مقدمه
این پژوهش در تلاش است تا روابط کره جنوبی و ایران را زیر ذره بین برده و در این شرایط که در پی تحولات کنونی و بلوکه شدن دارایی های ایران در کره جنوبی بر اثر تحریمهای بین المللی روابط میان دو کشور دگرگونیهایی را تجربه کرده است، ابعاد و دورنمای این روابط را مورد بررسی قرار دهد. این گزارش همچنین ضمن بررسی جایگاه هر کدام از این کشورها در منطقه جغرافیایی خود، میزان تأثیرگذاری عامل بین المللی در روابط میان دو کشور را مورد ارزیابی قرار می دهد؛ با این توضیح که کره جنوبی عضو ائتلاف بین المللی است که ایالات متحده امریکا در یک نظام تک قطبی رهبری آن را برعهده دارد. این در حالیست که ایران عضو یک ائتلاف بین المللی مخالف تک قطبی است که کشورهای عضو آن مانند چین، روسیه فدرال و برخی قدرتهای همپیمان منطقه ای و بین المللی برای یک نظام بین الملل چند قطبی تلاش می کنند.
با توجه به آنچه بیان شد، برای واکاوی وضعیت کنونی و آینده روابط میان ایران و کره جنوبی پرسش اصلی این پژوهش درباره وضعیت روابط ایران و کره جنوبی و نیز فاکتورهای تأثیرگذار در ماهیت و شکل این روابط است. البته چندین سؤال فرعی دیگری نیز در این رابطه مطرح است از جمله: هر کدام از این کشورها چه جایگاهی در راهبرد یکدیگر دارند؟ و روابط میان دو کشور در چه سطوحی جریان دارد؟ این پژوهش به پیچیدگی روابط و نقش عوامل داخلی و خارجی توجه نشان می دهد. از این رو، برای واکاوی روابط میان دو کشور و دورنمای آن، ابتدا باید عوامل و شاخصهای تأثیرگذار در روابط میان این دو را مورد بررسی قرار داد.
مباحث مطرح شده در این پژوهش در چهار محور اصلی دنبال می شود. محور اول به عوامل داخلی تأثیرگذار بر روابط ایران و کره جنوبی تمرکز دارد. محور دوم به عوامل خارجی تأثیرگذار بر روابط ایران و کره جنوبی می پردازد. و محور سوم وضعیت روابط میان ایران و کره جنوبی را بررسی می کند و در نهایت محور چهارم بازتابهای عوامل داخلی و خارجی بر روابط ایران و کره جنوبی را مورد بررسی قرار می دهد.
نخست: عوامل داخلی تأثیر گذار بر روابط میان ایران و کره جنوبی
تجارب سیاسی در خصوص ارتباط میان ایدئولوژی و نظام حکومتی نشان می دهد که هر چند حکومتها رویکردهای ایدئولوژیک یا مبادی سیاسی حاکمیت خود را اعلان می کنند، اما در عمل آنچه پیاده می شود عملگرایی سیاسی است که در اکثر موارد در ائتلافهای علنی و پنهانی میان کشورها -صرف نظر از جایگاه آنها در نظام بین الملل- نقش آفرینی می کند. الگو و سطوح روابط میان ایران و کره جنوبی را می توان با توجه به ماهیت و رویکرد نظام حکومتی این دو کشور تفسیر کرد. که در این زمینه به موارد زیر می پردازیم:
یک. ماهیت توتالیته و ایدئولوژیک نظام ایران:
پس از پیروزی انقلاب ایران در دهه هفتاد قرن گذشته، در این کشور یک نظام دینی با ایدئولوژی ولایت فقیه حاکم است. «ولی فقیه» که «با عنایت الهی برگزیده شده است» رهبری نظام و کشور را در اختیار دارد و تا آخر عمر تمام ارکان نظام سیاسی را زیر سلطه خود دارد. هدف این نظام که نسخه شیعی یک نظام اسلامگرا است، همانا احیای امپراطوری جهانی ایرانی تحت رهبری «ولایت فقیه» است. و در این راستا رهیافتهایی چون صدور انقلاب، حمایت از مستضعفین و مبارزه با مستکبران را دنبال می کند. به باور روحانیون ایران، این نظام گوی سبقت را از نظام غربی و قدرتهای مستبکر جهانی خواهد ربود و جای آن را خواهد گرفت. بر این اساس، «ایران پس از انقلاب» در روابط خارجی و ائتلافهای خود تجدید نظر کرد و رویکردهای کاملا متفاوت با دوره شاهنشاهی را در پیش گرفت.
