اکرم الکعبی.
۳- نسل سوم: اکثر جناح های زیر مجموعه گروه «حشد شعبی»در این گروه قرار دارند که بعد از ظهور داعش فعالیت خود را آغاز کردند. این گروه ها عبارتند از: گردان های امام علی و سرایا عاشورا و گردان های سید الشهدا و کتائب الغضب و غیره. بیش از ۶۱ گروه مسلح در این مجموعه قرار دارند.
علاوه بر آنچه گفته شد گروه های شبه نظامی شیعی دیگری هم در دوره بعد از ظهور داعش در عراق ظاهر شدند که در جدول (1) به آنها اشاره می شود.
در جدول (1) به مهم ترین گروه های شبه نظامی شیعی فعال در عراق در دوره بعد از ظهور داعش اشاره شده است. [3]
گروه های شبه نظامی در عراق در کنار این تنوع بیش از حد مرجعیت واحدی ندارند و همین باعث پیچیده تر شدن شرایط این گروه ها شده است. آنها از طرفی ولایت مدار یعنی به طور عام تابع ولی فقیه علی خامنه ای بوده و او را ولی امر مسلمانان تا ظهور مهدی می خوانند. حالا با توجه به اینکه خامنه ای نائب مهدی است پس اطاعت بی چون و چرا از اوامر او واجب می باشد و دستورات او در حکم اوامر الهی و واجب الاجرا است. علی خامنه ای در مناسبت های فراوانی هم عنوان کرد که محدوده فعالیت این شبه نظامیان تنها به عراق محدود نمی شود بلکه مسئولیت آنان یاری «مظلومان» در خاورمیانه و جهان است.[4]
اما از طرفی، گروه های شبه نظامی به نوعی به نهادهای نظامی عراق (وزارت دفاع و وزارت کشور) وابسته هستند. این وزارتخانه ها هم تابع حیدر عبادی نخست وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح هستند. همزمان با تصویب قانون هیات حشد شعبی و نهادهای تابع این گروه به یک نهاد قانونی تبدیل شد و این مجموعه قانونی در وقت حاضر در عراق تحت پوشش «حشد شعبی» یا «مقاومت اسلامی» فعالیت می کند. بنابراین می توان گفت که این گروه های شبه نظامی با توجه به شرایط کنونی از دو مرجع اصلی برخوردار هستند:
الف- مرجع سیاسی: این گروه یک نهاد وابسته به حکومت هستند. حیدر عبادی نخست وزیر عراق به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح عراق در راس حکومت قرار دارد.
ب- مرجع دینی: این گروه تابع علی خامنه ای ولی فقیه ایران هستند.
گفتنی است که برخی گروه های شبه نظامی از لحاظ عقیدتی تابع مراجع دین ایران نبوده و به مراجع عراق وابسته هستند. این گروه ها عبارتند از: سرایا السلام (سید مقتدا صدر) و سرایا عاشورا (سید عمار حکیم) و یگان رزمندگان العباس (مراجع نجف) و لشکر علی اکبر. [5]
دوم: دامنه فعالیت شبه نظامیان عراق در منطقه
گروه های شبه نظامی شیعی عراق تنها در این کشور فعالیت نمی کنند بلکه آنها حضور فرامرزی هم دارند. مهم ترین مناطق فعالیت این گروه ها در خارج عراق عبارتند از:
۱-سوریه: برخی گروه های شبه نظامی شیعی پیش از حضور در عراق در سوریه مستقر بوده اند. این گروه ها عبارتند از: گردان های امام علی و گردان ابو الفضل العباس و جنبش نجبا و غیره. همزمان با اعلام حمایت نوری مالکی نخست وزیر سابق عراق از بشار اسد رئیس جمهور سوریه در واقع رویدادهای سوریه عاملی برای تشکیل و فعالیت این گروه ها و تسهیل ورود شبه نظامیان به سوریه از سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ خورشیدی) به این طرف بود. نوری مالکی از این بیم داشت که موج تحولات سوریه به عراق هم منتقل شود و یا اینکه پیروزی گروه های اپوزیسیون عمدتا سنی در سوریه تاثیر منفی بر موازنه قوا در عراق داشته باشد. البته این نگرانی نوری مالکی با بالا گرفتن اعتراضات مردمی در مناطق اغلب سنی نشینی عراق در اواخر ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ خورشیدی) بیشتر هم شد. [6]
رئیس جمهور سوریه هم با روی باز از این گروه ها استقبال کرد و دروازه های سوریه را به روی آنان گشود. بدین ترتیب گروه های پیکارجوی متشکل از شبه نظامیان عراقی و همتایان سوری شان به بهانه دفاع از مقدسات و مراقد مذهبی در مناطق فراوانی مستقر شدند. این گروه ها رفته رفته به پیکار در جبهه های مقدم و به دور از اماکن مذهبی مقدس و زیارتگاه های شیعی پرداختند. بدین ترتیب سوریه به زمین حاصلخیزی برای پیکارجویان شبه نظامی شیعی تبدیل شد تا بر میدان نبرد تسلط پیدا کنند. همزمان با نیمه های سال ۲۰۱۴ میلادی (خرداد ۱۳۹۳ خورشیدی) ابزارها و شعارهای سیاسی و مذهبی شیعیان به روشنی در سوریه به چشم می خورد و بخش جدایی ناپذیر از صحنه سوریه شد. [7]
۲- یمن: برخی گروه های شبه نظامی عراق به حمایت لجستیکی و ارائه خدمات استشاری و آموزشی به شبه نظامیان حوثی یمن پرداختند. گروهی از شبه نظامیان عراقی هم مثل گردان حزب الله عراق و سپاه بدر و عصائب اهل حق و جنبش نجبا و سرایا خراسانی و گردان امام علی و گردان سید الشهدا و جنبش اسلامی عراق و دیگر گروه ها از آمادگی خود برای کمک به حوثی ها در یمن و پیکار در کنار آنان برای مقابله با عملیات طوفان قاطعیت خبر دادند.[8] عملیات طوفان قاطعیت توسط ائتلاف عربی و به رهبری پادشاهی عربستان سعودی انجام می شود.
سطح همکاری میان دو طرف به جایی رسید که هیاتی از حوثی ها در سپتامبر ۲۰۱۶ میلادی (شهریور ۱۳۹۵ خورشیدی) به بغداد سفر و با فرماندهان گروه های شبه نظامی عراق دیدار کردند. تبادل تجارب بین دو طرف و انتقال تجارب نظامی به یمن هدف اصلی سفر حوثی ها به عراق بود. هیات حوثی ها در این سفر همچنین با فرماندهان حشد شعبی عراق مثل ابو مهدی مهندس و هادی عامری و قیس خزعلی ملاقات کردند. دو طرف در این دیدارهای طولانی درباره تدوین استراتژی مشترک برای همکاری با حوثی ها و مقابله با ائتلاف عربی و انجام عملیات مشترک در یمن بحث و گفت و گو کردند. به گفته برخی منابع «فرماندهان گروه های شبه نظامی عراق و هیات حوثی ها در این باره به توافق رسیدند که اقدام برای تشکیل گروهی وابسته به گروه شبه نظامی امام علی را آغاز کنند. این گروه نوپا به یمن ارسال خواهد شد. این اقدام نخستین گام همکاری ها بین دو طرف است». البته جزئیاتی درباره نحوه و ساز و کار انتقال این گروه به یمن ارائه نشده است. اینکه دولت حیدر عبادی از این اقدام حمایت می کند یا نه هنوز معلوم نیست. گفتنی است ۵۰ میلیون دلار به عنوان کمک توسط دولت عراق به هیات حوثی تقدیم شد. این مبلغ در شرایطی به حوثی ها اهدا شده که عراق به دنبال عملیات نظامی و موج گسترده آوارگان گرفتار بحران اقتصادی شدیدی است. [9]
۳-پادشاهی عربستان سعودی: ایرانیان به تدریج متوجه شدند که بخش جنوبی عراق واقع در نزدیکی مرزهای عربستان سعودی و عراق منطقه حیاتی به شمار می رود و می توان از آنجا جبهه تازه ای علیه پادشاهی عربستان سعودی باز کنند. نیروهای سپاهی کوشیدند تا شهر سماوه عراق را به عنوان پایگاهی برای حمایت لجستیکی و اطلاعاتی خود قرار دهند و از آنجا به خاک عربستان سعودی حمله کنند. البته تلاش های سپاه موفقیت بار بود. مسئولیت این کار را شبه نظامیان حزب الله تابع سپاه بر عهده داشتند. سپاه از این گروه برای انجام ماموریت های جاسوسی و شناسایی در مرزهای عربستان سعودی و عراق و دقیقا در مناطق السلمان و ام العشوش استفاده کرد. این منطقه پایگاهی برای پرتاب موشک به سمت عربستان سعودی شد که شبه نظامیان حزب الله مسئولیت این عملیات را بر عهده گرفتند.
