چکیده
این پژوهش میزان تأثیر ایران بر بحران لبنان را مورد بررسی قرار می دهد. برای این منظور، سطوح حضور ایران در لبنان مخصوصا سطوح سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی و همچنین حضور نرم ایران در ابعاد فرهنگی و مذهبی را روشن می كند. به علاوه، میزان حضور نرم ایران و میزان تأثیر آن در وخامت بحران سیاسی، اقتصادی و امنیتی لبنان و حالت ضعف و شکنندگی که اوضاع لبنان را دچار کرده و لبنان را در یک شرایط استثنایی قرار داده است، را به خوبی معرفی می کند. در شرایطی که بحران لبنان ابعاد تازه تری به خود می گیرد و وخیم تر می شود، افزایش نفوذ ایران در لبنان ضامن بقا و دوام و احتمالا، تقویت این نفوذ است. اما در عین حال، چالشهایی نیز بر سر راه نفوذ ایران قرار دارد که ممکن است نقش ایران در لبنان را کم رنگ تر کند. این پژوهش در تلاش است تا با در نظر داشت تحولات اخیر لبنان، تمام جوانب نفوذ ایران در لبنان را مورد بررسی قرار دهد.
مقدمه
ایران یک کشوری است که بیش از همه در امور کشورهای منطقه دخالت دارد و به محض اینکه فرصتی پیدا کند با استفاده از وضعیت بی ثبات برخی کشورها، با دخالت های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و حتی نظامی و امنیتی اقدام به گسترش نفوذ خود می کند. لبنان یک کشور عربی است که ایران در چندین بُعد و عرصه در این کشور حضور پر رنگ داشته است. حضور چندین دهه ایران در لبنان در عرصه های مختلف از بحرانهای داخلی و نابسامانی این کشور تغذیه کرده است. ایران بر میزان دخالت خود در امور لبنان افزوده و برای پیشروی و افزایش سیطره خود بر امور لبنان و به دست گرفتن سرنوشت این کشور، یک ارگان داخلی وفادار در این کشور ایجاد کرده تا از طریق آن منافع خود را تأمین کند.
لبنان نیز همچون سایر کشورهایی که صحنه دخالت ایران شده است، از پیشرفت بازمانده و دچار اقتصاد نابسامان، اوضاع سیاسی بحرانی و از لحاظ امنیتی و اجتماعی ناآرام شده است تا جایی که به یک دولت تقریبا درمانده تبدیل شده است که از بی ثباتی سیاسی رنج می برد. و اغلب اوقات در تشکیل یک حکومت ملی پاسخگو ناکام بوده است. بلکه مسائل سیاسی با معامله گری فیصله می شود و حزب الله یک عدد مهم در معادله سیاست است. مضاف بر اینکه اوضاع اقتصادی چنان رو به وخامت گذاشته که دولت قادر به پرداخت بدهی خارجی نیست و بدهی خارجی این کشور 155% درآمد داخلی آن است.
ناامنی از دیگر مشکلات این کشور است که انفجار بندر بیروت نمونه بارز آن بود؛ واقعه ای که نشان داد این کشور تا چه اندازه اسیر ماجراجویی های حزب الله هم پیمان ایران شده و چگونه این کشور به صحنه درگیری ایران و رقبای منطقه ای اش بدل شده است. دخالت حزب الله در سوریه مصداق بارز بحران پیچیده ای است که لبنان قربانی آن است.
اعتراضات مردمی در لبنان با هدف برکناری دولتمردان فاسد که اغلب آنها از حزب الله و هم پیمانانش نمایندگی می کردند، چالش بزرگی برای نقش ایران در لبنان بود. این اعتراضات که محدود به یک مذهب خاص نبود، واقعیت بحران و نقش حزب الله و ایران در پیچیده تر کردن اوضاع مملکت را برای طبقه حاکم بسیار واضح و آشکار کرد. در کنار فشارهای داخلی، فشارهای خارجی نیز بر لبنان شدت گرفت و در این اوضاع واقعه انفجار بندر بیروت روی داد و ضرورت بررسی و رسیدگی به ریشه های این بحران را آشکار کرد. بی تردید این شرایط و تحولات کنونی فشارهای مضاعفی را متوجه حضور ایران در لبنان می کند. و همزمان، قدرت های بین المللی و منطقه ای برای تعدیل رفتارهای ماجراجویانه ایران در منطقه و جلوگیری از دخالتها و نا آرامی هایی که در منطقه ایجاد کرده است، تلاش می کنند.
این پژوهش بر آن است تا به چندین سؤال در مورد نقش ایران در بحران رو به وخامت لبنان پاسخ دهد که مهمترین این سؤالات عبارتند از: عرصه های دخالت ایران در لبنان کدامند؟ چگونه نقش ایران در اوضاع لبنان تأثیر منفی گذاشته و در بحران لبنان سهم داشته داشته است؟ فرصت ها و چالشهای پیش روی ایران در لبنان کدامند؟
نخست: ماهیت و ابعاد نقش ایران در لبنان
ایران در لبنان حضور پر رنگی دارد که در اینجا به مهمترین عرصه های حضور ایران اشاره می کنیم:
1 – نفوذ و جهت دادن تحولات سیاسی داخلی لبنان
لبنان برای ایران از اهمیت استراتژیک برخوردار است که بسی فراتر از رابطه مذهبی با شیعیان این کشور است. ایران می خواهد با نقش فعال و نرمی که در این کشور دارد، راه خود را به مشرق عربی هموار کند و در مبارزات منطقه ای و بین المللی از لبنان به عنوان یک کارت برنده استفاده کند([1]). لبنان اولین کشوری بود که ایران توانست اصول سیاست خارجی خود از جمله صدور انقلاب را در آن پیاده کند و با تأسیس حزب الله در ایران لبنان موفق شد یک نمایندگی سیاسی و نظامی در لبنان ایجاد کند. حزب الله در بیانیه تأسیس حزب که در سال 1985 میلادی صادر شد، اعتراف می کند که به اوامر ولی فقیه در ایران پای بند است و از سوی دیگر، رهبران ایران هم به تعبیر رهبر جمهوری اسلامی ایران، ” حمایت از حزب الله و پشتیبانی سیاسی از آن را وظیفه مذهبی و انقلابی خود می دانند”([2]).
در راستای تلاش برای تغییر مأموریت حزب الله از یک گروه مسلح به یک جریان سیاسی اثرگذار که حضور پر رنگ ایران در لبنان را حفظ کند، ایران تلاش کرده است تا حزب الله را به مشارکت در جریانات سیاسی و غیر نظامی جامعه لبنان سوق داده و حمایت کند([3]) و در این راستا حزب الله از سال 1990 میلادی در تمام انتخابات برگزار شده مشارکت داشته است؛ از جمله انتخابات پارلمانی اخیر که از سال 2009 میلادی به تأخیر افتاده بود و نهایتا در تاریخ 7 می 2018 میلادی برگزار شد که حزب الله و هم پیمانانش از مجموع 128 کرسی، 67 کرسی یعنی بیش از نیمی از کرسیهای مجلس را به خود اختصاص دادند([4]).
فرمانده وقت سپاه قدس قاسم سلیمانی حتی قبل از اعلام نتایج رسمی انتخابات، از پیروزی حزب الله و هم پیمانانش در انتخابات سخن گفت. خبرگزاری فارس به نقل از وی نوشت: ” حزب الله پیروزی بزرگی کسب کرده و از مجموع 128 کرسی، 74 کرسی را به خود اختصاص داده است”. این در حالی بود که حتی خود حزب الله در آن زمان به چنین رقم و آماری اشاره نکرده بود. این به خوبی نشان می دهد که تا چه اندازه ایران بر روند جریانات سیاسی در لبنان تأثیر گذار است و در یک شرایط کاملا حساس که خود و وابستگانش تحت فشارهای سخت منطقه ای و بین المللی قرار دارد، توانسته است پیروزی بزرگی را برای هم پیمانانش در لبنان رقم بزند([5]).
ایران در تحولات گوناگون لبنان دخالت می کند. به محض اینکه در 17 اکتبر سال 2019 اعتراضات مردمی در لبنان به راه افتاد، ایران آن را توطئه قدرت های استعماری همچون آمریکا و اسرائیل علیه لبنان دانست. و به محض اینکه به دنبال فشارها و خواستهای مردمی در فوریه سال 2020 حکومت دیاب تشکیل شد. علی لاریجانی رئیس وقت مجلس ایران به عنوان اولین هیأت خارجی با فاصله كمتر از یک هفته از تشکیل دولت جدید لبنان وارد بیروت شد و تصریح کرد که “باید درباره مسائل گوناگون گفتگو و رای زنی صورت گیرد. و سوریه و لبنان دو کشور مهم در محور مقاومت هستند.” این رفتار و گفتار لاریجانی نشان داد که ایران در تحولات گوناگون سیاسی لبنان حضور مستقیم دارد([6]) و تلاش دارد تا جایی که بتواند لبنان را از کشورهای عربی دور کند. و زمانی که آلمان حزب الله را در لیست گروههای تروریستی گنجاند و فعالیت های این حزب را در این کشور ممنوع کرد، بار دیگر قبل از اینکه موضعی از جانب دولت لبنان اعلام شود، ایران پیشی گرفت و این تصمیم آلمان را ” نوعی بی احترامی به دولت و ملت لبنان دانست که از روی حکمت گرفته نشده است”. و مهمتر از همه اینکه ایران از این تصمیم به عنوان تهدید خارجی برای مواضع ایران و منافع ملی این کشور یاد کرد”([7]). این نوع موضع گیریها نشان می دهد که تا چه اندازه ایران در سیاست داخلی و خارجی لبنان دخالت دارد.