نظامی متفاوت با نظام شاهنشاهی که روحانیون در ایران روی کار آوردند و بر اساس آن روابط و ائتلافهای ایران با جهان خارج را ترسیم کردند، خشم قدرتهای جهانی از جمله ایالات متحده و همپیمانان آن در برخی از مناطق جهان مانند کره جنوبی را برانگیخت. زیرا این نظام، برای یک نظام متفاوت با سرمایه داری غربی به رهبری ایالات متحده و همپیمانان آنان در سرتاسر جهان ترویج می کند. و در اواخر قرن بیستم در یک برهه تاریخی که با نزدیک شدن به پایان جنگ سرد رقابتهای ایدئولوژیک در حال فروکش کردن بود، این نظام ظهور کرد و در صدد برآمد تا خود را به عنوان یک الگوی ایدئولوژیک در سطح بین الملل مطرح کند.
با اینکه نظام ایران یک نظام ایدئولوژیک است اما نمی توان گفت که تمام رویکردهای آن و نیز سیاستهای داخلی و خارجی آن در چارچوب و مطابق با ماهیت حاکمیت دینی تنظیم می شود بلکه خود نظریه ولایت فقیه و همچنین رویکردهای ایران در بسیاری از حوزه های سیاست خارجی در جهان، در موارد بسیاری دارای ماهیت عملگرایی نیز هست. به عنوان مثال هرچند ایران، ایالات متحده را با نگاه ایدئولوژیک توصیف می کند اما در عمل موضع ایران در قبال ایالات متحده بر پایه های عملگرایی و با توجه به واقعیت کنونی فضای بین الملل دنبال می شود[1].
در حالیکه در عرصه های سیاسی، اقتصادی و نظامی که پویاتر از عرصه های اندیشه و فرهنگ هستند همین رویکرد عملگرایی دنبال می شود، به نظر می رسد که رویکردهای سیاسی اولا بنا بر تعاملات و ائتلافهای بین المللی و ماهیت نظام بین الملل شکل می گیرد سپس برای تحقق دستاوردها کوتاه ترین راه ممکن انتخاب می شود؛ هرچند که ممکن است با شعارهای پرطمطراق و اظهارنظرها درباره ماهیت ایدئولوژیک و انقلابی نظام که مصرف داخلی دارند، در تضاد باشند. پس می توان گفت علی رغم اینکه نظام ایران همچنان به ایدئولوژی انقلابی چنگ زده است، اما در طول دوران چهل و چند سال حکومت خود همواره این ایدئولوژی را در خدمت سیاست عملگرایی و منافع خود قرار داده است. بر همین اساس است که علی رغم اینکه از نگاه ایران، کره جنوبی همپیمان قدرتهای استکباری جهان است، اما این کشور روابط مصلحت گرایانه خود با سئول را همچنان حفظ کرده است.
دو. رویکرد «لیبرالیستی» حکومت سئول
برخلاف نظام ایران که یک حکومت تمامیت خواه است که در اختیار یک فرد یا یک عده اندک قرار دارد و به بلوک شرق تمایل دارد، نظام حکومتی در کره جنوبی یک نظام دمکراسی چند حزبی است و به بلوک غرب گرایش دارد. کره جنوبی از ابتدای تأسیس، تحولات سیاسی زیادی را تجربه کرده است تا اینکه اینک به روی کار آمدن نظام دمکراتیک بر اساس رأی مردم در این کشور انجامیده است. بر اساس قانون اساسی کره جنوبی، در این کشور نظام ریاستی با نظام پارلمانی هم افزایی می کنند. رئیس جمهور با رأی مستقیم ملت و تنها برای یک دوره پنج ساله انتخاب می شود و قابلیت انتخاب شدن در دوره بعدی را ندارد[2]. این نوع نظام حکومتی از یک طرف با نظامهای دیکتاتوری در تضاد است و از طرف دیگر، با نظام «لیبرالیستی» امریکا سازگاری دارد.
در انتخابات ریاست جمهوری که در ماه مارس 2022 میلادی برگزار شد، یون سوک یول نامزد حزب محافظه کار «قدرت مردم» که تمایل بیشتری به ایالات متحده دارد بر رقیب خود یعنی لی جائه میونگ نامزد حزب «لیبرال دمکرات» پیروز شد. و انتظار می رود که در دوره ریاست جمهوری وی، سئول به مواضع امریکا و مواضع قدرتهای همپیمان ایالات متحده در قبال ایران تمایل بیشتری نشان دهد[3].