نهادهای جامعه مدنی تابع این شبه نظامیان با تظاهرات و فراخوان برای تحریم کالاهای ساخت عربستان سعودی بر علیه این کشور فعالیت کردند. این فعالیت ها گویای نقش سیاسی و امنیتی و حتی اجتماعی پررنگ گروه های شبه نظامی شیعی عراق است. گفتنی است که نهادهای اقتصادی سپاه پاسداران ایران قراردادهای فراوانی برای سرمایه گذاری در عراق به دست آوردند. این قراردادها به ویژه در حوزه احیای زمین های کشاورزی در دو شهر مرزی با عربستان سعودی یعنی سماوه و ناصریه در دوره نخست وزیری نوری مالکی به سپاه واگذار شدند. اما سپاه به جای احیای این زمین ها همه آنها را به مناطقی برای نصب دستگاه های شنود و جاسوسی و عملیات اطلاعاتی و امنیتی در مرزهای عربستان سعودی تبدیل نمود.[10]
۴- پادشاهی بحرین: بحرین از تاثیر و تهدید گروه های شبه نظامی شیعه به دور نماند. در ۲۷ مارس ۲۰۱۷ میلادی (۷ فروردین ۱۳۹۶ خورشیدی) کشور بحرین از بازداشت هسته ای متشکل از عناصر مسلح خبر داد که برای انجام عملیات مسلحانه در منامه پایتخت این کشور برنامه ریزی کرده بودند. بنا به گزارش وزارت کشور بحرین اکثر اعضای این هسته توسط شبه نظامیان حزب الله عراق مورد آموزش نظامی قرار گرفتند. در این راستا، قیس خزعلی فرمانده گروه عصائب اهل حق اعلام کرد تجربه عراق نشان داد کار دیپلماتیک و سیاسی برای دست یابی به نتیجه مطلوب کافی نیست. او افزود «ما از همان ابتدا هم این نگرش را درباره رویدادهای بحرین داشتیم و معتقدیم هنگامی که مردم و فرزندان بحرین جلوی راه ناهموار و دشوار می ایستند و دشمن با نیرویی بر سر راه خود رو به رو می شود از توان سرکوب آن باز می ماند و در نتیجه تسلیم می گردد و راهکارها به شکل عادلانه ای ارائه می شود.» ابو آلاء الولایی دبیر کل گردان های سید الشهدا (یکی از گروه های زیر مجموعه حشد شعبی) گفت که آنچه از آن به عنوان «زیاده روی حکومت بحرین» یاد کرد نتیجه کوتاهی جامعه بین الملل نسبت به مردم بحرین است. او افزود سلب تابعیت شیخ عیسی قاسم نقض روشن حقوق شهروندی به شمار می رود. الولایی یادآور شد «ما امروز و از سرزمین مقاومت یعنی عراق درباره سیاست های سرکوبگرانه حکومت های خلیجی هشدار می دهیم.» [11]
۵- کویت: همزمان با بالا گرفتن اختلافات بین عراق و کویت بر سر مناقشه خور عبد الله گروه های شبه نظامی در عراق هم موضع تندی در این باره در پیش گرفتند. جنبش نجبا (یکی از گروه های شبه نظامی تابع حشد شعبی) به درپیش گرفتن دیدگاه قاطعانه درباره کویت در صورت نقض حاکمیت ملی عراق تهدید کرده است. این گروه از دولت عبادی خواسته ضمن «اعلام دیدگاه واضح و روشن درباره مناقشه خور عبد الله دیدگاه کشورهای همسایه در مورد نقض حاکمیت ملی عراق را اعلام کند» و افزود «درباره تعرض یا نقض حاکمیت مناطق مرزی عراق سکوت نخواهیم کرد و در صورت ناتوان بودن دولت در خصوص اعلام موضع قاطعانه خود در این زمینه اقدام خواهیم کرد.» [12]
۶- ترکیه: ترکیه درباره واگذاری موصل به شبه نظامیان حشد شعبی هشدار داده و گفت این گروه های شبه نظامی که به داعش شباهت دارند با تسلط بر این شهر «جنگ فرقه ای بزرگی» به راه خواهند انداخت. نعمان قورتولموش معاون نخست وزیر و سخنگوی دولت ترکیه در مصاحبه با یکی از شبکه های ترکیه گفت «نباید گروه تروریستی را برای شرکت در عملیات آزادسازی موصل از دست یک گروه تروریستی دیگر شرکت دهیم. ما نباید شهر موصل را به بهانه آزادسازی از دست داعش به دو گروه تروریستی حشد شعبی یا حزب کارگران کردستان و شاخه این دو گروه در سوریه یعنی یگان های دفاع مردمی کرد واگذار کنیم.»[13]
نیروهای ترکیه مستقر در پادگان بعشیقه بارها توسط فرماندهان گروه های شبه نظامی مورد تهدید قرار گرفتند و از آنها به عنوان نیروهای اشغالگر یاد می شود. ابو مهدی مهندس گفت نیروهای حشد شعبی به این دلیل در عملیات موصل شرکت کردند تا این شهر به پایگاهی برای ترکیه تبدیل نشود. یکی از فرماندهان حشد شعبی جواد الطلیباوی گفت «پس از آزادسازی شهر حضر به سمت منطقه البعاض و مرز عراق و سوریه حرکت می کنیم تا جلوی تعدی گری های ترکیه به خاک عراق را بگیریم.»[14]
۷- گروه های شبه نظامی عراقی دارای فعالیت های برون مرزی: افزون بر آنچه گفته شد گروه های شبه نظامی عراق اقدام به گشایش پادگان هایی به منظور آموزش و ارائه حمایت لجستیکی نمودند. نام و عنوان این پادگان ها هیچ ارتباطی با عراق نداشته بلکه در ارتباط با کشورهای عربی یا منطقه ای دیگری است. این مساله حاکی از این است که این پیکارجویان همچون گروه داعش تنها در چارچوب کشور عراق فعالیت نمی کنند. پادگان بقیع در بابل و پادگان «احرار المنامه» در نجف نمونه ای از این مراکز به شمار می روند. پادگان «احرار المنامه» شامل حدود ۵۰۰ پیکارجو از کشورهای مختلف از جمله کویت و بحرین است. پادگان بزرگ دیگری با عنوان «جنود الامام علی خامنه ای» در واسط در نزدیکی یک محله مسکونی در شهر کوت و پادگانی به نام «الشهید حمید تقوی» هم در شهر بیجی واقع در استان صلاح الدین واقع است. حمید تقوی عالی رتبه ترین مقام نظامی ایران است که در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۳ خورشیدی) در عملیات تکریت عراق کشته شد. [15]
سیر رویدادها بیانگر حجم نقش آفرینی فعالانه گروه های شبه نظامی در جبهه های دیگر است که با نقش ایران همسویی دارد. اکثر گروه های شبه نظامی مسئولیت ربودن چندین صیاد قطری در بیابان عراق در سال گذشته را رد کردند اما به دنبال آزادی برخی عناصر حزب الله لبنان که توسط جبهه فتح شام (جبهه نصرت سابق) به اسارت گرفته شده بودند گروه شبه نظامی حزب الله عراق مسئولیت این عملیات را بر عهده گرفت. نخست وزیر عراق در آن زمان اعلام کرد که صیادهای قطری به شکل قانونی وارد عراق شده اند اما با این حال این عملیات آدم ربایی بیانگر رشد خطرناک نفوذ گروه های شبه نظامی در بدنه دستگاه امنیتی عراق است. ضمنا گروهی که مسئولیت انجام این عملیات را به عهده گرفت اعلام کرد که این عملیات به دستور سپاه پاسداران و دستگاه اطلاعاتی ایران صورت گرفته است. این اظهارات موجب خدشه دار شدن وجهه و اعتبار و حاکمیت دولت عراق شد. به دنبال آزادی صیادان قطری حیدر عبادی نخست وزیر عراق در یک نشست خبری گفت این اولین باری نیست که آدم ربایی صوزت گرفته است. در سپتامبر ۲۰۱۵ میلادی (شهریور ۱۳۹۴ خورشیدی) ۱۸ کارگر ترکیه ای و در ۱۰ مه ۲۰۱۷ میلادی (۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۶ خورشیدی) هفت دانشجوی عراقی به دلیل فعالیت مدنی و مشارکت در تظاهرات برای بازخواست فاسدین و تشکیل دولت مدنی در بغداد ربوده شدند. حکومت ایران بعد از اشغال عراق از این فرصت برای گسترش نفوذ و تسلط بر مراکز تصمیم گیری سیاسی و امنیتی و اقتصادی و مذهبی در عراق و منطقه