ایران می کوشد تا نقش سیاسی خود را در لبنان تقویت کند. در این راستا باید همپیمانانش در لبنان و مخصوصا حزب الله بتوانند قدرت و نفوذ خود را در دولت و پارلمان حفظ کنند و از یک سو در تشکیل دولت ها و یا اگر ضرورت ایجاب کند، در ناکارآمد کردن دولت ها قدرتمند عمل کنند([8]) و نیز در سیاست خارجی لبنان تأثیر گذار باشند و بتوانند این تأثیر گذاری را در جهت تأمین منافع منطقه ای ایران به کار گیرند. و در این راستا مأموریت های راهبردی که حزب الله خارج از مرزهای لبنان به انجام می رساند، خواسته ها و منافع راهبردی ایران را برآورده می كند.
و می توان گفت که ایران از گسترش نفوذ حزب الله در داخل لبنان بهره برداری های کلانی کرده است؛ مخصوصا بعد از اینکه حزب الله در تصمیم گیریها به یک طرف مهم – اگر نگوییم مهمترین طرف – بدل شده است. و گسترش نفوذ خارجی حزب الله نیز دستاوردهای زیادی برای ایران داشته است چرا که این حزب به منزله یک کشور در داخل کشوری دیگر عمل می کند که نیروی نظامی و تشکیلات اداری خاص خود را دارد و بدون اینکه به موضع رسمی کشور لبنان وقعی نهد، در مسائل جنگ به طور مستقل تصمیم گیری می کند. در نتیجه، حزب الله یکی از مهمترین ابزارهای اعمال سیاست های ایران در داخل و خارج لبنان به حساب می آید([9]).
2- نفوذ و حمایت از روابط اقتصادی
با آنکه ایران از دیر زمانی هم پیمانان خود را در لبنان مورد حمایت قرار می داد، اما تبعات جنگ سال 2006 میلادی خسارت های کلانی را به لبنان وارد کرد و سبب شد که پای فعالیت های اقتصادی ایران به لبنان باز شود و با کمک به لبنان روابط اقتصادی خود را در عرصه های تجارت و سرمایه گذاری خارجی در این کشور تقویت کرد. و چندین تفاهمنامه و پروتوکولهای اقتصادی با لبنان به امضاء رساند. همچنین تسهیلاتی در زمینه تجارت و اقتصاد در بخش های کشاورزی، صنعت، محیط زیست و نظامی به این کشور اعطا کرد([10]).
ایران در راستای بهره برداری از بحران کنونی لبنان به نفع خود، اعلام کرده است که در مبادلات تجاری بین دو کشور مخصوصا مشتقات نفتی، لیره لبنان را می پذیرد. این اقدام در حالی صورت می گیرد که از یک سو ایران در تلاش است آثار تحریم اقتصادی را کاهش دهد و از طرفی هم لبنان به کمک های ایران نیازمند است. تلاش اقتصادی ایران در لبنان به اینجا ختم نمی شود بلکه حزب الله علاوه بر نقشهای دیگری که دارد، به عنوان نماینده اقتصادی ایران در لبنان عمل می کند و از طریق شبکه های پیچیده ای که ایران به کمک این حزب برای دور زدن تحریمهای آمریکا ایجاد کرده، با تأسیس شرکت های وهمى تاجران را برای پیشبرد مقاصد خود به خدمت می گیرد و از این طریق به اقتصاد ایران کمک می کند. گزارشها حاکیست که حزب الله توانسته است مبالغ ارزى هنگفتی را از بازارهای مالی و بانکهای لبنان جمع آوری و از طریق تاجران و شرکتهای صرافی که نامهای لبنانی و عربی دارند، به ایران ارسال کند([11]).
حزب الله در طرحهای ایران که با عناوین “حمایت ایران” و ” گزینه اقتصادی برای لبنان” یاد می شود، نقش بازاریاب بازی می کند. و این طرح را دبیر کل حزب و وزرای آن در کابینه و نمایندگانش در پارلمان حمایت می کنند. و از “آمادگی ایران” در تمام زمینه های اقتصادی و تسهیل مبادلات تجاری در مقابل لیره لبنان سخن می گویند. همانطور که این حزب بر ضرورت پذیرش حمایت اقتصادی ایران و تسهیلاتی که ارائه می کند، تأکید دارد و ما شاهد هستیم که اقلام دارویی و غذایی ایرانی به وفور در بازارهای لبنان و مخصوصا مناطق تحت سیطره حزب الله دیده می شود([12]).
مؤسسه آمریکایی “راند” در گزارشی با عنوان ” سرقت الکترونیکی و انتشار غیر قانونی فیلم ها .. جرایم سازمان یافته و تروریسم” نوشته است که باندهای خلاف کار که در منطقه مثلث مرزی بین برزیل، آرژانتین و پارگوئه فعالیت دارند، عملیات و فعالیت های حزب الله را تأمین مالی می کنند. در این گزارش تأکید شده است که این منطقه به مرکز مالی برای تأمین مالی فعالیت های حزب الله بدل شده است. و سالانه مبالغ مالی کلانی که تقریبا 20 میلیون دلار تخمین زده می شود، از این منطقه به حزب الله تحویل داده می شود.
این گزارش همچنین می افزاید که حزب الله با استفاده از رابطه تنگاتنگی که با ایران دارد، توانسته است که روابط و فعالیت های خود را در منطقه مثلث مرزی با کشورهای آمریکای جنوبی که حیاط خلوت ایالات متحده به حساب می آیند، تقویت کرده و گسترش دهد. بنا بر این گزارش، از میان مبالغی که حزب الله دریافت می کند، تنها 5.3 میلیون دلار از فردی بنام “اسد احمد برکات” که به فعالیت هایش در زمینه تجارت مواد مخدر و توزیع و پخش غیرقانونی فیلم ها معروف است، به آن حزب داده شده است و در مقابل سید حسن نصر الله دبیر کل حزب الله از کمک سخاوتمندانه وی به صندوق شهدای لبنان سپاسگزاری کرده است. گفتنی است فعالیت های فرقه گرایی حزب الله در لبنان از محل این صندوق تأمین می شود([13]).
3- کاربرد امنیتی و نظامی
بعد از سال 1979 میلادی بود که ایران به فعالیت امنیتی و نظامی در لبنان توجه نشان داد. و به لبنان به عنوان خط مقدم پروژه ولایت فقیه و دفاع از انقلاب و نظام جدید نگریست. در دهه هشتاد میلادی و دقیقا در سال 1982 میلادی پس از تجاوز اسرائیل به لبنان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران اولین پایگاههای نظامی خارج از مرزهای خود را در بقاع ایجاد کرد. سپس با تأسیس حزب الله لبنان نیروهای این حزب را آموزش داده و با دادن تسلیحات آنان را آماده کرد و ساختار تشکیلاتی امنیتی – نظامی برای آنان ایجاد کرد. و در فوریه سال 1985 میلادی بود که حزب الله رسما به عنوان نیروی نظامی فعال اعلام وجود کرد و از آن زمان تا کنون توانسته است به عنوان بازوی نظامی ایران در منطقه عمل کند([14]).
حمایت ایران از حزب الله در جنگ سال 2006 میلادی بسیار پر رنگ بود که شامل کمک های مالی و نظامی بود. ایران در طول این جنگ تعداد 1200 تا 1300 فروند از انواع موشک ها در اختیار حزب الله قرار داد. برخی بر این نظر هستند که ایران در آغاز این جنگ به نوعی نقش داشت تا افکار عمومی جهان را به این جنگ مشغول کند و از برنامه هسته ای خود دور نگهدارد([15]). در سال 2011 میلادی با آغاز قیام مردمی در سوریه، ایران از حزب الله خواست تا برای نجات نظام بشار اسد وارد عمل شود. یکی از اهداف ایران برای نجات نظام بشار اسد، این بود که راه مواصلاتی زمینی خود با حزب الله را از طریق عراق و سوریه حفظ کند تا بتواند تسلیحات و کمکهای خود را به حزب الله برساند و به کمک راه زمینی که دسترسی ایران را به لبنان فراهم می کند، سیاست های خود را پیش ببرد. ایران، حزب الله را بخشی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی می داند که در مبارزه با اسرائیل و دفاع از انقلاب اسلامی به عنوان نیروهای پیشگام عمل می کند که هدف نهایی آن پاسداری از کشور ایران است. سرلشکر یحیی رحیم صفوی مشاور نظامی رهبر در سال 2014 میلادی گفته بود: ” مرزهای واقعی ایران به ساحل دریای سفید در جنوب لبنان ختم می شود.” ([16]). از اینجا روشن می شود که با حمایتهایی که ایران از حزب الله انجام داد توانست آن را به یک نیروی نظامی دارای توان مبارزاتی بالا و تأثیر گذار در لبنان تبدیل کند که حضور ایران را در عرصه های امنیتی در لبنان تأمین می کند. حزب الله قدرت بزرگی است که قادر است طبق خواست و نظر ایران در ناامن کردن اوضاع منطقه بدون نیاز به دخالت نظامی مستقیم ایران، به صورت فعال عمل کند([17]). و ایران به لبنان به چشم خط مقدم جبهه سپاه پاسداران و سکوی ایران برای ایفای نقش امنیتی در منطقه و بین الملل می نگرد و در این راه اصلا به عواقبی که نبرد ایران و اسرائیل برای لبنان به دنبال خواهد داشت، نمی اندیشد([18]).