از این رو، معیار ایدئولوژی یکی از مهمترین معیارها و شاخصهای تحلیل سیاست خارجی ایران است. و بر همین اساس است که ایران همچنان در راستای سیاستهای خود مبنی بر صدور انقلاب، رویکردهای ملی، حمایت از پروژه خود در مقابل غرب و در رأس آنها ایالات متحده و نیز تبدیل شدن به یک قدرت هسته ای تلاش می کند. بنابراین، رویکردهای ایران با رویکردهای کره جنوبی که همپیمان راهبردی ایالات متحده به شمار می رود کاملا متفاوت و بلکه متضاد است. اما نکته اینجاست که در مورد ایران و کره جنوبی، اهداف سیاسی همواره از روابط تجاری جدا بوده است.
دوم: عوامل خارجی تأثیرگذار بر روابط ایران و کره جنوبی:
در مقام سخن از جایگاه منطقه ای و بین المللی ایران و کره جنوبی، جا دارد به عواملی بپردازیم که کاهش روابط ایران و کره جنوبی در حوزه های اقتصادی و تجاری را به دنبال داشته و نه تنها این روابط تا سطح یک مشارکت راهبردی ارتقا نیافته بلکه بر عکس، روابط میان این دو کشور تنشهای پی در پی را نیز تجربه کرده است. در اینجا به برخی از این عوامل خواهیم پرداخت:
یک. کره شمالی
با توجه به روابط حسنه ای که میان تهران و پیونگ یانگ دشمن سر سخت سئول جریان دارد و مخصوصا اینکه دو طرف در زمینه های فعالیتهای هسته ای و موشکهای بالستیک همکاری مشترکی دارند، می توان گفت که کره شمالی یکی از عوامل تأثیرگذار بر روابط میان ایران و کره جنوبی است. و همواره تهدیدهای مستقیم پیونگ یانگ، سیاستهای خارجی سئول و نیز سیاستهای آن در قبال کشورهای همپیمان پیونگ یانگ در خاورمیانه مانند ایران را تحت تأثیر قرار داده است.
سئول نیک می داند که بعد از انقلاب 1979 میلادی، رابطه کره شمالی با ایران به سطح یک همکاری نزدیک ارتقا یافت. زیرا دشمنی غرب با ایران و کره شمالی، این دو کشور را به نزدیکی بیشتر به یکدیگر سوق داد. یکی از مهمترین نمونه های حمایت کره شمالی از نظام دینی در ایران می توان به این مورد اشاره کرد که در دهه هشتاد قرن گذشته در جریان جنگ عراق و ایران در حالیکه تمامی پایتختهای جهان از ارائه هرگونه کمک تسلیحاتی به ایران خودداری کردند، پیونگ یانگ کمکهای تسلیحاتی و فناوری موشکی را در اختیار تهران قرار داد. همچنین کره شمالی برای تأمین ارز مورد نیاز خود به بازار ایران تکیه دارد. از آن زمان به بعد، روابط تنگاتنگ میان دو کشور مخصوصا در زمینه نظامی ادامه یافت تا اینکه اکنون این رابطه تا سطح همكارى فعال ارتقا یافته است[4].
هر دو کشور ایران و کره جنوبی به خاطر برنامه های هسته ای، تحت تحریمهای امریکا و کشورهای غربی قرار دارند. از این رو، هر دو نظام تهران و پیونگ یانگ بر اهمیت هماهنگی مشترک برای مقابله با ساستهای سختگیرانه امریکا واقف هستند و هردوی آنها در تلاشند تا ایالات متحده که همپیمان سئول است، جایگاه خود را در نظام بین الملل از دست بدهد. وجود دشمن مشترک سبب شده است که ایران و کره شمالی رویکرد سیاسی و نظامی مشابهی را در پیش بگیرند. این امر نگرانیهای ایالات متحده را برانگیخته است.