بهره برداری کرد. رژیم حاکم در ایران سیاست موثری برای اجرای پروژه خود در عراق در پیش گرفت. دان کوتس رئیس دستگاه اطلاعات ملی آمریکا خاطر نشان کرد چندین هزار نیرو در مجموعه گروه های شبه نظامی از عراق و افغانستان و پاکستان توسط ایران به سوریه و یمن و عراق اعزام شده اند. به گزارش صدای آمریکا کوتس در نشست سالانه کمیته امنیت ملی سنای آمریکا گفت ایران حدود ۱۰ هزار شبه نظامی عراقی و افغان و پاکستانی در اختیار دارد و این افراد برای پیکار در عراق و سوریه مورد آموزش نظامی قرار گرفته اند و اسلحه در اختیار آنان قرار گرفته است. کوتس در بخش دیگر اظهارات خود در این جلسه که با حضور فرماندهان سرویس های امنیتی و اطلاعاتی آمریکا برگزار شد افزود امنیت بین الملل توسط ایران در معرض خطر قرار دارد. ایران با اینکه به توافق هسته ای با شش قدرت بزرگ دست یافت اما هنوز توانمندی های هسته ای خود را تعطیل نکرده است. گفتنی است پادگان های زیر نظر سپاه پاسداران برای آموزش نیروهای خارجی در سراسر ایران وجود دارند. در این مراکز که توسط سپاه قدس اداره می شوند نیروهای شبه نظامی فرقه گرا از سوريه و یمن و لبنان و عراق و افغانستان و بحرین مورد آموزش قرار می گیرند.[16]
با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت همزمان با فعالیت گروه های شبه نظامی حشد شعبی به عنوان یک نهاد قانونی وابسته به وزارت دفاع عراق حالا این گروه ها می توانند با توجه به شرایط قانونی شان نقش آفرینی گسترده تری داشته باشند و به عنوان بازیگر موثر در مراحل هرج و مرجی که احتمالا خاورمیانه در آینده گریبانگیرش خواهد شد نقش ایفا کنند. در این راستا، دلایل تعیین ایرج مسجدی به عنوان سفیر جدید این کشور در عراق قابل فهم است. مسجدی یکی از فرماندهان سپاه و مشاور قاسم سلیمانی است که عملیات نظامی فلوجه و تکریت و جرف الصخر زیر نظر وی انجام شد. او همچنین به عنوان مستشار نظامی به فرماندهان حشد شعبی در عملیات موصل نقش آفرینی کرد. تعیین مسجدی یعنی چهره ای نظامی به عنوان سفیر ایران در عراق با توجه به افزایش فشارهای آمریکا به ایران در عراق قابل تفسیر است. ایرج مسجدی در چندین مناسبت خاطر نشان کرد که عراق خط مقدم جبهه دفاع از کشور است. ورود سپاه به شهر فلوجه برای این بود تا ایران همچنان مرکزیت شیعه را حفظ کند و اگر ایران و سپاه قدس نبود بشار اسد نمی توانست تا کنون دوام بیاورد.[17] همزمان با نگرانی و هراس ایران در خصوص بروز تحولات منطقه ای تازه در دوره بعد از داعش حکومت با تعیین این چهره نظامی به دنبال تثبیت نفوذ و سیطره بیشتر بر این گروه های شبه نظامی و عراق است.
سوم: رابطه ایران با گروه های شبه نظامی حاضر در عراق
با اینکه اغلب صاحب نظران و اندیشمندان معتقد به ارتباط سیاسی و نظامی بین تشکیل حشد شعبی و تسلط گروه داعش بر شهر موصل هستند، اما با نگاهی دقیق تر به محورهای کلی استراتژی منطقه ای ایران در خاورمیانه که توسط شورای عالی امنیت ملی تنظیم و توسط سپاه قدس و سپاه پاسداران اجرا می شود می توان گفت که موضوع خیلی بزرگ تر از یک مرحله زودگذر در تاریخ سیاسی عراق است. نگاه قیم مآبانه اغلب مراجع و روحانیون شیعه به حشد شعبی و گروه های تابع به سنت معمول مذهبی تبدیل شده است. حالا دیگر هر کدام از گروه های زیر مجموعه حشد شعبی تابع یک روحانی هستند. از طرف دیگر می توان گفت ماهیت الگوی عقیدتی فرماندهان حشد شعبی و گروه های شبه نظامی تابع بیانگر این است که حشد شعبی تشکیلاتی دارای استراتژی هدفمند است. گرچه هدف اصلی این گروه مبارزه با داعش و دفاع از مقدسات بود اما هدف بزرگ تر آنان ایجاد نهاد موازی در عراق و اجرای اهداف فرامرزی به ویژه در کشورهای همسایه و تبدیل عراق به ستون اصلی استراتژی ایران در عراق و کل خاورمیانه است.
بی تردید ظهور گروه داعش فرصت طلایی در اختیار ایران برای تلاش در راستای قانونی و نهادینه سازی اغلب گروه های شبه نظامی قرار داد. گروه هایی که به دنبال قانونی شدن فعالیتشان از مظان اتهام دخالت در امور سیاسی عراق فاصله گرفته و از شر مطالبات مدام گروه های سیاسی عراق و به طور خاص جریان های سنی درباره لزوم انحلال گروه های شبه نظامی راحت می شوند. چنانکه گفته شد اغلب گروه های شبه نظامی کنونی عراق در ایران ایجاد شده اند اما بعد از سال ۲۰۱۴ میلادی (۱۳۹۳ خورشیدی) فعالیت این گروه با عنوان «حشد شعبی»آغاز شد.
لازم به توضیح است که مرجعیت در نجف در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۴ میلادی (۲۳ خرداد ۱۳۹۳ خورشیدی) فتوای جهاد کفایی صادر کردند با این حال اما این فتوا تنها فراخوانی برای مشارکت داوطلبانه مردم در صفوف نیروهای امنیتی بوده و هیچ اشاره ای به لزوم تشکیل حشد شعبی نکرده است. لذا صلاحیت فقهی و شرعی بقای گروه حشد شعبی و شبه نظامیان تابع آن در دوره بعد از داعش با اما و اگرهای فراوانی رو به رو شد، به ویژه اینکه اگر این را در نظر بگیریم که قاعده فقهی در فقه شیعی می گوید فتوای صادر شده با باطل شدن علل صدور باطل می شود. اما بعد از آن، فشارهای ایران به احزاب شیعی برای لزوم تصویب قانون تبدیل این شبه نظامیان به یک نهاد رسمی جای هیچ تردیدی باقی نگذاشت که هدف از این طرح بازگذاشتن دست مستشاران و سرداران نظامی ایران در عراق بوده است. عملیات دیاله و انبار و صلاح الدین و موصل هم تاکیدی بر صحت این کلام است.[18] ایران در واقع با تصویب قانون هیات حشد شعبی و نهادهای وابسته به آن به دنبال تبدیل این گروه به تشکیلات مسلحی بود که خارج از چارچوب نهاد نظامی عراق فعالیت می کنند.
دولت عراق با اعلام ثبت نام نیروهای داوطلب در حشد شعبی به دنبال واگذاری مسئولیت اداره عملیات به این گروه بعد از سقوط شهر موصل به دست داعش بود. اکثر نیروهای داوطلب در صفوف حشد شعبی افراد ساده لوحی بودند که به دلیل شور مذهبی و جایگاه معنوی مراجع نجف به این گروه ملحق شدند. اما نتیجه آن فاجعه بار بود. نخستین عملیات نظامی حشد شعبی در قالب طرح یاد شده در مناطق کمربند بغداد بود که هزاران قربانی برجا گذاشت. دولت نوری مالکی بعد از این عملیات زیر فشار بسیاری قرار گرفت. در نتیجه مالکی با تن دادن به فشارهای ایران همه نیروهای داوطلب را از عملیات نظامی بیرون کشید و اعلام کرد که این نیروها فاقد شرایط لازم برای شرکت در نبردهای فرسایشی و جنگ های چریکی بوده و به جای آنها پای گروه های شبه نظامی مورد حمایت مشاوران و نظامیان ایرانی و در راس آنها قاسم سلیمانی به جبهه های نبرد عراق کشیده شد.
این اقدامات بستری برای ملحق شدن ده ها گروه شبه نظامی شیعی به چارچوب دستگاه نظامی که با فلسفه و دکترین نظامی جدیدی شکل گرفت فراهم کردند. جایگاه و موقعیت گروه های شبه نظامی و ارتش رسمی عراق در رژیم سیاسی یکسان است.