4- جذب فرهنگی و مذهبی
لبنان به عنوان یکی از کشورهای منطقه عربی که دارای اقلیت شیعی است، برای ایران اهمیت دارد. زیرا محیط مناسبی برای ترویج الگوی فرهنگی ایران و مبادی ولایت فقیه است. به همین سبب ایران فعالیت های خود را در دو عرصه فرهنگی و آموزشی در لبنان وسعت بخشیده است. و در این راستا از طرق مختلفی عمل می کند از جلمه: مشارکت در مناسبت های مشترک با شیعیان لبنان که رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بیروت میزبانی آنها را به عهده می گیرد مانند روز جهانی قدس، و مناسبت های مذهبی دیگر. ایران مراکز و مؤسسات فرهنگی زیادی در لبنان تأسیس کرده است مثل مراکز فرهنگی امام خمینی که 15 شعبه دارد.
و اما در عرصه آموزش، ایران چندین مؤسسه آموزشی مانند دانشگاه آزاد اسلامی و مؤسسه رسول اکرم (ص) و مؤسسه فاطمه زهرا و مدرسه ایرانی دخترانه و پسرانه ومؤسسه آموزشی تعلیم و تربیت و چندین مرکز فرهنگی و پژوهشی دیگر را تأسیس کرده است که زیر نظر حزب الله اداره می شود ([19]) و شبکه ماهواره ای منار که در اختیار حزب الله قرار دارد از دیگر ابزارهای فرهنگی ایران است. فعالیت آموزشی و فرهنگی ایران در لبنان تنها به شیعیان اختصاص ندارد بلکه تلاش بر این است تا فرهنگ ایرانی و الگوی ایرانی را در بین تمام اقشار جامعه لبنان ترویج کند. مرکز فرهنگی ایران، چندین کتابخانه عمومی دارد که کتابهایی را به چندین زبان در اختیار شهروندان قرار می دهد و ضمن انتشار مجلات ادبی دوره های آموزش زبان فارسی نیز برگزار می کند. همچنین در سال 2012 میلادی، مرکز آموزش زبان فارسی در دانشگاه لبنان افتتاح شد. اعطای بورسیه های تحصیلی به دانشجویان لبنانی برای تحصیل در دانشگاههای ایرانی از دیگر فعالیت های آموزشی ایران در لبنان به شمار می رود([20]).
از ویژگیهای فعالیت رسانه ای حزب الله این است که تلاش دارد به طور غیر مستقیم همان گفتمان ایرانی را که در داخل ایران رایج است در لبنان ترویج کند. به عنوان مثال شبکه ماهواره ای المنار دخالت های ایران در لبنان و منطقه را موجه جلوه می دهد و ارتش سایبری که حزب الله در اختیار دارد دهها صفحه مجازی را به نام حزب الله اداره می کنند که به نوبه خود تریبون تبلیغاتی هستند که در خدمت ایران و راهبرد آن در لبنان و خارج از آن فعالیت می کنند.
دوم: پیامد رشد نفوذ ایران برای لبنان
دخالت های ایران در لبنان پیامدهای منفی بر اوضاع داخلی و خارجی لبنان به دنبال داشته است که مهمترین پیامدهای حضور ایران را در چندین سطح بررسی می کنیم:
1- بن بست سیاسی و تشدید اختلافات داخلی
دخالت ایران در امور لبنان اوضاع سیاسی را دچار نابسامانی کرده و بحرانهایی از جمله عدم ثبات سیاسی را به وجود آورده است که نمونه بارز آن ناکام کردن سه ریاست جمهوری از طریق نفوذ و تأثیر حزب الله در نهادهای سیاسی لبنان است.
نقش ایران در جلوگیری از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری لبنان اینگونه بود که نمایندگان حزب الله از شرکت در جلسات پارلمان و مخصوصا جلساتی که به انتخابات ریاست جمهوری اختصاص داشت، امتناع ورزیدند تا اینکه همان شخصی را که نظر ایران هست، به ریاست جمهوری برسانند([21]). در نتیجه انتخابات ریاست جمهوری برای دو دوره برگزار نشد یعنی از سال 2009 میلادی به بعد انتخابات در لبنان بر گزار نشد. همچنین از ماه می سال 2014 میلادی که دوره رئیس جمهور سابق میشل سلیمان به پایان رسید، کرسی ریاست جمهوری برای دو سال و نیم خالی ماند. و لبنان بدون رئیس جمهور ماند تا اینکه کفه ترازو به نفع حزب الله و هم پیمانانش سنگینی کرد و میشل عون هم پیمان حزب الله به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد و سمیر فرنجیه که به جریان المستقبل نزدیک است، به حاشیه رانده شد. که این واقعیت نشان از نفوذ ایران در لبنان([22]) و عمق اختلافات سیاسی در این کشور دارد به گونه ای که پدید آمدن ائتلافهای سیاسی – مذهبی را در پی داشته است که خود، به اختلافات سیاسی در مورد مسائل داخلی و خارجی مخصوصا بین دو جریان 8 و 14 مارس دامن زده است و این اختلافات بر ثبات سیاسی در کشور سایه افکنده و مانع از آن شده که دولت های قوی و ماندگار در کشور تشکیل شود و این بحرانی است که تا هنوز در کشور ادامه دارد و استعفای دولت اخیر حسن دیاب ناشی از همین بحران است.
ایران در لبنان توانسته است از عامل مذهب شیعه بهره برداری سیاسی کند. و با حمایت از جنبش ها و نیروها و مؤسساتی که رنگ و بوی مذهبی دارند، به احساسات مذهبی دامن بزند. این اقدام ایران بر اوضاع لبنان تأثیر گذاشته و با برانگیختن واکنش های مذهبی دیگر اقشار جامعه موجب درگیری و نزاع بین اقشار جامعه و تضعیف کشور شده است. البته یک گروه مذهبی مشخصی از این اوضاع استفاده کرده و به گسترش و تقویت نفوذ سیاسی، اقتصادی و امنیتی خود در کشور پرداخته و اجرای دستورات کشور حامی خود را در پیش گرفته است. و می بینیم که حزب الله با تسلط بر امورات کشور لبنان، اجرای سیاست های ایران را در دستور کار خود قرار داده است([23]).
علاوه بر آن، ایران با به کارگیری بُعد ایدئولوژی که مضمون آن اولویت تبعیت از مرکز یعنی مرکز قدرت در ایران است، وفاداری هم پیمانان و پیروانش در لبنان را به ایدئولوژی مذهبی پیوند زده است. و این نشان می دهد که ولایت فقیه برای ساختن کشور با ساختار اداری، سیاسی و اقتصادی در لبنان گامی برنداشته و مفهوم توسعه و تقویت هویت ملی لبنان را ترویج نکرده است. اما بیشتر به حمایت بازیگران خاصی در داخل لبنان که بیش از آنکه به لبنان وفادار باشند، نسبت به ایران وفادار هستند، اهتمام ورزیده است. این وضعیت سبب شده است که دولت و طرح دولت ناقص و یا تا حدودی معلق بماند و این شرایط به ایران اجازه داده است تا نفوذ خود را در کشور تقویت کرده و کشور را تحت سیطره هم پیمانان خود نگهدارد([24]). و حتی در سایه تلاشها برای پر رنگ کردن هویت مذهبی، هویت ملی لبنانی در معرض تهدید قرار گرفته است. از دیگر عوامل تهدید هویت لبنانی نامگذاری آثار و اماکن لبنان به اسامی ایرانی است. مثلا یک خیابانی نزدیک به فرودگاه بیروت به نام امام خمینی نام گذاری شده است. و عکس قاسم سلیمانی در منطقه مارون الرأس در جنوب کشور و تصاویر شخصیت های ایرانی در چندین خیابان و اماکن شهرها خود نمایی می کنند([25]). و بر همین منوال، تمام گروههای مذهبی لبنان برای تقویت جایگاه و حفظ بقای خود دنبال هم پیمان خارجی هستند. و اینگونه است که لبنان در گرو دیکته های نیروها و توازنات و منافع کشورهای خارجی قرار گرفته و منافع ملی کشور لبنان به باد فراموشی سپرده شده است. فعالیت های ایران در لبنان باعث کاهش نفوذ کشورهای عربی در این کشور شده است؛ مخصوصا بعد از اینکه حزب الله رویکردهای خارجی کشور را تحت سیطره خود در آورده و آن را در خدمت منافع ایران به کار می گیرد و منافع و مواضع کشورهای عربی مخصوصا مواضع کشورهای عضو جامعه عرب در مورد قطعنامه هایی که به ایران و هم پیمانانش در منطقه مربوط می شوند، نادیده گرفته می شود. به عنوان مثال لبنان به چندین قطعنامه که اقدامات تنش زای ایران علیه کشورهای عربی را محکوم می کرد، رأی نداد. و این امر بر روابط لبنان با سایر کشورهای عربی مخصوصا کشورهای خلیج که برای سالیان متمادی از لبنان حمایت کرده اند، تأثیر منفی برجای گذاشته است([26]).