با توجه به اینکه جریان «محافظه کار» که هم اکنون قدرت را در سئول در اختیار دارد در مقایسه با جریان دموکرات در قبال پیونگ یانگ موضع سختگیرانه تری در پیش می گیرد، بنابراین می توان گفت که احتمالا روابط ایران و کره جنوبی نیز شاهد تنشهای بیشتری باشد. رئیس جمهور یول در فوریه 2022 میلادی یعنی زمانیکه کاندید ریاست جمهوری بود، در مقاله ای در نشریه امریکایی «فارن افرز» به این مطلب اشاره کرد که اگر او در انتخابات پیروز شود، اداره او موضع سختگیرانه تری در قبال پیونگ یانگ اتخاذ خواهد کرد. او ضمن انتقاد از موضع سازشکارانه مون جائه در قبال پیونگ یانگ، کره شمالی را «دشمن اصلی» کشور خواند و خواهان تحریمهای شدیدتری علیه آن شد[5]. وی همچنین در مناظره انتخاباتی با اشاره به بحران اوکراین گفت: « نمی توان با کاغذ و قلم از امنیت ملی و صلح دفاع کرد». او در مناسبت دیگری گفته بود: «صلحی که با زور مورد حمایت قرار نگیرد، بی معنی است»[6]. در نتیجه، سیاستهای سختگیرانه یول در قبال پیونگ یانگ و تلاشهای او برای تقویت همکاری نظامی با واشنگتن در شرق آسیا، تأثیرات پر رنگی بر روابط بین دو کره و همچنین بر روابط و ائتلافهای خارجی دو کره مخصوصا در خاورمیانه خواهد گذاشت[7].
دو. عامل چینی:
پکن که رهبری ائتلاف بین المللی علیه ائتلاف امریکایی – اروپایی همپیمان سئول را بر عهده دارد، از بزرگترین شرکای تجاری سئول و از مهمترین همپیمانان راهبردی تهران به شمار می رود. در نتیجه، می توان گفت که چین یک عامل تأثیرگذار بر روابط کره جنوبی و ایران است. کره جنوبی از تجارت با چین به عنوان یک اهرم فشار علیه همپیمانان راهبردی چین استفاده می کند. همچنین روابط تنگاتنگ پکن و تأثیرگذاری آن بر پیونگ یانک بر اهمیت و تأثیرگذاری چین بر سیاستهای خارجی و امنیتی سئول در شرق آسیا افزوده است[8].
در شرایطی که ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای در خاورمیانه و مخصوصا در منطقه خلیج عربی مطرح است، رابطه این کشور با چین به عنوان یک شاخص مهم موازنه قوا در این منطقه به شمار می رود. از سویی دیگر، سیاست خارجی سئول با راهبرد امریکا ارتباط تنگاتنگی دارد. از این رو، سئول در مورد سیاستهای خود در قبال ایران از واشنگتن تبعیت می کند و تصمیمات خود را در مورد خاورمیانه بر اساس منافع راهبردی امریکا اتخاذ می کند. و اگر سئول همچنان در پیشبرد سیاستهای خود به گونه ای رفتار کند که ایران دریابد که سئول در راستای سیاستهای ضد ایرانی امریکا رفتار می کند، این وضعیت نه تنها به افزایش نفوذ چین در خاورمیانه در زمینه های مختلف سیاسی، نظامی و اقتصادی منجر می شود بلکه نقش سیاسی و اقتصادی سئول در منطقه و ایران را کم رنگ می کند که در نهایت منافع اقتصادی این کشور با ایران را در معرض تهدید قرار می دهد[9].
بسیاری از صاحب نظران بر این باورند که در پی تنش میان امریکا و چین در دریای جنوبی چین و مخصوصا در مورد تایوان، پیونگ یانگ نیز در قبال همسایه جنوبی اش موضع سختگیرانه تری در پیش گرفته است. به ویژه بعد از اینکه چین که همپیمان راهبردی پیونگ یانگ است، در پی سفر نانسی پلوسی به تایوان در آگست 2022 میلادی، با اقدامات نظامی به تنش زایی روی آورد. و از انتشار بیشتر سامانه موشکی «تاد» در سئول انتقاد کرد.
سه. عامل خلیجی:
از آنجایی که ایران پروژه تخریبی خود را در منطقه عربی دنبال می کند، کشورهای خلیج با ایران رابطه خوبی ندارند که این امر یکی از عوامل تأثیرگذار بر روابط میان تهران و سئول می باشد. به ویژه اینکه ائتلاف راهبردی با ایالات متحده نقطه مشترک کره جنوبی و کشورهای خلیج می باشد. علاوه بر آن، عامل اقتصادی و تجاری در روابط خارجی کره جنوبی مخصوصا با کشورهای خاورمیانه و کشورهای خلیج از تأثیرگذاری بیشتری برخوردار است. از این رو، سئول روابط دوجانبه خود را با این کشورها توسعه داده است به گونه ای که از بروز هرگونه تنشی که به منافع این کشور در خاورمیانه آسیب بزند، جلوگیری به عمل آید. به همین سبب سئول در قبال همپیمانان و دشمنان خود سیاست دوگانه ای اتخاذ می کند به گونه ای که با کمترین هزینه سیاسی، به منافع مورد نظر خود دست یابد که از آن جمله می توان به جدایی روابط امنیتی از روابط اقتصادی و تجاری و نیز در پیش گرفتن روش بی طرفانه در هنگام بروز درگیری میان همپیمانان و دشمنانش اشاره کرد[10].