از لحاظ مالی، دستمزد و حقوق و اسلحه و یونیفرم نظامی رسمی حشد شعبی توسط حکومت تامین می شود. حکومت خدمات لجستیکی همچون تجهیزات نظامی گوناگون در اختیار آنان قرار می دهد. این گروه در تصمیم گیری در برخی امور نظامی دارای استقلال هستند. گروه های شبه نظامی حشد شعبی زیر نظر مستقیم فرماندهانی قرار دارند که به نوبه خود از ایران و سپاه دستور می گیرند. بنابراین، حشد شعبی می تواند بدون اخذ مجوز رسمی از دولت دست به کار شده و وارد عملیات نظامی شود. این گروه با توجه به این ویژگی به ابزاری برای تسویه حساب های سیاسی و فرقه ای و کشتار تبدیل شده که نمونه آن را در عملیات دیاله و تکریت و فلوجه و حبانیه و دیگر مناطق عراق ملاحظه کردیم. حشد شعبی همچنین با رویکرد کوچاندن خانواده های سنی آنها را از بازگشت به محل سکونتشان در شهرهای مختلف عراق باز می دارد و در واقع سیاست تغییر بافت جمعیتی عراق را در پیش گرفته است. نمونه این اقدامات را در جنوب دیاله و یثرب و بلد ملاحظه کردیم. [19]
با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت حمایت ایران از شبه نظامیان حشد شعبی و سامان دادن فعالیت این گروه در چارچوب نهاد قانونی در چارچوب تلاش ایران برای تسلط سیاسی و امنیتی بر عراق در دوره بعد از داعش تعریف می شود. افزون بر این، ایران همواره به دنبال تثبیت و تحکیم حضور حشد شعبی در چارچوب قانونی و رسمی و ادغام این گروه در نهاد ارتش عراق بوده است. بدین ترتیب حکومت ایران در پی پیاده کردن تجربه حزب الله لبنان است. حزب الله یکی از جریان های با اقتدار در نظام سیاسی لبنان است. این در حالیست که گروه حشد شعبی در بطن نظام سیاسی عراق قرار خواهد گرفت و به عنوان بازوی رسمی و اصلی وزارت دفاع عراق فعالیت خواهد کرد. این وزارتخانه یکی از مهم ترین ارکان نظام و عامل عمده اقتدار حکومت به شمار می رود. با این اوصاف ایران از یک ارتش موازی برخوردار خواهد بود که منافع منطقه ای این کشور در خارج از مرزهای ایران را تامین می کند. بدین ترتیب حلقه های زنجیره قدرت سخت وابسته به ایران در کشورهای منطقه دارای اولویت برای ایران یعنی عراق و سوریه و لبنان و یمن تکمیل می شود.[20]
چهارم: ابعاد به کارگیری گروه های شبه نظامی توسط ایران… به عنوان مثال نبرد موصل
تحرکات موثر ایران در خصوص عملیات بازپس گیری شهر موصل بخشی از استراتژی کامل این کشور در سطح منطقه به شمار می رود. ایران با این عملیات به دنبال تقویت ابزارهای کنش خارجی خود بود. این هدف از طریق پیکارجویان مسلح غیر رسمی تابع ایران در عراق و جهان قابل تحقق است. ایران همچنین در پی تقویت موضع سیاسی خود در برابر تحرکات تازه آمریکا در مرزهای عراق و سوریه و کل خاورمیانه است.
ایران از همان ساعات اولیه آغاز عملیات بازپس گیری موصل به دخالت در کلیه جزئیات اداره عملیات و هویت نیروهای پیکارجو پرداخت. حکومت عراق و ائتلاف ضد داعش به دنبال خاتمه دادن به عملیات با کمترین هزینه ممکن بودند اما در نگرش ایران نتایج تحقق یافته در عراق مقدمه ای عملی برای نتایج احتمالی عملیات در سوریه خواهد بود. نگاه دقیق به ماهیت نقش آفرینی ایران در این عملیات و دوره بعد از آن با توجه به دیدگاه حکومت ایران در این باره ضروری به نظر می رسد.
عملیات نظامی با عنوان «قادمون یا نینوا» در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۶ میلادی (۲۵ مهر ۱۳۹۵ خورشیدی) برای پس گرفتن شهر موصل از دست گروه داعش آغاز شد. برنامه کلی عملیات محاصره شهر موصل از سه بخش شمالی و شرقی و جنوبی و باز گذاشتن بخش غربی موصل بود. بخش غربی موصل شامل مناطق هم مرز با سوریه است. دولت عراق و ائتلاف ضد داعش با این برنامه قصد داشتند تا عوامل داعش را به خارج از شهر و به سمت تلعفر و از آنجا به خاک سوریه فراری دهند. ایران و روسیه با اعمال فشار به دولت عراق خواستار محاصره بخش غربی شدند. این دو کشور به چند دلیل استراتژیک تمایلی به باز گذاشتن بخش غربی موصل نداشتند. آنها نمی خواستند عوامل داعش به خاک سوریه منتقل شوند چرا که ورود داعش به سوریه به معنای طولانی تر شدن نبرد جاری در سوریه بوده و فرصتی در اختیار داعش برای گسترش نفوذ در سوریه قرار می دهد. این به معنای ادامه به هدر رفتن توان و قدرت حکومت اسد و ایران و گروه های شبه نظامی متحد آنان خواهد بود. البته این گروه ها اصولا از نبرد جاری در سوریه به ستوه آمده اند. از طرفی روسیه هم نمی خواست پای عوامل داعش به مناطق هم مرز با روسیه و دقیقا با قفقاز کشیده شود. چنین اقدامی امنیت شکننده روسیه را در معرض تهدید بیشتری قرار خواهد داد.[21]
هدف اصلی ایران از پافشاری و فشار بر دولت عراق برای به عهده گرفتن حشد شعبی مسئولیت اداره و برنامه ریزی عملیات موصل این بود که حکومت ایران به دنبال ایجاد قدمگاه تازه ای در منطقه خالی از نفوذ ایران بود. این منطقه همان شهر موصل دارای اکثریت سنی نشین است. به این دلیل حشد شعبی مورد حمایت ایران –با حضور مستشارین و پیکارجویان ایرانی- در حومه این شهر مستقر شدند.
ایران همزمان با ساعات اولیه آغاز عملیات باز پس گیری شهرها و روستاهای موصل از داعش مسئولیت نظارت اصلی بر تحرکات حشد شعبی را به عهده گرفته و چندین منطقه استراتژیک را که در راستای تامین امنیت و تحرکات ایران هستند را برای این کار برگزید. این مناطق منافع ژئوامنیتی استراتژی کلی ایران در خاورمیانه را تامین می کنند. همزمان با آغاز عملیات آزادسازی شهر دیاله ایران بستر مناسب را برای تسلط گروه های شبه نظامی بر بخش های جنوبی دیاله واقع در مرزهای بین عراق و ایران فراهم نمود. سنی ها اکثریت جمعیت این مناطق را تشکیل می دهند. این مناطق همواره عامل تهدیدی برای ایران در جنگ ایران و عراق به شمار می رفتند. با گذشت بیش از دو سال و نیم از آزادسازی این مناطق اما ایران از بازگشت ساکنین این مناطق به خانه و کاشانه خود جلوگیری می کند. گروه های شبه نظامی به ویژه عصائب اهل الحق بنا به دستور ایران و به بهانه هراس از به خطر افتادن جان شیعیان این منطقه توسط داعش با ایجاد تغییر در منطقه النخیب واقع در استان انبار آن را به استان کربلا وصل کردند. ایران با این کار به دنبال قطع پیوستگی جغرافیایی میان استان انبار و عربستان سعودی و اردن بود. این سناریو در جرف الصخر و طوز خورماتو و یثرب و بلد و مناطق دیگر هم تکرار شد. به نظر می رسد که این پروژه ایران در ناحیه تلعفر واقع در شهر موصل هم دوباره در حال اجرا است. فشارهای ایران به دولت عراق برای واگذاری اختصاصی عملیات آزادسازی تلعفر به حشد شعبی هم در این راستا صورت می گیرد. ایران به دنبال تاثیر و نقش آفرینی در تحولات سیاسی و نظامی و دموگرافیک احتمالی در دوره بعد از داعش است. ایران با مشارکت در عملیات آزاد سازی تلعفر در پی مانع تراشی بر سر راه اجرای طرح تشکیل اقلیم سنی در عراق و کاهش نفوذ ترکیه در شمال این کشور و محدود کردن دامنه نفوذ کردها و تبدیل تلعفر به پایگاهی برای ورود به سوریه و تقویت نفوذ شیعیان با اجرای تغییر دموگرافیک به نفع شیعیان است.[22]
افزایش تنش بین اقلیم کردستان و دولت مرکزی بر سر کرکوک بیانگر میزان بالای تاثیر ایران در اقلیم کردستان است. نیروهای سپاه و گروه های شبه نظامی در اطراف اقلیم و شهر کرکوک مستقر شده اند. به دنبال سفر قاسم سلیمانی به شهر سلیمانیه در ۱۱ آوریل ۲۰۱۷ میلادی (۲۲ فروردین ۱۳۹۶ خورشیدی) بحث درباره کرکوک به دوره بعد از داعش موکول شد. منابع فراوانی گفتند که این سردار ایرانی برای سران کرد شاخ و شانه کشیده است. سپاه پاسداران پیشتر ۹ اردوگاه نظامی در شهر سید صادق واقع در استان سلیمانیه اقلیم کردستان و منطقه پیرانشهر و شانو که با منطقه کلاشین اقلیم کردستان عراق هم مرزند دایر کرد. فرماندهان و افسران سپاهی به شکل روزانه به این اردوگاه ها تردد کرده و بر نحوه ساخت و ساز آنها نظارت می کنند. نیروهای واکنش سریع متشکل از ۴۰۰ نظامی ایرانی در نزدیکی شهر سلیمانیه مستقر شده اند. همچنین نیروهای ایرانی وابسته به حزب اپوزیسیون حیات آزاد کردستان ایران (پژاک) هم کنترل چندین اردوگاه نظامی در عراق را به دست گرفته اند. [23]
گفتنی است که مرکز فرماندهی شمال حشد شعبی در شهر کرکوک است و زیر نظر محمد البیاتی یکی از فرماندهان سپاه بدر قرار دارد. این مرکز ۶ پادگان رزمی دارد که در بخش های مختلف شهر کرکوک واقع شده اند. این مساله بیانگر تاثیر عمیق و خطرناک شبه نظامیان ایران در مرز اقلیم کردستان عراق است. همزمان با پایان عملیات موصل که این گروه های شبه نظامی در بخش های شرقی و غربی آن مستقر شده اند زنجیره محاصره اقلیم کردستان توسط ایران تکمیل می شود.