دخالت ایران در لبنان نه تنها این کشور را در میان کشورهای عربی به انزوا کشانده است بلکه در سطح بین الملل نیز منزوی کرده است. تقریبا از پنج سال پیش به این سو، که کشورهای عرب و آمریکا در موضع خود در قبال ایران تغییراتی داده و سیاست فشار علیه ایران را در پیش گرفته اند و همزمان، نقش ایران در منطقه کم رنگ تر شده است. لبنان نیز از سال 2015 میلادی در انزوای سیاسی و اقتصادی قرار گرفته و دخالت های حزب الله در مسائل منطقه ای مانند سوریه و یمن و حملات پیاپی اش بر عربستان سعودی و امارات، باعث انزوای بیشتر لبنان شده است. به دلیل دخالتهای ایران در لبنان و دنباله روی لبنان از سیاست های ایران که از نظر کشورهای عربی و جامعه بین الملل مردود است، خود لبنان نیز هدف تحریم قرار گرفته است([27]). علاوه بر آن، این احتمال وجود دارد که لبنان رابطه خود را با کشورهایی که حزب الله را به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته اند، مانند هلند، بریتانیا و آلمان از دست بدهد. گفتنی است آلمان در ماه می 2020 میلادی چنین تصمیمی را گرفت([28]).
جنگ ها و درگیریهای پی در پی که حزب الله به نیابت از ایران در آن دخیل است، کشور لبنان را دچار بحرانهای زیادی کرده است که آخرین این بحرانها همین بحران اقتصادی است که امروز گریبان گیر مملکت شده است؛ آنهم در شرایطی که زیرساخت های کشور ویران شده است. علاوه بر آن، امروز قانون قیصر که در اصل برای رژیم سوریه وضع شده است، لبنان را نیز گرفتار کرده است. به موجب این قانون هر طرف خارجی که با رژیم سوریه تعامل داشته باشد، از جانب دولت آمریکا تحریم می شود. و بر همگان واضح است که حزب الله روابط اقتصادی تنگاتنگی با رژیم سوریه دارد که از سوی کانالهای رسمی داخل لبنان و از طریق وزراء و نمایندگان حزب اداره می شود. و اگر این رابطه برای ایالات متحده ثابت شود، همین مسأله لبنان را در معرض تحریم های آمریکا قرار می دهد.
2- تضعیف کارکرد اقتصادی
اما نقش ایران در عرصه اقتصاد لبنان، ایران اقتصاد لبنان را به رکود سوق داد زیرا لبنان را در جنگ های منطقه ای مانند جنگ سوریه درگیر کرد و حزب الله چندین وزارتخانه خدماتی و مؤسسات اقتصادی و مالی را در اختیار و در راستای منافع خود به خدمت گرفته است. و مشکلات لبنان با کشورهای خلیج نیز دستاورد ایران و حزب الله است. همه این امور ضررهای هنگفتی به اقتصاد لبنان وارد کرده است که به تعطیلی کشاندن صنعت توریستی کشور و زیانهای ناشی از قطع راههای مواصلاتی وحمل و نقل از راه سوریه و نیز تضعیف سیستم بانکی کشور نمونه های بارز آن است. در نتیجه این عوامل بود که از سال 2012 میلادی رشد اقتصادی کشور کاهش یافت و این کاهش در سالهای بعدی نیز ادامه یافت([29])و لبنان در زمره بدهکارترین کشورهای جهان قرار گرفت که بدهکاری آن تا سال 2019 میلادی به حدود 86 میلیارد دلار رسیده بود و نزدیک به 28% مردم زیر خط فقر زندگی می کنند آنهم در حالیکه نرخ بیکاری از 36% هم فراتر رفته است([30]).
سرمایه گذاری خارجی در کشور نیز کاهش چشمگیری به خود دیده است زیرا در شرایطی که حزب الله ادارات دولتی لبنان را تحت سیطره خود درآورده است، سرمایه گزاران، شرکت ها و کشورها مخصوصا کشورهای خلیج در سرمایه گذاری در لبنان و در روند خصوصی سازی بخشهای دولتی و مؤسسات مالی با مشکل مواجه می شوند مخصوصا در شرایطی که این حزب به خاطر فعالیت های تروریستی مورد تحریمهای بین المللی قرار دارد و چندین کشور غربی فعالیت این حزب را ممنوع کرده است و اغلب این سرمایه گذاران از کشورهایی هستند که حزب الله با آنها دشمنی دارد([31]).
قدرت و نفوذ حزب الله به عرصه اقتصادی نیز راه یافته است و حزب الله در لبنان یک نهاد موازی با نهاد دولت در اختیار دارد در نتیجه یک سیستم اقتصادی موازی با اقتصاد دولت دارد و این مسأله بازتاب منفی و تأثیر مستقیم بر بحران اقتصادی کنونی داشته است. در این باره، خانم می شدیاق وزیر دولت در امور توسعه اداری می گوید: ” بحران اصلی برای اقتصاد لبنان، وجود یک اقتصاد موازی و قاچاق کالاست که توسط حزب الله اداره می شود”، و حزب الله از گذرگاههای غیر رسمی و حتی از طریق بندر کالاهای تجاری را بدون پرداخت مالیات وارد کشور می کند. حزب الله با این دلیل که واردات این کالا در چهارچوب حمایت از مقاومت صورت می گیرد، از پرداخت مالیات سر باز می زند بنابر این تمام مواد تجاری بدون پرداخت مالیات وارد کشور می شود([32]). حزب الله از بحران کنونی کشور برای افزایش واردات تسلیحات و محصولات ایرانی استفاده می کند. و کالاهای ایرانی بدون پرداخت مالیات و با قیمت ارزان وارد کشور می شود و حزب الله و مجموعه اقتصادی اش بازاریابی این کالاها را بر عهده می گیرد. و برای اینکه به خاطر تعاملات تجاری با ایران، به دام تحریمهای بین المللی گرفتار نشود، و از طرفی هم به واردات کالاهای ایرانی ادامه دهد، حزب الله تلاش می کند که کالاهای ایرانی را از راههای قاچاق وارد کشور کند([33]) تا مشمول قوانین و مقررات واردات قرار نگرفته مالیات گمرکی هم به آنها تعلق نگیرد. گفتنی است مالیات گمرکی یکی از مواردی است که می تواند باری از بحران اقتصادی کشور بکاهد.
در شرایطی که ایران و حزب الله تحت فشارها و تحریمهای اقتصادی قرار دارند، حزب الله از نفوذ خود در لبنان استفاده کرده و به جمع آوری ارز مخصوصا دلار آمریکا از بازارهای داخلی اقدام کرده است تا از طریق کشورهای همسایه به ایران چاقاق کند. در این راستا، تاجران و سرمایه داران طرفدار حزب الله دارایی های خود را که مجموعا یک میلیارد دلار تخمین زده می شود از بانک های لبنانی خارج کرده و در بانکهای عراقی که در راستای منافع ایران فعالیت می کنند، سپرده اند. علاوه بر آن، دهها مورد قاچاق ارز از لبنان به ایران صورت گرفته است که نتیجه آن، کمبود دلار در بازارهای محلی است([34]). و بر همین منوال اقتصاد لبنان از کمک های اقتصادی بین المللی نیز محروم شده است. علی رغم وجود بحران اقتصادی در کشور، لبنان نتوانسته از کمک های منطقه ای و بین المللی و حتی از کمک های مالی که از صندوق بین المللی پول درخواست کرده بود، بهره مند شود زیرا به علت نفوذ حزب الله در بیشتر دستگاههای دولتی، این کمک ها به لبنان منع شده است([35]).