با توجه به اینکه منطقه خلیج ذخیره های هنگفت نفتی و بازارهای مالی در حال رشد و پررونق و نیز زیرساختهای پیشرفته ای دارد، کشورهای خلیج به عنوان یک گزینه راهبردی برای تأمین انرژی سئول مطرح است. کره جنوبی در سال 2018 میلادی از لحاظ مصرف و واردات نفت خام جایگاه هشتم در جهان را به خود اختصاص داد. و حدود 73 درصد از نفت وارداتی و نیز 45 درصد از گاز مایع وارداتی خود را از کشورهای خلیج تأمین کرده است. در سال 2014 میلادی تجارت میان کره جنوبی و کشورهای خلیج به اوج خود رسید که تقریبا حدود 110 میلیارد دلار بود و این رقم چیزی بیش از 10 درصد میزان کل تجارت کره جنوبی در آن سال را به خود اختصاص می داد. این رقم در سالهای بعدی با توجه به کاهش بهای نفت، کاهش یافت[11].
شایان ذکر است که مبادلات تجاری میان کره جنوبی و کشورهای خلیج تنها در حوزه نفت خلاصه نمی شود. بلکه از نگاه کره جنوبی کشورهای خلیج می تواند بازارهای پر رونقی برای کالاهای کره ای باشد. از سویی دیگر، کشورهای خلیج که به دنبال جایگزینی برای اقتصاد مبتنی بر نفت هستند، برای یافتن شرکای راهبردی تازه تلاش می کنند. از این رو، با کره جنوبی در بازارهای کار مهندسی، ساخت و سازها، کشاورزی هوشمند، همکاری دیپلماسی و نیز در زمینه های دفاعی همکاری زیادی دارند. نیروی دریایی کره جنوبی در اولین تجربه مشارکت خود در خارج از کشور، در گروه ضربت ترکیبی (151CTF-) برای مقابله با دزدی دریایی در خلیج عدن و شاخ آفریقا شرکت جسته است[12]. از این رو، منطقه خلیج که برخی از کشورهای آن به خاطر طرحهای توسعه طلبانه ایران در منطقه عربی، با این کشور دشمنی دارند، به عنوان شریک راهبردی مورد اعتماد در رأس اولویتهای سئول قرار دارد. ایالات متحده و همپیمانان اروپایی آن از تقویت روابط خلیج و کره جنوبی حمایت می کنند. این در حالیست که ایران از این روش کره جنوبی که همپیمان امریکا است، در قبال کشورهای خلیج رضایتی ندارد.
موضع حمایتی سئول از حضور نظامی امریکا در خاورمیانه برای پاسداری از امنیت و دفاع از تجارت و کالاهای راهبردی که از کریدورهای بین المللی عبور می کنند، مورد انتقاد ایران است. زیرا ایران حضور نظامی امریکا در خاورمیانه را تهدیدی برای امنیت ملی خود قلمداد می کند[13]. در مقابل، ایالات متحده و کشورهای خلیج و مخصوصا عربستان سعودی و امارات متحده عربی از تصمیم سئول استقبال کرده و آن را در راستای تشدید فشارهای بین المللی بر تهران بر شمردند که به تحقق امنیت و ثبات در خاورمیانه که سرشار از منابع و ثروتهای راهبردی است و برای بازیگران منطقه ای و بین المللی حیاتی می باشد، کمک می کند.
همچنین هنگامی که ایران به عنوان بخشی از راهبرد خود در مقابله با راهبرد فشار حداکثری امریکا با هدف قرار دادن چندین نفتکش در خلیج عربی به جنگ نفتکشها روی آورد، یک یگان نظامی کره جنوبی در سال 2019 میلادی برای محافظت از تجارت و نفتکشهایی که به مقصد سئول در حرکت بودند، در مقابل سواحل عمان مستقر شد[14]. سئول با این اقدام، در تلاشهای بین المللی برای محافظت از کریدورهای بین المللی برای عبور کالاهای راهبردی و تجارت در دو تنگه راهبردی هرمز و باب المندب ولو به مقداری اندک مشارکت نموده و سهمی ایفا کرد. در اوایل سال 2020 میلادی وزارت دفاع کره جنوبی مناطق حضور خود را گسترش داد تا آبهای خلیج عربی را نیز شامل شود. اما برای ایجاد توازن در روابط خود با ایران، اعلام کرد که نیروهای این کشور در قالب نیروهای اعزامی توسط امریکا برای مقابله با تنشهای ایران وارد عمل نخواهند شد. و چند روز بعد از حملات ایران بر دو تأسیسات نفتی عربستان سعودی در بقیق و خریص که در سپتامبر 2019 میلادی صورت گرفت، ریاض برای تقویت سامانه دفاع هوایی عربستان سعودی از سئول کمک خواست[15].