گویا ایران درباره شهر موصل این استراتژی را در پیش گرفته است. مهم ترین اهرم های آن عبارتند از:
الف- شرکت دادن حشد شعبی در عملیات آزادسازی موصل و به ویژه تلعفر.
ب-همزمان با آزادسازی ساحل چپ شهر موصل ایران با فشار به احزاب عراقی هوادار خود مثل سپاه بدر و مجلس اعلا و دولت قانون از آنها خواست تا دفاتر و مراکزی در موصل افتتاح کنند. به گفته برخی منابع نیروی قدس وابسته به سپاه اقدام به افتتاح ده ها قرارگاه نظامی و سیاسی به نام حشد شعبی در ساحل چپ شهر موصل نموده است. این منابع افزودند این قرارگاه ها و مراکز زیر نظر نوری مالکی معاون رئیس جمهور عراق و دبیر کل حزب الدعوه هستند و توسط خود مالکی هم تامین مالی می شوند. هدف مالکی از این اقدام جلب حمایت برخی از شیوخ عشایر سنی و شهروندان این شهر است. شیخ مزاحم الحویت سخنگوی رسمی عشایر عرب موصل گفت «عملکرد مالکی در جلب حمایت شماری از شیوخ عشایر سنی و چهره های شاخص ساحل چپ و بخش جنوبی موصل تا کنون موفق بوده است. مالکی اینک به شکل محرمانه در حال تشکیل شوراهای عشایر موصل است. این شوراها وابسته و تابع او و مورد حمایت مستقیم سپاه و ولی فقیه علی خامنه ای هستند.» الحویت افزود «سپاه پاسداران برای اجرای این طرح اقدام به افتتاح ده ها قرارگاه نموده است و برخی از آنها مجهز به تسلیحات گوناگون هستند. اما برخی دیگر به شکل احزاب کوچکی فعالیت می کنند که مالکی درصدد کسب مجوز فعالیت این احزاب در بغداد است. این مراکز زیر نظر مستقیم حکومت ایران هستند.» او یادآور شد هر منطقه موصل زیر نظر یک گروه مسلح قرار دارد که این گروه ها به بازداشت شهروندان می پردازند.» [24]
ج- گروه های زیر مجموعه حشد شعبی مثل «گروه شبکیه» به فرماندهی حنین القدو دارای اختیار و مجوز برای انجام عملیات سرقت مسلحانه از منازل شهروندان غیر نظامی و سرقت املاک مردم هستند. کما اینکه عملیات کوچاندن اجباری عرب های سنی ساکن دشت نینوا و دقیقا ناحیه تلکیف به بهانه های عضویت در گروه داعش و امثال آن توسط گروه های شبه نظامی مسیحی به فرماندهی ریان الکلدانی دنبال می شود.
د-قرار دادن ساکنان شهر موصل در برابر عمل انجام شده از طریق حمایت از یک گروه سیاسی در برابر گروهی دیگر. همه از اختلافات سیاسی شدید میان استاندار سابق (اثیل النجیفی) مورد حمایت ترکیه و اقلیم کردستان و استاندار کنونی (نوفل العاکوب) تحت حمایت دولت عراق و حشد شعبی خبر داریم. ایران با حضور در نزدیکی این شهر امکان دست یابی به آنچه به دنبال آن است را پیدا خواهد کرد.
و- ایران به این نکته پی برده که شهر موصل در حوزه امنیتی ترکیه به دلایل فراوان (امنیتی و سیاسی و مذهبی و اقتصادی) از موقعیت ویژه ای برخوردار است. ایران بر این باور است که دست یابی به دستاوردها و نتایج مثبت در شهر موصل به معنای باخت استراتژیک برای ترکیه قلمداد می شود. از این رو حضور ایران به کارت فشاری در دست ایران در برابر ترکیه قلمداد می شود. به گفته فرماندهی نظامی آمریکا که در فرودگاه موصل مستقر است مطالباتی از سوی ترکیه مبنی بر عدم پذیرش مشارکت حشد شعبی در عملیات آزادسازی تلعفر به این مرکز یعنی مرکز عملیات مشترک ابلاغ شد. حالا که این عملیات آغاز شده ترکیه تهدید کرده که در صورت حضور نیروهای حشد شعبی در اطراف شهر این گروه هدف حملات توپخانه ای ترکیه قرار می گیرد.
ه-عراق صحنه جنگ فرسایشی علیه آمریکا شده است. آنچه آشکار است این است که همزمان با آغاز نبرد بخش راست شهر موصل شمار فراوانی از خودروها و تجهیزات نظامی آمریکا در فرودگاه شهر موصل بعد از بازپس گرفتن این منطقه از داعش مستقر شده اند. علاوه بر این بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ نیروی آمریکایی به عنوان«مستشار یا نیروی قراردادی یا سرباز» در پایگاه هوایی القیاره مستقر شده اند. سفر جرد کوشنر مشاور ارشد کاخ سفید به عراق و بازدید از این دو پایگاه در آوریل گذشته (فروردین ۱۳۹۶ خورشیدی) بیانگر توجه ویژه آمریکا به شهر موصل بعد از داعش است. البته این موضوع با حضور نیروهای آمریکایی در پایگاه هوایی سعد در منطقه مرزی بین سوریه و عراق در نزدیکی شهر البوکمال سوریه ارتباط دارد. نیروهای آمریکایی از این پایگاه در شهر دیرالزور فرود آمده و ۲۱ تن از سران ارشد داعش را بازداشت کردند. گفتنی است حدود ۲۰۰۰ نیروی آمریکایی در این پایگاه مستقر هستند و احتمالا این پایگاه نقش مهمی در عملیات الرقه ایفا می کند. به احتمال زیاد پایگاه آمریکایی یاد شده جایگزین مناسبی برای پایگاه اینجرلیک ترکیه خواهد بود. این پایگاه با اشراف بر چهار جاده اصلی در مرکز و عمق عراق و عمق سوریه و دریای سرخ و یمن از موقعیت سوق الجیشی و استراتژیک مهمی برخوردار است. بنابراین ایران به خوبی درک می کند که این کشور هدف بعدی بعد از پایان داعش خواهد بود و بدین منظور و برای دور کردن تهدیدها فرار به جلو را در پیش گرفته است. کشته شدن یک کارشناس امور فنی آمریکا در اوایل ماه جاری در بخش چپ شهر موصل بیانگر ناخشنودی ایران از حضور آمریکا در اطراف شهر موصل است. با اینکه فرماندهان حشد شعبی مسئولیت این عملیات را به عهده نگرفتند اما تحقیق آمریکایی ها بر این امر تاکید می کند. مشکلات پیش روی شهر موصل بسیار هولناک هستند. پیامدهای احتمالی خارج شدن کنترل موصل از دست داعش در سطح منطقه ای و بین المللی هم قابل ملاحظه است. بسیاری از بازیگران منطقه ای (مثل ترکیه و کشورهای عربی خلیج) نگران زیان ها و تهدیدهای احتمالی و پیامدهای منفی این عملیات هستند اما در مقابل قدرت های دیگری (همچون ایران) حساب و کتاب های ژئو استراتژیکی فراوانی برای خود دارند. ایران در این عملیات حوزه های تحرک خارجی خود در کل منطقه را در نظر می گیرد و دستاوردهای عملیات موصل را به پرونده سوریه ربط می دهد. نگرش استراتژیک عمیقی در خصوص اقدامات ایران در مرحله آینده تدوین شده است به ویژه حالا که اختلافات با دولت دونالد ترامپ بالا گرفته. این تحولات بیانگر این است که همه گزینه ها در چشم انداز موصل مطرح است.