زیانهای اقتصادی که از انفجار بندر بیروت و قانون قیصر متوجه لبنان شد، بسیار زیاد است. بنا بر اعلام بانک جهانی، زیان مالی انفجار بندر بیروت که در تاریخ 4 آگوست سال 2020 میلادی روی داد، حدود 3.8 تا 4.6 میلیارد دلار برآورد شده است مضاف بر اینکه این انفجار زیانهایی به تأسیسات زیرساختی و منازل و بیمارستانها و مدارس و خیابانها وارد کرد و باعث تعطیلی شرکت های تجارتی شد و بر اساس تخمین بانک جهانی حدود 2.9 تا 3.5 میلیارد دلار بابت تعطیلی فعالیت های اقتصادی به شرکت ها خسارت وارد آمد([36]). گفتنی است این انفجار در انبار نیترات آمونیوم روی داد که مقدار آن 2750 کیلوگرم تخمین زده می شود. و گفته می شود که این انبار به حزب الله لبنان تعلق داشته است.
دولت آمریکا با تصویب “قانون قیصر” رژیم سوریه را تحریم کرده است. به موجب این قانون علاوه بر اینکه رژیم سوریه تحریم می شود، افراد، شرکت ها و کشورهایی که با این رژیم داد و ستد کند نیز مشمول تحریم قرار می گیرد. یعنی دایره این قانون تمام نهادهایی را که به رژیم سوریه کمک می کنند و با وی تعامل نظامی و اقتصادی دارند نیز شامل می شود. و لبنان که از یک سو نزدیک ترین روابط و بیشترین تعامل را با سوریه دارد و از سویی دیگر حزب الله لبنان در جنگ های سوریه دخالت مستقیم دارد، در تیررس تحریمهای این قانون قرار دارد. و هر شرکت لبنانی که در سوریه سرمایه گذاری کند، تحریم می شود. و حزب الله که خود، یکی از اهداف این قانون است، نمی تواند شرکت ها و نهادهای وابسته به خود را در سوریه به کار گیرد مگر اینکه آن شرکت ها و مالکان آنها تحریم شوند. یعنی اگر لبنان با مشارکت در بازسازی سوریه این قانون را نادیده بگیرد، زیانهای بسیار هنگفتی می بیند که به مراتب از سود احتمالی شرکت ها بیشتر است([37]).
در حالی که دخالتهای ایران در امور لبنان به بخشهای مختلف آسیب زده است. در این میان بخش دارویی بیش از سایر بخشها متأثر شده است زیرا اقلام دارویی توسط حزب الله از گذرگاههای غیر قانونی به طور گسترده به کشور قاچاق می شود تا جایی که بازار دارو را در اختیار گرفته است. عاصم عراجی رئیس کمیسیون بهداشت پارلمان لبنان درباره واردات سیل آسای اقلام دارویی ایران هشدار می دهد و می گوید: ” مرزها باز هستند و این امکان وجود دارد که اقلام دارویی ایران به طور غیر قانونی وارد کشور شود”. فادی کرم دبیر جبهه “جمهوری مقتدر” در مورد قاچاق اقلام دارویی ایران به لبنان می گوید:” ایران تلاش می کند اقتصاد لبنان را در خدمت منافع خود به کار گیرد. سالانه از قاچاق دارو به لبنان، 150 میلیون دلار سود نصیب ایران می شود”([38]).
3- وخامت تهدیدات خارجی و چالشهای داخلی
امنیت و ثبات لبنان نیز از پیامدهای دخالت ایران در امان نمانده است. علی رغم حضور حزب الله در فعالیت های سیاسی کشور، اما نیروهای نظامی این گروه همچنان خارج از کنترل حکومت لبنان است و این خود، یک بحرانی است که امنیت ملی لبنان را تهدید می کند و مایه نگرانی جامعه و حکومت لبنان را فراهم کرده است. نیروهای مسلح حزب الله که پیش از این، هدف خود را نابودی اسرائیل معرفی کرده بودند، امروز هدف دیگری در داخل لبنان یافته اند. در تاریخ 7 می سال 2008 میلادی که در درگیریهایی که در بیروت و تعداد دیگری از مناطق جبل لبنان میان مخالفین و طرفداران حکومت روی داد، حزب الله با استفاده از نیروهای نظامی کنترل بیروت را در اختیار گرفت([39]). آنتونیو گوتریش دبیر کل سازمان ملل متحد توان نظامی حزب را الله عامل تنش در لبنان خواند و خواهان خلع سلاح حزب الله شد. و از حکومت لبنان خواست تا در مورد پیامدهای توان نظامی حزب الله و دخالتهای این گروه در سوریه اعلام موضع کند([40]). و علی رغم اینکه توان نظامی حزب الله با مخالفت لبنان، کشورهای منطقه و جامعه بین الملل قرار گرفته، اما باز هم ایران به تقویت و کمک تسلیحاتی این حزب ادامه می دهد تا مأموریت های داخلی و خارجی را که از طرف ایران دیکته شده است به نحو احسن به انجام برساند.
سیاست حزب الله در راستای تضعیف ارتش ملی لبنان است. ایران بر اساس طرحی که در منطقه و لبنان دنبال می کند، تلاش می کند که نیروهای نظامی حزب الله جایگزین ارتش لبنان شود. ایران و حزب الله هیچ گاه نمی خواهند که رهبری نیروهای نظامی و انحصار تسلیحات نظامی همچون هر کشور دیگری در اختیار ارتش لبنان قرار گیرد([41]). و این مسأله ای است که هر گامی را برای تأسیس نهادهای امنیتی کشور در لبنان خنثی کرده و کار این نهادها در برقراری امنیت و ثبات در کشور را مختل می کند.
از آنجا که ایران به لبنان به عنوان اهرم فشار علیه اسرائیل و قدرتهای منطقه و نیز به عنوان پایگاهی برای نفوذ ایران به منطقه مشرق عربی می نگرد، این کشور به انبار تسلیحاتی بدل شده است. و حزب الله در مناطق مسکونی جنگ افزارها و مهمات و موشک ها را انبار می کند. گزارشها حاکی از آن است که حداقل 28 پایگاه انبار مهمات و سکوی پرتاب موشک که متعلق به حزب الله است در بیروت و مناطق مسکونی و مناطقی که مراکز حیاتی را در خود جای داده است، قرار دارد([42]). اگر این انبارهای تسلیحاتی مورد هدف قرار گیرد و یا انفجاری در آنها رخ دهد، خطر بزرگی ساکنان این مناطق را تهدید می کند. انفجار بندر بیروت زنگ خطر وجود انبارهای تسلیحاتی و پایگاههای موشکی را به صدا در آورد که وقوع انفجار و یا هدف قرار گرفتن آنها می تواند خسارتهای جانی و مالی بی شماری را در پی داشته باشد.
ناتان سیلس هماهنگ کننده بخش مبارزه با تروریسم وزارت أمور خارجه آمریکا گفته است که ایالات متحده اطلاعات دقیقی به دست آورده است مبنی بر اینکه حزب الله در تعدادی از کشورهای اروپایی از جمله بلژیک، اسپانیا، ایتالیا و فرانسه انبارهای مخفی نیترات آمونیوم دارد. همچنین در برخی کشورهای اروپایی تعاملات مالی مشکوک حزب رصد شده است([43]).
راهبرد ایران امنیت لبنان را در معرض تهدیدات خارجی قرار داده است. نمونه بارز این امر مشارکت فعال حزب الله در جنگ سوریه برای دفاع از رژیم بشار اسد است تا جاییکه حزب الله دیگر یکی از ارکان این جنگ و یکی از مهمترین طرفهای جنگ به شمار می رود. این مشارکت حزب الله بهای بسیار سنگینی از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و امنیتی برای لبنان به همراه داشته است ([44]) که تجاوزهای هرگاه و بی گاه اسرائیل به خاک لبنان و در تیررس قرار گرفتن امنیت لبنان بارزترین نمونه آن است.
زندگی مردم لبنان نیز از پیامدهای دخالت ها و فعالیت های ایران در امان نمانده است چراکه نابسامانی اوضاع مملکت بر زندگی و آسایش مردم تأثیر می گذارد. بحران پسماندها هم پوشانی سیاست و اقتصاد و تأثیر آن بر زندگی مردم را نشان داد. همچنین بحران پاندمی کرونا از تأثیرات روابط سیاسی در گسترش کرونا پرده برداشت. اولین مورد ابتلا به کرونا در 20 فوریه 2020 میلادی گزارش شد که مربوط به خانمی بود که از شهر قم با پرواز تهران به لبنان آمده بود. بعدا ابتلای چندین نفر دیگری که با همان پرواز آمده بودند نیز تأیید شد. این مسأله سبب شد که برخی مقامات به منظور جلوگیری از انتقال ویروس به کشور توقف پروازها بین ایران و لبنان را خواستار شوند([45]). با اینکه دولت لبنان پروازهای بین دو کشور را در پایان فوریه 2020 میلادی متوقف کرد، اما ارتباطات غیر رسمی با ایران مخصوصا از طریق اعضای حزب الله همچنان ادامه یافت و دولت هم نمی تواند از ارتباطات و دیدارهای مقامات دو کشور جلوگیری کند([46]). علاوه بر آن، حزب الله با نظام درمانی که در اختیار دارد به موازات نظام درمانی دولتی در مدیریت این بحران نقش دارد. و بیمارستان رسول اعظم که توسط حزب الله اداره می شود، در شمار مراکز درمانی اورژانس کشور ثبت نشده است به همین سبب مقامات این بیمارستان در اعلام آمار ابتلا به کرونا و اینکه آیا افراد مبتلا به کرونا از ایران آمده اند، پنهان کاری می کند([47]).