به نظر می رسد که سئول به نحوی در مناقشه میان ایالات متحده و ایران درگیر است. اما با این همه، آنچه که نشان می دهد کره جنوبی با ایجاد یک تغییر اساسی در دیپلماسی امنیتی – تجاری روش خود را تغییر داده است، این واقعیت است که سئول در عین حال که تلاش می کند روابط تجاری با تهران را از دست ندهد، اما روابط با کشورهای عربی و خلیجی را بر روابط با ایران ترجیح می دهد. و منافع کلان تجاری، راهبردی و دیپلماتیک که از رهگذر روابط با شورای همکاری خلیج حاصل شده است، سبب شده تا کره جنوبی در روش خود در مورد رابطه با ایران تغییراتی ایجاد کند. پس می توان گفت که تأثیرگذاری عامل خلیجی در سیاستهای کره جنوبی در قبال ایران و کشورهای خلیج بسیار پر رنگ است.
چهار. عامل امریکایی
عامل امریکایی همچنان بیشترین تأثیرگذاری را در سیاستهای خارجی کشورها – به نسبت های متفاوت- و به طور خاص، در روابط میان تهران و سئول دارد. این تأثیرگذاری نه فقط به خاطر ماهیت روابط راهبردی میان کره جنوبی و ایالات متحده در زمینه های اقتصادی و نظامی و نیز ماهیت نظام کره جنوبی مبتنی بر اندیشه سرمایه داری غربی است، بلکه پیوستن سئول به محور امریکایی و نیز نقش ایالات متحده در دفاع و کمک به رشد اقتصاد کره جنوبی نیز در این میان سهیم است. در نتیجه حمایتهای امریکا و نیز حضور نظامی امریکا برای دفاع از نظام کره جنوبی، اقتصاد این کشور رشد برق آسایی را تجربه کرد[16]. البته نباید از نظر دور داشت که سئول در جریان جنگ سرد و در راستای سیاستهای محاصره اردوگاه کمونیستی در شرق آسیا کمک شایانی به ایالات متحده کرده بود[17].
در چارچوب این شراکت، سئول خود را ملزم می داند که در قبال دشمنان واشنگتن در سرتاسر جهان من جمله ایران، از سیاستهای امریکا پیروی کند[18]. و قطعا این امر در سیاست سئول در قبال ایران تأثیرگذار بوده است. به عنوان نمونه، سئول به تحریمهای اقتصادی دسته جمعی بین المللی که قبل از امضای برجام 2015 میلادی علیه ایران وضع شد، ملحق شد. سپس از تحریمهای اقتصادی ایالات متحده علیه ایران که در دوره دونالد ترامپ و از سال 2018 میلادی اعمال شد، نیز تبعیت نمود. در اوایل سال 2022 میلادی وزارت خارجه کره جنوبی اعلام کرد که در یکی از موارد نادر معافیت از تحریمهای سختگیرانه امریکا علیه ایران، سئول برای پرداخت غرامت 61 میلیون دلاری به شرکت ایرانی به نام دیانی که به یک پرونده حقوقی سال 2010 میلادی مربوط می شود، از دولت امریکا اجازه گرفته است. وزارت خارجه کره جنوبی همچنین توضیح داد که « این معافیت به ما اجازه می دهد از سیستم مالی امریکا برای پرداخت غرامت به سرمایه گذار ایرانی استفاده کنیم»[19]. و صد البته معنای این سخن این است که سئول بدون کسب موافقت کتبی امریکا نمی توانست دست به چنین اقدامی بزند.
با توجه به اینکه اسرائیل همپیمان خاص و قدرتمند واشنگتن در خاورمیانه است، رابطه کره جنوبی با اسرائیل، به عنوان یک عامل تأثیرگذار بر رابطه سئول با تهران مطرح است. به ویژه اینکه در این اواخر رابطه کره جنوبی و اسرائیل افزایش نیز یافته است[20]. دو طرف در سال 2021 میلادی تفاهمنامه تجارت آزاد را به امضا رساندند که به نوبه خود نشان دهنده یک تحول بزرگ در رویکرد دیپلماسی منطقه ای سئول به حساب می آید[21]. سئول به خاطر شراکتهایی که با کشورهای عربی داشت، در تقویت روابط با اسرائیل که همپیمان قدرتمند ایالات متحده است، متردد و محتاط بود. اما بعد از اینکه برخی از کشورهای عربی با اسرائیل تفاهمنامه «ابراهیم» را امضا کردند، و برخی دیگر روابط – هرچند غیر رسمی- با تل آویو برقرار کردند، دیگر سئول نیز برای تقویت و گسترش روابط با تل آویو نیازی به احتیاط کاری ندید.