پنجم: آینده گروه های شبه نظامی بعد از عملیات موصل
همزمان با پایان عملیات موصل زمزمه های فراوانی درباره آینده گروه های شبه نظامی «حشد شعبی» در دوره بعد از داعش به گوش می رسد.عده ای بر این باورند که این گروه یا باید منحل شده و یا در نهاد نظامی رسمی عراق ادغام و یا به فعالیت مدنی روی آورده و در قالب نهادهای جامعه مدنی فعالیت کند. اما جریان غالب که از فرماندهان حشد شعبی تشکیل شده بر لزوم تبدیل این گروه به یک نهاد مستقل همچون نهاد «النزاهه و الشهدا و السجناء السیاسیین» که بعد از اشغال عراق ایجاد شدند تاکید می کند. به عبارت دیگر این نهاد باید از قوانین و ساز و کار مستقل و به دور از ضوابط و قوانین عام برخوردار باشد. قانون «هیات حشد شعبی و نهادهای تابع» در جلسه مورخ ۲۶ نوامبر ۲۰۱۶ میلادی (۶ آذر ۱۳۹۵ خورشیدی) به تصویب رسید.
در این قانون به مسائل اساسی این نهاد از جمله وظایف و ساختار و ساز و کار ارتباط با وزارت دفاع عراق اشاره نشده و به همین دلیل تصویب این قانون در کل منافی قانون اساسی عراق است که در سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) تدوین شد. در قانون اساسی عراق تشکیل نهادها و تشکیلات فرقه ای و نژادی و قومی منع شده است. کما اینکه این قانون فرقه ها و خلق های عراق را به سوی تشکیل گروه های شبه نظامی قومی یا اتنیکی سوق می دهد. در نتیجه کشورهایی در درون کشور واحد برپا می شوند. مقتدی صدر ضمن فراخوان برای انحلال گروه شبه نظامی حشد شعبی این گروه را عامل تهدیدی برای عراق و منطقه در آینده خواند.[25]
در واقع، هاله ای از ابهام و تردید در خصوص ماهیت نقش و وظایف این گروه در مرحله آینده ایجاد شده است. اغلب گروه های تابع حشد شعبی به نهاد قانونی با عنوان «حشد شعبی» تبدیل شده اند. این نهاد تابع دستگاه امنیتی عراق بوده و حالا با توجه به شرایط قانونی تازه می تواند نقش آفرینی گسترده تری در حوزه سیاست و امنیت و اقتصاد و حتی اجتماعی در آینده داشته باشد.
۱-نقش سیاسی: می توان گفت که نیروهای سیاسی که خط و گفتمان حشد شعبی را دنبال می کنند رشد سیاسی گسترده ای در مرحله آینده خواهند داشت. این گروه ها اینک در چارچوب حشد شعبی به با ثبات ترین و نیرومند ترین پایگاه در محافل سیاسی شیعی بدل گشته اند. این ویژگی عرصه را بر نیروهای جامعه مدنی که به دنبال تثبیت موقعیت خود در انتخابات استان ها و پارلمان هستند تنگ کرده است. گویا این هدف به شکل جدی توسط این گروه دنبال می شود، به عنوان مثال نوری مالکی همواره در این خصوص اظهار نظر و به عنوان سخنگوی حشد شعبی در هر مناسبتی سخنرانی می کند. او دو هدف عمده را دنبال می کند: نخست نوری مالکی به دنبال این است که به عنوان سخنگوی رسمی حشد شعبی در میان محافل سیاسی شیعیان معرفی شود. دوم: مالکی می خواهد زیر پای دیگر نیروهای سیاسی شیعی مثل عمار حکیم و مقتدا صدر را خالی کند. دو گروه اخیر گفتمان آشتی جویانه تری در قیاس با نوری مالکی در پیش گرفته اند. عمار حکیم با مطرح کردن پیشنهاد ملی از لزوم تدوین سند جامعی برای ایجاد آشتی و گردهمایی گروه های سیاسی عراق خبر داد. البته این طرح هنوز اجرایی نشده است. به نظر مالکی این طرح به اهداف سیاسی وی یعنی تصدی دوباره پست نخست وزیری خدشه وارد می کند. جریان مردمی که مقتدا صدر آن را رهبری می کند به دنبال سرنگونی طرح نوری مالکی با کلیه ابزارهای در دسترس است. تظاهرات و اعتراضات مردمی در میدان التحریر بغداد بهترین گواه بر این کلام است. بنابراین می توان گفت جهت گیری صحنه سیاسی عراق در آینده عبارت از:
الف- حشد شعبی ضمن دنبال کردن رویکرد سیاسی عام خود آمادگی خود را برای حضور تمام قد در انتخابات آینده اعلام می کند. این گروه با این اقدام به دنبال تثبیت موقعیت سیاسی در کنار قدرت نظامی است به ویژه اینکه توانمندی نظامی حشد شعبی با توجه به قانون اساسی عراق جنبه قانونی و رسمی پیدا کرده است.
ب- این گروه با بزرگ نمایی دستاوردهای به دست آمده در برابر گروه داعش به دنبال استفاده سیاسی از این مساله است. حشد شعبی چنین القا می کند که گویی این گروه تنها طرفی است که دستاوردهای سیاسی شیعیان بعد از ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) را حفظ خواهد کرد.
ج- حشد شعبی به دنبال تداوم کسب حمایت همه جانبه ایران است. با اینکه مراجع نجف با صدور فتوا مردم را به «جهاد کفایی» برای مقابله با داعشی که بخش های گسترده ای از عراق را در اختیار گرفته بود دعوت کردند اما هیچ گاه صحبتی درباره تشکیل حشد شعبی توسط مراجع نشد. مراجع نجف مردم را به مشارکت داوطلبانه در نیروهای ارتش عراق فراخواندند. حالا اما حشد شعبی به دنبال تثبیت موقعیت سیاسی خود بوده و این گروه را به عنوان یک جریان سیاسی فرامذهبی معرفی می کند. حشد شعبی با انتقادهای فراوانی روبرو شد که این گروه را به نمایندگی از یک مذهب خاص مورد نکوهش قرار دادند.
۲-نقش امنیتی: حالا درست است که قانون هیات حشد شعبی تصویب شد اما در این قانون به وظایف این گروه به ویژه در مرحله آینده اشاره نشده است. حشد شعبی اینک در حال نبرد نفسگیری با داعش است. اما پرسشی که اینجا مطرح می شود این است: «بعد از داعش چه اتفاقی می افتد؟»
نوری مالکی بارها و بارها اعلام کرد که وظیفه حشد شعبی به موصل محدود نمی شود بلکه عملیات این گروه در رقه و حلب و یمن و بحرین هم ادامه دارد. همچنین فرمانده گروه عصائب اهل الحق قیس الخزعلی اعلام کرد که این گروه برای دست یابی به هدف و اجرای طرح خود و تشکیل «بدر کامل شیعی » به جای «هلال شیعی» به فعالیت ادامه می دهد. این اظهارات بیانگر رویکرد واقعی و نقش آفرینی مهم و احتمالی این گروه های شبه نظامی است. دامنه و احتمالا حوزه نقش آفرینی این گروه ها از نقش سپاه در خاورمیانه هم فراتر می رود. انتظار می رود که فضای احتقان امنیتی بر عراق به دلایل زیر در دوره آینده حاکم شود.
الف- عدم شفافیت در خصوص نوع ماموریت های امنیتی که به این شبه نظامیان در دوره آینده واگذار می شود. به همین دلیل، رویکرد مداخله جویانه این گروه ها به شکل گزینشی و بنا بر شرایط دنبال می شود.