سوم: حضور ایران در لبنان، فرصت ها و چالشها
ممکن است ایران بتواند از فرصت های موجود در لبنان برای تقویت حضور خود استفاده کند. از طرفی این امکان نیز وجود دارد که حضور ایران در لبنان با چالش هایی مواجه شود که در آینده نقش ایران را کم رنگ و یا بی اثر کند. در رابطه با احتمالات ادامه و افزایش نفوذ ایران در لبنان چندین عامل وجود دارد که این احتمال را تقویت می کند و مهمترین این عوامل ماهیت مذهبی لبنان است که زمینه مناسبی را برای دخالت ایران و ادامه حضور این کشور فراهم می کند. ایران با تکیه بر ایدئولوژی مشترک توانسته است به لبنان نفوذ کند. و همین ایدئولوژی مشترک سبب شده است که سیاست های ایران بر افکار عمومی در جنوب لبنان و بقاع و جنوب بیروت سایه افکنده و با خود همراه کند. و جایگاه مذهب در اندیشه جمعی در منطقه ای که درگیر جنگ مذهبی است، به یک مسأله محوری بدل شده است([48]).
هیچ کشور و قدرت منطقه ای و بین المللی به جز ایران این موقعیت را ندارد که یک بافت اجتماعی منسجم در لبنان را با خود همراه داشته باشد. این بافت اجتماعی خود را بخشی از ایران دانسته و از نفوذ ایران در کشور در مقابل قدرتهای دیگر حمایت می کند. بی تردید ایران از اوضاع بحرانی لبنان استفاده کرده و در نبود دولت شیعی رقیب دیگر، به عنوان حامی شیعیان حضور خود را در لبنان تقویت خواهد کرد. مضاف بر اینکه ایران با انحصار مرجعیت دینی شیعیان در قم و مرجعیت سیاسی به دست ولی فقیه، شیعیان را دنباله رو خود کرده است([49]). مذهب گرایی سدی در مقابل نجات لبنان از دام دخالتهای خارجی مخصوصا دخالت های ایران است. همچنین همین مذهب گرایی در لبنان مانع از کارکرد نظام سیاسی است که ساختار دموکراسی مذهبی نمی گذارد یک دولت ملی واقعی به وجود آید که ارزشهای وطن دوستی و زندگی مسالمت آمیز به دور از ائتلافها و دنباله روی از دستور العمل های خارجی ها، بر آن حاکم باشد.
علاوه بر عامل مذهب، جایگاه و توانمندی هایی که حزب الله در لبنان دارد، فرصتی برای ادامه نفوذ ایران در لبنان به حساب می آید. حزب الله پیرو ولایت فقیه است یعنی ولی فقیه رهبر حزب است و افراد حزب از دستورات ولی فقیه تبعیت می کنند و رهبران حزب از جانب ولی فقیه منصوب می شوند. این ارتباط دینی عقیدتی و سیاسی با مرجعیت سیاسی ایرانی ( ولایت فقیه ) به حزب الله ماهیت ایرانی داده است یا به عبارتی دیگر این حزب بخشی از راهبرد ایران در عرصه نبرد در لبنان و منطقه است([50]). این ارتباط، نقطه قوت حضور ایران در لبنان به شمار می رود مخصوصا با امکاناتی که حزب الله در اختیار دارد و گستره نفوذش که در داخل و خارج لبنان در حال افزایش است. این مسأله باعث تقویت و تداوم حضور ایران است و امتیازی است که ایران در مقابل رقبای دیگر خود در لبنان در اختیار دارد.
امتیازات ایران در لبنان به این موارد محدود نمی شود و ایران ائتلاف های دیگری در لبنان ایجاد کرده است بنابر این قدرت و نقش ایران در لبنان تنها به رابطه این کشور با حزب الله و نفوذ این حزب در معادلات سیاسی و اقتصادی لبنان خلاصه نمی شود بلکه ایران با تعدادی از نیروها و احزاب لبنانی دیگری نیز هم پیمان است([51]) و از وجود جریانات لبنانی رقیب که از سوی کشورهای رقیب ایران حمایت شوند، هم خبری نیست.
از سویی دیگر ایران از بحران اقتصادی لبنان و نبود کمک های خارجی برای لبنان استفاده می کند. فشارهای بین المللی و تحریمهای اقتصادی که به خاطر ارتباط با ایران، لبنان را درگیر کرده است و همچنین نیازهای اقتصادی لبنان زمینه مناسبی را برای ایران فراهم کرده تا طرحهای تجاری و کمک های اقتصادی خود را به دولت لبنان ارائه کند. و در شرایطی که قدرت های منطقه ای و بین المللی از ارائه جایگزین اقتصادی به لبنان خودداری می کنند، ایران تنها گزینه موجود است([52]). این امر حضور ایران در لبنان را در مقایسه با سایر کشورهای دیگر خلیجی و غربی بیش از پیش تقویت می کند.
اما در مورد چالشهایی که ممکن است باعث کاهش نفوذ ایران در لبنان شود، به مهمترین آنها به شرح زیر اشاره می کنیم: افزایش نارضایتی شیعیان لبنان از ایران. اعتراضات مردمی که در 17 اکتبر سال 2019 میلادی روی داد چالشی بر سر راه حضور ایران و قدرت حامیان ایران در لبنان به شمار می رود. زیرا این اعتراضات که در شهرهای صیدا، عرقوب، نبطیه، کفرمان و صور روی داد، با آنکه در برخی مناطق تعداد تظاهر کنندگان اندک بودند، اما از این لحاظ که در مناطق تحت سیطره حزب الله روی داد، در نوع خود بی سابقه بود([53]). از این نظر که شیعیان خواهان برکناری طبقه حاکم شدند که بیشتر آنها از هم پیمانان حزب الله هستند و حزب الله تأثیر زیادی بر اوضاع سیاسی لبنان دارد برای ایران چالش به شمار می رود([54]).
در کنار این چالش داخلی در مقابل نفوذ ایران و هم پیمانانش، فشارهای روز افزون آمریکا بر ایران و هم پیمانانش می تواند عامل دیگری باشد که آینده نفوذ ایران در لبنان را با مشکل مواجه می کند. تحریمهای آمریکا علیه ایران و حزب الله آنان را در بحران مالی سختی قرار داده و مانع بزرگی در مقابل اهداف و سیاست های ایران در لبنان به حساب می آید. این بحران مالی ایران بر نقش حزب الله و پیروانش و نهادهای وابسته نیز تأثیر گذار بوده است زیرا که این حزب در طول دهه های گذشته پیروان خود را با نهادهای تأمین کننده ایرانی ارتباط داده است و اکنون این نهادها دیگر قادر به ادامه حمایت نیستند([55]).
فشارها و تحریمهای بین المللی علیه ایران و هم پیمانانش درمنطقه و لبنان راههای ارسال کمک های مالی و تسلیحاتی ایران به حزب الله را می بندد. و افراد و نهادهایی که در تأمین نیازهای مالی ایران و حزب الله تعامل داشته باشند، نیز مورد تحریم قرار می گیرند. در این راستا چندین تن از افراد، فرماندهان و شرکت ها و نهادهای وابسته به حزب الله در لبنان از جمله نمایندگان پارلمان در لیست سیاه تحریمها قرار گرفته اند([56]). “قانون قیصر برای حمایت از غیر نظامیان سوریه” که با هدف فشار بر رژیم سوریه و هم پیمانانش از جمله حزب الله وضع شده است، حربه اخیر در این راه است و احتمال دارد که باز هم شاهد بروز این نوع حربه ها باشیم ([57]).
علاوه بر آن، اقدام دیگری که در سطح بین الملل صورت گرفته این است که کشورهای دیگری همچون آلمان، هلند، کوزوو، آرژانتین، کلمبیا، هندوراس، گواتمالا و همچنین شورای همکاری خلیج و اتحادیه کشورهای عربی در یک اقدامی حزب الله را در ردیف سازمانهای تروریستی قرار داده اند([58]). پیامدهای این مسأله نیز تأثیر منفی بر فعالیت حزب الله در داخل و خارج لبنان و در نتیجه تأثیر منفی بر حضور و نقش ایران در لبنان خواهد داشت.
بحران اقتصادی بی سابقه ای که هم اکنون گریبانگیر ایران شده است، مانع از آن است که ایران بتواند به هم پیمانان خود کمک کرده و یا به وعده هایی که به کشورها سپرده است، جامه عمل بپوشاند. ایران تلاش دارد چنین وانمود کند که حامی و پشتیبان لبنان است. اما در شرایطی که خودش در داخل در عرصه های سیاسی، اقتصادی و درمانی با بحران دست و پنجه نرم می کند و از طرفی هم در سطح بین الملل در انزوا قرار گرفته است، در چینن شرایطی که ایران نمی تواند بحران خود را چاره سازی کند، چگونه می تواند بحران لبنان را حل کند از سویی دیگر کشور لبنان هم از بیم تحریمهای اقتصادی و انزوای بین المللی نمی تواند گزینه همکاری اقتصادی با ایران را بپذیرد([59]). زیرا لبنان در شرایطی قرار ندارد که بتواند در مقابل تبعات این تحریم تاب بیاورد.