سوم: ماهیت روابط ایران و کره جنوبی
علی رغم اینکه دو کشور ایران و کره جنوبی از لحاظ جغرافیایی از یکدیگر دورند، اما این دو کشور از جمله قدرتهای تأثیرگذار در سطح منطقه و بین الملل به شمار می روند. از این رو، تعاملات خارجی این دو کشور نقش به سزایی در شکل دهی وضعیت خاصی داشته است. از نگاه تاریخی، ایران از اولین کشورهای خاورمیانه بود که با سئول روابط دیپلماتیک برقرار کرد و این امر به سال 1962 میلادی بر می گردد. از آن زمان به بعد، روابط دوجانبه از طریق اعتماد و همکاری در حوزه های دیپلماتیک و تجاری نمود بیشتری یافت. زیرا در آن زمان هر دو کشور به اردوگاه غرب گرایش داشتند که به رهبری امریکا در مقابل اردوگاه شرق کمونیستی قرار داشت. در آن زمان تهران در مسائل مربوط به اهداف کره جنوبی در راستای دشمنی با کمونیسم و حمایت از کره جنوبی در مقابل دشمن دیرینه اش یعنی کره شمالی، یکی از مهمترین همپیمانان سئول در سازمان ملل به شمار می رفت[22].
در سال 1979 میلادی انقلاب ایران به عنوان مانعی بر سر روابط سیاسی میان دو کشور قرار گرفت و روابط دو کشور صرفا در زمینه تجاری باقی ماند. در نتیجه، هر دو کشور تلاش داشتند مناسبات تجاری امنی به وجود آورند که تحت تأثیر تحولات ژئوپلیتیک در مناطق مجاورشان قرار نگیرد[23]. می توان گفت که بعد از انقلاب 1979 میلادی، سیاست خارجی ایران به خاطر وجود صبغه ایدئولوژیک و اندیشه های ضد امریکایی یک الگوی جدیدی را برای مناسبات با سئول تعریف کرد. در نتیجه، تلاش نمود بر اساس مصلحت گرایی و منافع ملی روابط تجاری با سئول را تقویت نماید.
اما این همکاری تجاری میان تهران و سئول به مناسبات راهبردی اقتصادی ارتقا نیافت و در همان سطح مبادلات تجاری باقی ماند. دلیل این امر به تأثیرگذاری برخی عوامل داخلی، منطقه ای و بین المللی بر روابط میان دو کشور بر می گردد. از این رو، می توان گفت که رویکرد عملگرایی و منفعت گرایی بر شکل روابط میان ایران و کره جنوبی سایه انداخته است و این دو کشور در سیاست خارجی خود در قبال یکدیگر، سیاست را از اقتصاد و تجارت تفکیک کرده اند و در نتیجه، روابط میان دو کشور تنها به حوزه مبادلات تجاری خلاصه شده است.
در پی خروج واشنگتن از برجام در هشتم می 2018 میلادی، و در نتیجه تحریمهای امریکا علیه ایران، حجم تجارت میان ایران و کره جنوبی نیز کاهش یافت. این در حالیست که قبل از این تحریمها، ایران به کره جنوبی نفت صادر می کرد و ابزار آلات صنعتی، لوازم یدکی خودرو و لوازم خانگی را از ایران وارد می کرد. همچنین در نتیجه تحریمهای امریکا علیه ایران، حدود 7 میلیارد دلار از دارایی های ایران در کره جنوبی بلوکه شد و سئول از پرداخت آن به ایران سرباز زد. همین امر سبب تنش در روابط میان تهران و سئول شد. رابطه این دو کشور که در طول تاریخ یک رابطه حسنه بود، در سایه رابطه راهبردی کره جنوبی با امریکا، تحت تأثیر پیامدهای خروج امریکا از برجام قرار گرفت و به یک رابطه تنش آلود بدل شد.