ب- چنانچه حشد شعبی به عنوان یک گروه سیاسی یا فراکسیون مجلس در صحنه سیاسی عراق نقش آفرینی کند اوضاع داخلی کشور دستخوش آشفتگی می شود و چه بسا عراق شاهد ظهور تجربه تازه ای در صحنه سیاسی و امنیتی شود که شباهت فراوانی با تجربه حزب الله در لبنان خواهد داشت.
ج- نیروهای شبه نظامی وابسته به حشد شعبی مراکز امنیتی و ایست های بازرسی در خیابان های عمومی ایجاد کرده و به بازداشت های خودسرانه و بدون مجوز دستگاه قضا می پردازند. بازداشت افراح شوقی خبرنگار زن عراقی به دلیل نگارش مقاله ای در شبکه مجازی و انتقاد از حمل سلاح توسط عناصر شبه نظامی گویای ماهیت رویکرد ارعاب و تهدیدی است که توسط این گروه دنبال می شود.
د- گروه حشد شعبی به حمله و بازرسی محله های پرجمعیت و شلوغ کمربند بغداد و دقیقا محله تاجی و ابوغریب و طارمیه می پردازد. گویا این رویکرد به منظور تخلیه ساکنان سنی از این مناطق ادامه خواهد داشت. ایران این رویکرد را به منظور ایجاد مراکز امنیتی و حرکت به سمت محله های شمال بغداد در آینده در پیش گرفته است.
ه-فرماندهان گروه های شبه نظامی همواره بر مساله برتری نظامی شبه نظامیان نسبت به ارتش عراق تاکید می کنند. این اظهارات گویای هدف سران گروه های شبه نظامی برای نشان دادن موقعیت و جایگاه تاثیر گذار خود در عراق است.
و- این گروه ها مشروعیت خود را به زور و تهدید تحمیل کرده اند. گروه عصائب اهل الحق بعد از ورود به شهر تکریت به عضو گیری از عشایر سنی پرداختند. این الگو در بغداد و موصل و انبار و مناطق دیگر دنبال می شود. مردم این مناطق در صورت خودداری از عضویت در این گروه ها مورد تصفیه فیزیکی یا بازداشت به اتهام همکاری با داعش قرار می گیرند. جامعه عراق در صورت تداوم این شرایط یک جامعه شبه نظامی قانونی می شود.
ز-مهم تر اینکه کشمکش اصلی و عمده میان حشد شعبی و نهادهای امنیتی دیگر در عراق در مرحله آینده رخ می دهد. این نهادها عبارتند از: دستگاه مبارزه با تروریستم که مورد حمایت آمریکا قرار دارد و پلیس محلی و پلیس فدرال که زیر نظر دستگاه های سیاسی مخالف با نگرش حشد شعبی اداره می شوند.
۳- نقش اقتصادی: با اینکه سیاست ریاضت اقتصادی در عراق دنبال می شود اما حشد شعبی با گام های استوار در مسیر دست یابی به استقلال اقتصادی حرکت می کند. استقلال اقتصادی این گروه منجر به باز گذاشتن دستان شبه نظامیان در آینده می شود.
الف- بودجه حشد شعبی با رشد روزافزونی همراه است. در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) بودجه حشد شعبی ۶ تریلیون و سی و شش میلیارد دینار پیش بینی شده بود. اما این رقم در بودجه ۲۰۱۶ میلادی (۱۳۹۵ خورشیدی) به یک تریلیون و ۱۶۰ میلیارد دینار عراق یعنی معادل یک میلیارد دلار رسید. در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶ خورشیدی) این مبلغ به سه تریلیون دینار رسید و این رقم به پروژه های کارآفرینی و سرمایه گذاری این گروه اختصاص یافت. این در حالیست که عراق در بحران اقتصادی و ریاضت اقتصادی به سر می برد. این ارقام گویای هزینه های بالای اختصاص یافته به حشد شعبی بوده که بار اقتصادی اضافی بر دوش حکومت فدرال در آینده قرار می دهد.
ب- کاهش ۴ درصدی حقوق کارمندان دولت به نفع حشد شعبی.
ج- تداوم کمک های مالی نهادهای غیر دولتی و جامعه مدنی.
د- مجلس عراق در ۲۲ اکتبر ۲۰۱۶ میلادی (۱ آبان ۱۳۹۵ خورشیدی) قانون عدم خرید و فروش و تولید الکل در عراق را تصویب کرد و بدین ترتیب گروه های شبه نظامی سود سرشاری از طریق قاچاق تریاک و خشخاش و مواد مخدر از ایران به جیب می زنند. این عملیات منبع درآمد عمده این گروه ها به شمار می رود.[26]
دولت ایران از طریق پرداخت حقوق ماهیانه به افراد این گروه ها آنها را تامین مالی می کند. یکی از گروه های اپوزیسیون جمهوری اسلامی (شورای ملی مقاومت ایران) حدود یک دهه پیش این مساله را افشا و فهرست ۳۱۶۹۰ نیرو و مزدور عراقی که برای سپاه کار می کنند و از ایران حقوق می گیرند را منتشر کرد. خبرگزاری فرانسه گزارش داد جمهوری اسلامی ایران مال و اسلحه در اختیار بیش از ۸۰ هزار عضو حشد شعبی عراق قرار می دهد. گذشته از این گروه های شبه نظامی وابسته به سپاه در عراق هم تحت پوشش کمک های فنی و عمرانی یا خیریه توسط حکومت ایران تامین مالی می شوند. رستم قاسمی فرمانده سابق قرار گاه خاتم الانبیا وابسته به سپاه در سال ۲۰۱۴ میلادی (۱۳۹۳ خورشیدی) اعلام کرد ایران تا کنون ۵ میلیارد دلار به عراق کمک فنی و مهندسی کرده و همچنین برخی نهادها مثل کمیته عالی مشترک عراق و ایران و کمیته مشترک همکاری اقتصادی و تجاری بین عراق و ایران که در سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴ خورشیدی) تشکیل شدند که توسط نهادهای ایران تامین مالی می شوند.[27]
با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت استقلال اقتصادی حشد شعبی منجر به گسترش نفوذ این گروه خواهد شد و حشد شعبی از زیر نظر نهادهای رسمی عراق خارج شده و می تواند به شکل مستقل و خارج از چارچوب نظارتی حکومت عراق در آینده نقش آفرینی کند.
۴-نقش اجتماعی: می توان گفت تحرکات حشد شعبی بدون برخورداری از یک رهبری مشخص در اولین مراحل است. حشد شعبی بعد از درگیری و نبرد سرنوشت ساز با داعش مطرح شد و بعد از آن به عنوان یک نهاد رسمی دارای ساز و کار قانونی به فعالیت پرداخت. این گروه با توجه به تحولات تازه و به دنبال فداکاری ها و تلفات انسانی بسیار و به نیابت از اکثر شیعیان به دنبال معرفی خود به عنوان یک پروژه اجتماعی و سیاسی فراگیر است.
شبکه های ماهواره ای نقش مهمی در تثبیت تصویر ذهنی دلخواه این گروه در مخاطبان ساده و کم سواد ایفا کردند. کانال های «آفاق» نوری مالکی و «نجبا» گروه شبه نظامی نجبا و «الغدیر» سپاه بدر و «العهد» شبه نظامیان عصائب اهل الحق و «الطیف الجدید والمنهج» جریان مقتدی صدر و «الفرات» مجلس اعلا به ریاست عمار الحکیم و «بلادی» وزیر امور خارجه عراق ابراهیم جعفری از جمله این شبکه ها هستند.
کما اینکه «حزب الله» عراق صاحب شبکه «الاتجاه»است. کانال های دیگری مثل «الحشد» و «حشدنا» و «کربلا» و «النجف» و «الثقلین» و «الولایه» و «دعاء» و «المنهاج» و «الاربعینیه» و «الحجه» و «الاهواز» و «الانوار» و «المرجعیه» و «الحوزه العلمیه» و «المهدی» و «فدک» و «الامام الحسین» و «العباس» و «النبراس» و «الصادق» و «الایمان» و «الإباء» و «الکوفه» و «الغدیر» و «الاشراق» و غیره همسو با حشد شعبی فعالیت می کنند. این کانال ها مدام برنامه هایی در ستایش و تمجید حشد شعبی و سپاه و گروه پاکستانی «زینبیون» و گروه افغانی «فاطمیون» پخش می کنند. اقدامات جنایتکارانه این گروه ها نشان می دهد که آنها با «نوادگان یزید» ضدیت دارند. نمونه این اقدامات را در تکریت و دیاله و جرف الصخر و موصل و حلب و تعز و حمص و عرسال و طرابلس شام و صیدا ملاحظه کردیم. گروه های شبه نظامی به راه اندازی کانال های ماهواره ای و رادیویی چند زبانه از جمله کردی و انگلیسی و ترکی و فرانسوی و بوسنیایی و هوسایی و پشتو و سواحلی پرداخته است. [28]
این عوامل منجر به افزایش حمایت شیعیان از حشد شعبی شد. بدین ترتیب این گروه از پایگاه اجتماعی گسترده ای برخوردار شد. واژه های «حشد شعبی مقدس» و «رجال الله» و «حشد الله» گویای مفاهیم بسیاری بوده و بر جایگاه ویژه و مهم حشد شعبی در بین شیعیان تاکید می کند. حالا دیگر حشد شعبی خط قرمزی شده که عبور از آن یا حتی انتقاد از آن جایز نیست چرا که اقدس المقدسات است. با این اوصاف تلاش ها برای افزایش و عمق بخشیدن به جایگاه مردمی و اجتماعی حشد شعبی در مرحله آینده بیشتر می شود.