قانون قیصر در آن واحد هم برای لبنان یک فرصت به حساب می آید و هم می تواند یک چالش باشد. اگر اعتراضات مردمی در لبنان به ثمر نشیند و سبب شود که به دور از نفوذ و دخالت حزب الله یک حکومت دیگری روی کار آید، می توان گفت که این قانون یک فرصتی برای اعمال فشار بیشتر بر حزب الله است که به دنبال آن حکومت جدید در تمام قراردادهایی که حکومت قبلی تحت فشار حزب الله با رژیم سوریه امضا کرده و به اقتصاد لبنان آسیب زده است، تجدید نظر کند. و عکس این قضیه نیز می تواند صدق کند.
همزمان با اعتراضات مردمی در لبنان نسبت به حضور و دخالت ایران، در داخل ایران نیز اعتراضات مردمی مشابهی دیده می شود. زیرا هزینه حضور ایران در لبنان و منطقه و فعالیت های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای اجرای سیاست های ایران در منطقه، سبب شده است که نظام حاکم در ایران در اداره اقتصاد این کشور ناتوان بماند. و این مسأله نگرانی اقشار مختلف جامعه ایرانی را برانگیخته است([60]). به همین سبب هر از چند گاهی شاهد بروز اعتراضات مردمی در شهرهای مختلف ایران هستیم که به دخالت های پر هزینه ایران در منطقه اعتراض دارند.
با این جزئیات به این نتیجه رسیدیم که چالشهایی که ایران در لبنان با آن مواجه است، بیش از فرصت هایی است که در اختیار دارد و بنا بر این، احتمال دارد که در آینده شرایط در لبنان به نحوی دگرگون شود که به حضور و نقش ایران چندان روی خوش نشان ندهد.
خلاصه
اگر حضور ایران در لبنان را واکاوی کنیم در می یابیم که ایران از اوایل دهه هشتاد حضور خود را در عرصه امنیتی و فرهنگی در لبنان ایجاد کرد و کم کم به عرصه های سیاسی و اقتصادی توسعه داد و با استفاده از شرایط بحرانی این کشور به حمایت نظامی، اقتصادی، سیاسی، ایدئولوژی، رفاهی و فرهنگی هم پیمانان خود پرداخته و آنان را به بخشی از ایران تبدیل کرد و بدین ترتیب حضور و نقش خود را در لبنان تقویت کرد.
علی رغم تبلیغات گسترده سیاسی و رسانه ای ایران که خود را مهمترین حامی دولت و ملت لبنان معرفی می کند، اما این واقعیت را باید پذیرفت که ایران هم اکنون با بحرانهای عدیده ای دست به گریبان است و در چنین شرایطی تنها از حزب الله حمایت می کند و حتی دیگر اقشار شیعه که از ولایت فقیه پیروی نمی کنند از حمایت ایران محروم هستند. و بعد از هر جنگی که به لبنان تحمیل می شود، کشورهای خلیج و در رأس آنها عربستان سعودی که در بازسازی لبنان سهم عمده دارد، به کمک لبنان می شتابند و قدرت های بین المللی از جمله ایالات متحده و فرانسه و اتحادیه اروپا به لبنان کمک می کنند.
مسأله مذهبی و همچنین مسأله “مقاومت” و “دشمنی با اسرائیل” – که صرفا یک شعار تو خالی است-برای حضور ایران در لبنان یک امتیاز محسوب می شود. در حالیکه اگر نقش ایران را با نقش دیگر کشورهای بازیگر در لبنان مقایسه کنیم، نقش مذهب به آن سطح که ایران در رابطه خود با لبنان روی آن حساب کرده، کارآیی ندارد.
با مقایسه فرصت هایی که ایران در لبنان در اختیار دارد با چالشهایی که مانع حضور ایران در این کشور است، این احتمال می رود که در آینده شاهد کم رنگ شدن نقش ایران در لبنان باشیم. مخصوصا بعد از اینکه از یک سو ماهیت اصلی حضور ایران در لبنان و پیامدهای منفی آن برای این کشور روشن شده است، و از سوی دیگر فشارها و تحریمهای بین المللی به رهبری آمریکا با هدف جلوگیری از نفوذ منطقه ای ایران اتخاذ شده و اخیرا کشورهایی چون آلمان و فرانسه هم به آن پیوسته اند و اقداماتی هم در این راستا صورت گرفته است. بنابراین می توان گفت بحرانی که امروز گریبانگیر حزب الله است برخاسته از چندین عامل داخلی و خارجی است. برخی ناشی از فعالیت های داخلی این حزب است و برخی دیگر از ارتباط حزب الله با راهبرد ایران ناشی می شود. لذا می توان گفت چالشی که امروز ایران با آن دست به گریبان است در آینده حزب الله لبنان را نیز دچار خواهد کرد. و اگر رئیس جمهور آمریکا دونالد ترامپ برای بار دوم انتخاب شود، سرنوشت حزب الله تفاوت چندانی با سرنوشت ایران نخواهد داشت.
[1] خالد جويعد ارتيمه عبادي، “تأثیر نفوذ ایران بر کشورهای عربی (سوريا ولبنان) 1979-2007”، (مؤته: پایان نامه کارشناسی ارشد، چاپ نشده، دانشگاه مؤتة، 2008م)، ص 98.
[2] محمد خالد، “حزب الله” اسب تروجان ایران در لبنان، سایت البيان، (2 نوامبر 2017)، تاريخ بازدید: 3 آگوست 2020. https://bit.ly/3djYRyp
[3] علي حسين باكير، حزب الله و طرح منطقه ای ایران “رابطه و نقش”، گزارش راهبردی، نسخه چهارم، (لندن: مجله البيان و مركز مطالعات علوم انسانی العربي، 1428ه)، ص 171-172.
[4] مرفت زكريا، روند های پیچیده.. چگونه دخالت ایران روند انتقال قدرت در لبنان را با مشکل مواجه می کند؟، ( 2 آگوست 2018 )، تاریخ بازدید: 10 آگوست2020 https://bit.ly/3iOqG3k
[5] مأمون عمري، ایران و جنجال تازه ای که در لبنان به راه می اندازد: قاسم سلیمانی در اعلام پیروزی حزب الله به ارقامی اشاره می کند که حتی خود حزب اعلام نکرده است، انباط، (12 ژوئن 2018)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://bit.ly/33Moe92
[6] توني بولس، سفر لاریجانی به لبنان… فشار به دیاب و دیگر اهداف، ایندپندنت عربي، (18 فوریه 2020)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://2u.pw/p18xb
[7] محمود رشدی، بعد از تحریم حزب الله… آیا بیروت و تهران رابطه خود را بخاطر برلین به مخاطره می اندازند، سایت خبری رؤیة،(7 می 2020)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://2u.pw/RmKTq
[8] سعود المولى، ایران و جهان عرب: ” لبنان به عنوان نمونه”، (دوحة: سمینار روابط در سطح کشورهای عربی و بین المللی،2013)، ص 15.
[9] هدى رؤوف، تغییر تصویر ذهنی که از حزب الله و ایران در منطقه وجود دارد، ایندپندنت عربي، (6 سپتامبر 2019)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://2u.pw/4HzWd
[10] احمد ثابت محمد و دیگران، تأثیر مذهب گرایی در سیاست خارجی در مورد خاورمیانه: بررسی وضعیت “عراق، سوریه، لبنان” مرکز دموکراتیک عربی، (16 ژوئن 2017)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://bit.ly/3jRIjjT
[11] توني بولس، چگونه حزب الله برای نجات ایران، سیستم بانکی کشور را نابود کرد؟، ایندپندنت عربی، (21 نوامبر 2019)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://2u.pw/D4IWZ
[12] حسين طليس، “کشتیهای ایران در دریا منتظر هستند”.. آیا لبنان ریسک خواهد کرد ؟، سایت الحرة، (2 جولای 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/bztJ5
[13] جزئیات قاچاق مواد مخدر توسط حزب الله، سایت jbcnews، (7 جولای 2013)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://bit.ly/36u2noI
[14] علي الامين، سرمایه گذاری ایران در “لبنان به گروگان گرفته شده”، روزنامه العرب، شماره 10864، (9 ژوئن 2018)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://bit.ly/3lB1j6U
[15] أحمد ثابت محمد و دیگران، تأثیر مذهب گرایی در سیاست خارجی ایران، منبع پیشین.
[16] نشریه القدس العربي، نقش ایران در لبنان و اهمیت راهبردی حزب الله، (6 سپتامبر 2014)، تاريخ بازدید: 3 آگوست 2020. https://2u.pw/Go2pA
[17] خالد جويعد ارتيمه عبادي، تأثیر نفوذ ایران بر کشورهای عربی، منبع پیشین، ص120.