۵- نقش مذهبی: وابستگی عقیدتی گروه های شبه نظامی عراق به چالشی عمده در مرحله آینده به ویژه دوره بعد از سیستانی تبدیل خواهد شد. اکثر گروه های شبه نظامی عراق به ولایت عامه ولی فقیه ایران علی خامنه ای اعتقاد دارند. این وابستگی به ولی فقیه ایران به نوبه خود مراجع نجف را مورد فشار قرار داده و در عین حال با توجه به گفتمان افراطی ایران و اقدامات این گروه های شبه نظامی در جبهه های نبرد چالش آفرین بوده است به ویژه اینکه اقدامات این گروه ها و نقض حقوق بشر توسط افراد حشد شعبی رشد قابل ملاحظه ای داشته تا جایی که مراجع نجف به تشکیل گروه های مسلح تابع خود مثل گروه رزمی عباس و علی اکبر روی آوردند.
سوال مطرح در اینجا این است که بعد از سیستانی چه می شود؟ بر کسی پوشیده نیست که مرجعیت دینی نجف و در راس آنها علی سیستانی همواره از گفتمان های فرقه ای و تند درباره کشورهای خلیج به ویژه عربستان سعودی و بحرین خودداری کردند. این مراجع به دلیل عدم صدور فتوا برای انجام عملیات ضد حکومت در بحرین و عربستان سعودی توسط شیعیان و عدم صدور فتوا برای مبارزه مسلحانه در کنار نظام بشار اسد مورد انتقاد شدید قرار گرفته و حتی به نادیده گرفتن چارچوب کلی سیاست های فرقه ای ایران در منطقه متهم شدند. بدین ترتیب ایران به طور جدی به فکر چهره ای است که جایگزین سیستانی خواهد شد. حمایت تلویحی مراجع دینی از پیشنهاد انحلال حشد شعبی بعد از پایان داعش که توسط مقتدی صدر مطرح شد ضربه سهمگینی به طرح ایران در عراق زد. شاید تعیین سفیر جدید ایران در عراق بخشی از رویکرد عام ایران برای ترسیم سیاست های کلی برای مرحله بعد از سیستانی است. طوری که این سیاست ها ضامن روی کار آمدن چهره مذهبی تابع گفتمان سیاسی و رویکرد ایران برای جانشینی سیستانی است.
با اینکه گمانه زنی ها حاکی از مطرح شدن نام هایی مثل محمد باقری ایروانی و عبد الاعلی سبزواری و محمد رضا سیستانی (فرزند سیستانی) به عنوان جانشینان احتمالی سیستانی است اما همه این حرف ها در حد گمانه زنی است. خامنه ای، یا جانشین او، قصد دارد تا چهره ای که به جای سیستانی معرفی می شود در راستای افزایش نفوذ ایران در نجف تلاش کند. موقعیت و جایگاه این مرجعیت توسط دو عامل تعیین می شود: نخست: قدرت و جایگاه این مرجعیت از ایران و از رژیم سیاسی تهران سرچشمه می گیرد تا حوزه علمیه قم. دوم: خامنه ای فاقد نمایندگان صاحب نفوذ در نجف است. محمود هاشمی شاهرودی عضو شورای خبرگان زاده نجف بوده و از یک دفتر کوچک برخوردار بوده و شمار شاگردانش در آنجا محدود است. کمال الحیدری یکی از مراجع عراق تحصیلکرده حوزه علمیه نجف در شهر قم سکونت دارد. الحیدری یک مرجعیت شیعی اصلاح طلب و فاقد محبوبیت میان عده زیادی از شهروندان عراق است.[29]
اما با این حال باید گفت نفوذ ایران در حوزه علمیه نجف در دوره آینده رو به گسترش است تا بدین وسیله نقش موثری در گزینه های پیش روی شیعیان در مورد تعیین مرجع عالی آینده عراق ایفا کند و فرصتی در اختیار گروه شیعی دارای نگرش مغایر یا دست کم مخالف نگاه فرقه ای ایران قرار ندهد. بی تردید گروه های شبه نظامی نقش تعیین کننده ای در این زمینه ایفا می کنند و از ایجاد هر گونه تغییر و تحول در این زمینه بهره می گیرند.
پایان
بر کسی پوشیده نیست که گروه های شبه نظامی نقش مهمی در بازتنظیم اوضاع و صحنه عراق به ویژه بعد از ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) ایفا کردند. این گروه ها بر اثر متغیرهای بسیاری همچون نبود حاکمیت دولت و قانون و خلأ امنیتی رشد پیدا کرده و گسترش یافتند. این گروه ها به دنبال حمایت های ایران از قدرت تاثیر گذاری بیشتری برخوردار شده تا جایی که پول بریمر حاکم مدنی عراق و کلیه سفیران آمریکا در این کشور نقش دو گانه ایران در عراق را محکوم کردند. ایران از طرفی به حمایت از فرآیند سیاسی زاییده دولت آمریکا بعد از ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۲ خورشیدی) پرداخت اما از طرف دیگر ایران پول و اسلحه در اختیار گروه های شبه نظامی برای انجام عملیات نظامی علیه نیروهای آمریکا قرار داد. تنها گروه عصائب اهل الحق حدود شش هزار مورد حمله به ارتش آمریکا و نیروهای امنیتی عراق انجام داد، از جمله آدم ربایی. معروف ترین حادثه در این خصوص عملیات ربودن پیتر مورد کارشناس بریتانیایی و چهار نفر از همراهانش بود که در سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۷ میلادی (۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ خورشیدی) تبادل این افراد با خزعلی، فرمانده این گروه، و صدها زندانی عضو عصائب اهل حق در زندان های آمریکا صورت گرفت. [30]
شرایط داخلی و کشمکش فرقه ای در عراق به تثبیت نقش گروه های شبه نظامی انجامید و این گروه ها توانستند خود را به عنوان سپر محکمی برای دفاع از تشیع و دستاوردهای شیعیان بعد از حمله آمریکا معرفی کنند. این مساله باعث شد تا این گروه در محافل سیاسی و اجتماعی شیعی مورد توجه ویژه قرار بگیرد.
مرحله بعد از ظهور داعش به این گروه های شبه نظامی موسوم به «حشد شعبی»قداست بخشید تا جایی که این موضوع غیر قابل بحث و مناقشه شد و حتی انتقاد عملکرد حشد شعبی پیامدهای وخیمی به دنبال دارد. ایران با ایفای نقش مهم در این زمینه حمایت های گوناگون و خدمات استشاری و سیستم فرماندهی و کنترل در اختیار آنان قرار داد و حالا این گروه به عنوان بازوی ایران در عراق و سوریه و حتی یمن و بحرین پیکار می کنند. حشد شعبی مایه نگرانی کشورهای همسایه شده که می تواند حاکمیت عراق را با چالش های جدی مواجه کند.
در ارتباط با نقش گروه های شبه نظامی در مرحله آینده می توان گفت مرحله بعد از داعش نقش مهمی در تعیین جهت فعالیت و تاثیر گذاری این گروه در سطح داخلی و منطقه ای ایفا می کند. سیر تحول و مرزبندی های نقش آفرینی حشد شعبی در آینده نزدیک با توجه به نفوذ گسترده ایران در امور سیاسی عراق و تاثیر سیاسی و مذهبی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی این کشور و نیز ماهیت استراتژی جدید آمریکا به رهبری دونالد ترامپ به منظور کاهش و مهار نفوذ ایران در عراق و خاورمیانه بعد از داعش تا حدود زیادی مبهم است.
به طور خلاصه می توان گفت این گروه های شبه نظامی به عنوان بازوهای نظامی سپاه قدس و سپاه پاسداران در عراق فعالیت می کنند. فعالیت و تحرکات و سیاست ها و شروط تحمیلی این گروه ها در نهایت در راستای تامین امنیت ملی ایران قلمداد می شود.