[18] حسن منيمنه، إيران در لبنان: واقعیت تلخی که باید پذیرفت، سایت الحرة (11 دسامبر 2020)، تاريخ بازدید: 3 آگوست 2020. https://2u.pw/16Rwi
[19] انتصار مرنيز، “نقش بُعد فرهنگی در جهت دهی سیاست خارجی ایران درباره منطقه شرق عربی بعد از جنگ سرد”، (مسيله: پایان نامه کارشناسی ارشد، چاپ نشده، دانشگاه محمد بو ضیاف، 2016/2017)، ص 64.
[20] رضوى أحمد عبد الجليل، راهبرد ایران درخصوص منطقه عربی: بررسی وضعیت” عراق-لبنان” مرکز دموکراتیک عربی، (20 دسامبر 2016)، تاريخ بازدید: 12 آگوست 2020. https://bit.ly/3iOs2eq
[21] فاطمه فصاعی، دخالت ایران در لبنان زیر پرچم حزب الله، سایت العین، (6 ژوئن 2016)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://bit.ly/2GPtdgd
[22] موسسه بین المللی مطالعات ایران، نقش ایران در معادله لبنان.. شاخصها و نشانه ها، (16 نوامبر 2016)، تاريخ بازدید: 3 آگوست 2020. https://bit.ly/36X1mFQ
[23] احمد ثابت محمد و دیگران، تأثیر مذهب گرایی در سیاست خارجی ایران، منبع پیشین.
[24] علي امين، سرمایه گذاری ایران در “لبنان به گروگان گرفته شده”، منبع پیشین، ص8.
[25] نوران بديع، کاربران تویتر بعد از افراشته شدن تصویر قاسم سلیمانی: لبنان زیر عمامه ایران، سایت حفریات(19 فوریه 2020)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://2u.pw/CrIeO
[26] ابراهيم منشاوی، ابعاد و پیامدها: نفوذ ایران در لبنان، مرکز مطالعات و پژوهشهای العربی، (15 مارچ 2016)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://bit.ly/36VDKBE
[27] نديم قطيش، لبنان و خروج از غارهای ولایت فقیه، نشریه الشرق الاوسط، شماره 15211، (21 جولای 2020)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://bit.ly/36ONCwW
[28] محمود رشدی، بعد از تحریم حزب الله ، منبع پیشین.
[29] نزار عبد القادر، بازتاب های تحولات منطقه ای بر لبنان و آغاز به کار بخش امنیتی لبنان، پایگاه رسمی ارتش لبنان،(اكتبر 2015)، تاريخ بازدید: 19 آگوست 2020. https://2u.pw/Y3Ca0
[30] International Institute for Iranian Studies, Annual Strategic Report 2019, (Riyadh: International Institute for Iranian Studies, Mar 2020), p 179-180.
[31] سام نيس، کشور قربانی شود یا “حزب الله” نشریه الشرق الاوسط، شماره 15119، (20 آپریل 2020). https://bit.ly/34IMcBv
[32] شبکه الحرة، لبنان و عراق… ملتهایی که نشان ویرانگر ایران را نمی پذیرند، (20 أكتبر 2019)، تاريخ بازدید: 3 آگوست 2020. https://2u.pw/LQy4r
[33] حنين غدار، راهبرد جدید حزب الله در لبنان برای پشت سر گذاشتن بحران مالی، انستیتو سیاست خاورنزدیک واشنگتن (2 مارچ 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/5saPj
[34] توني بولس، چگونه حزب الله سیستم بانکی لبنان را برای نجات ایران تضعیف کرده است؟ منبع پیشین.
[35] روزنامه الاقتصادیه، لبنان.. بدهکاری و ویرانی اقتصاد، (28 ژوئن 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://bit.ly/36VlFDt
[36] احمد هاشم، بانک جهانی از زیانهای ناشی از انفجار بندر بیروت پرده بر می دارد، شبكه العين، (1 سپتامبر 2020م)، تاريخ بازدید: 5 اكتبر2020. https://bit.ly/2SHAHEG
([37]) ناجي س. بستاني، لبنان از مشارکت در بازسازی سوریه، بیش از آنکه سود کند، زیان می بیند!، سایت النشرة، (1 ژوئن 2020م)، تاريخ بازدید: 5 اكتبر 2020. https://2u.pw/ZnJMz
[38])ريا شرتوني، بخش دارویی لبنان در مرحله بحران اقتصادی( گزارش) خبرگزاری آناتولی، (12 جولای 2020)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://2u.pw/V1qkm
([39]) فاطمه فصاعی، دخالت ایران در لبنان، منبع پیشین.
[40] حازم حسين، نجات لبنان از شر عمامه های سیاه حومه بیروت.. چرا در این زمان سازمان ملل خواهان خلع سلاح حزب الله و پایان حضور آن در سوریه شده است؟ سایت اليوم السابع، (14 می 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/XsWwD
[41] راغده درغام، سرکوب اعتراضات مردمی در لبنان با دستور ایران و چراغ سبز روسیه، سایت ايلاف، (17 نوامبر 2019)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/04rV6
[42] خالد كريزم، تنها به لبنان خلاصه نمی شود… چگونه ایران 4 کشور عربی را به حیاط خلوت خود بعنوان انبار تسلیحاتی بدل کرده است؟ روزنامه استقلال، (9 آگوست 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/sUj5v
[43] معاذ عمري، واشنگتن از وجود مخازن نیترات آمونیوم “حزب الله” در کشورهای اروپایی پرده بر می دارد، نشریه الشرق الأوسط، شماره (15270)، (18 سپتامبر 2020)، تاريخ بازدید: 5 اكتبر 2020. https://bit.ly/3iyHTxl
[44] خيرالله خير الله، “حزب الله”.. من لبنان هستم و لبنان من است، نشریه الشرق، (29 جولای 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/WO92o
[45] محمد بركات، لبنان.. کرونا حکومت ایران را رسوا می کند، سایت العين، (8 مارچ 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://bit.ly/30Wh1S6
[46] عربي پست، برخی آن را “تقصیر” ایران می دانند… کرونا باعث فروپاشی نظام لبنان یا کاهش نفوذ حزب الله، (12 مارچ 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/jb9ac
[47]- اسحاق ديوان وجويل م. ابي راشد، لبنان: مدیریت بحران کوید 19 در زمان اعتراضات مردمی، وبسایت ابتکار اصلاح عربي، (7 می 2020)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://2u.pw/1vdgn
[48]- Ali Hashem, The United States Is Pushing Lebanon Further Into Iran’s Embrace, foreign policy, (July 16, 2020), Aug. 11, 2020. https://2u.pw/RbOZB
[49]- اسامة زايدی، “مذهب گرایی دینی و تأثیر آن بر ثبات سیاسی در کشور- بررسی وضعیت لبنان”، (پایان نامه کارشناسی ارشد چاپ نشده، دانشگاه العربي بن مهيدي ام البواقي، 2016-2017)، ص 85.
[51] وائل نجم، خیزش لبنان… بازیگران فعال و فرجام، سایت نون پست، (10 نوامبر 2019)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://bit.ly/2FjrpM2
[52] نشریه العرب، ادامه سفر لاریجانی برای تسلط ایران بر لبنان، شماره 11623، (20 فوریه 2020)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. ص6. https://bit.ly/3jPbxA7
[53] شفيق شقير، ” ناآرامیهای لبنان: انگیزه ها، بازیگران و پیامدها”، گزارشات، ( دوحه: مرکز مطالعات الجزیره، 23 دسامبر2019 )، ص6.
[54] عربی پست، لبنان ، عراق یا سوريه .. امپراطوری چهارم ایران در کدام یک از این کشورها فرو می پاشد. (27 نوامبر 2019)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://2u.pw/P2AMO
[55] فراس الياس، بعد از اعتراضات مردمی درعراق.. جایگاه ایران در رویدادهای لبنان کجاست؟،نون پست، (28 اكتبر 2019)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2020. https://bit.ly/30VMyDx
[56] International Institute for Iranian Studies, Annual Strategic Report 2019, Ibid, p180.
[57] حنين غدار، قانون قیصر به مرحله اجرا در می آید (بخش دوم) فشار بر حزب الله در لبنان، انستیتو سیاست خاورنزدیک واشنگتن، (12 ژوئن 2020)، تاريخ بازدید: 9 آگوست 2020. https://2u.pw/rjEkV
[58] BBC عربی، حزب الله لبنان: ریشه ها و سرچشمه های نفوذ، (30 آپریل 2020)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://bbc.in/3516Dd9
[59] كارول صباغ، سیاستمدران می گویند: دیدار لاریجانی از لبنان یک توهین است و نفوذ ایران را تقویت می کند، پایگاه خبری العین، (18 فوریه 2020)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://2u.pw/BTrDv
[60] محجوب زويري، نقش منطقه ای ایران در جهان عرب و بازتاب آن بر رابطه بین دولت و ملت ایران، ابتکار اصلاح عربی، (13 جولای 2020، ص2. تاريخ بازدید: 11 آگوست 2020. https://2u.pw/wd25J