از آنچه بیان شد چنین بر می آید که سئول با رویکردهای امریکا در قبال ایران هماهنگ است. و این امر بر ماهیت و شکل رابطه میان سئول و تهران تأثیر می گذارد. اما میزان این تأثیرگذاری به این بستگی دارد که کدام یک از جریانهای «محافظه کار» و «لیبرال» سکاندار قدرت در سئول باشند. در سایه فرمانروایی حزب دموکرات که مون جائه رئیس جمهور پیشین از آن نمایندگی می کرد، سئول تلاش کرد در روابط خارجی خود موازنه برقرار کرده و بدون اینکه از گرایش به ایالات متحده دور شود، رویکرد مستقلی برای روابط خارجی خود تعریف کند. اما در سایه سکانداری جریان «محافظه کار» که یون سوک یول رئیس جمهور کنونی از آن نمایندگی می کند، سئول گرایش بیشتری به واشنگتن دارد و به سیاستهای خارجی امریکا در قبال ایران پای بندی بیشتری از خود نشان می دهد. در نتیجه، این وضعیت بر روابط میان ایران و کره جنوبی تأثیر گذاشته و مانع از آن شده است که این رابطه در زمینه اقتصادی به یک رابطه راهبردی ارتقا یابد و یا به زمینه های راهبردی غیر اقتصادی نیز گسترش یابد.
چهارم: بازتاب عوامل داخلی و خارجی در روابط ایران و کره جنوبی
در پرتو عوامل تأثیرگذار بر روابط میان ایران و کره جنوبی که به عنوان شاخصهای داخلی، منطقه ای و بین المللی روابط میان تهران و سئول به شمار می روند و بیشتر ماهیت عملگرایانه و منفعت گرایانه دارند، روابط این دو کشور مهم در خاورمیانه و شرق آسیا تنها بر جنبه اقتصادی و تجاری متمرکز شده و به خاطر ماهیت روابط ایالات متحده و کره جنوبی و نیز تحریمهای پیاپی امریکا علیه ایران، به سطح روابط اقتصادی و تجاری راهبردی ارتقا نیافته است.
یک. عامل نفت در مناسبات ایران و کره جنوبی:
کره جنوبی پنجمین وارد کننده نفت در جهان است. و قبل از خروج ایالات متحده از برجام در سال 2018 میلادی، کره جنوبی یکی از برزرگترین و مهمترین مشتریان نفت ایران به شمار می رفت. از سویی دیگر، مهمترین محل تأمین بودجه ایران از درآمدهای نفتی است. سئول برای اینکه روابط راهبردی خود را با ایالات متحده حفظ کند، بعد از سال 2018 میلادی واردات نفت خود را از ایران به مانند سال 2013 میلادی کاهش داد. واردات نفت از ایران، از 10 درصد در سال 2011 میلادی به 5 درصد در سال 2013 میلادی کاهش یافت. گفتنی است بر اثر تحریمها این واردات در سال 2012 به مدت دو ماه کاملا متوقف شد و بعد از اینکه سئول توانست در این خصوص معافیت موقت از امریکا بگیرد، واردات نفت از ایران را به میزانی کمتر ادامه داد[24].
کره جنوبی در جولای 2018 میلادی واردات نفت از ایران را بیش از 40 درصد کاهش داد. این کشور که نتوانست در مورد خرید نفت ایران معافیت تازه ای از امریکا بگیرد، در سال 2019 میلادی واردات نفت را از ایران بیشتر کاهش داد. ضمن اینکه 7 میلیارد دلار از دارایی های ایران در بانکهای کره جنوبی بلوکه شد.
علی رغم اینکه سئول در سالهای اخیر به دلیل تحریمها واردات نفت از ایران را کاهش داده است، اما بعد از جنگ روسیه و اوکراین و افزایش بهای نفت، پالایشگاهها و شرکتهای پتروشیمی کره جنوبی تلاش می کنند نفت ایران را به بازارهای بین المللی عرضه کنند. زیرا از یک سو، نفت ایران با پالایشگاههای کره جنوبی سازگارتر است و از دیگر سو، کره جنوبی واردات نفت از روسیه را تحریم نموده و تلاش می کند نفت ایرانی را جایگزین نفت روسی کند[25].
دو. میزان مبادلات تجاری میان تهران و سئول:
در سه دهه گذشته، به دلیل تأثیرگذاری عامل امریکایی، مناسبات تجاری میان تهران و سئول فراز و نشیب هایی را تجربه کرده است. اما با نگاهی گذرا به مناسبات تجاری میان دو کشور در می یابیم که بی تردید تهران بزرگترین و مهمترین شریک تجاری سئول در خاورمیانه بوده است. در فاصله سالهای 2015 تا 2018 میلادی از لحاظ واردات، سئول سومین شریک بزرگ ایران بوده است. اما از آنجا که ایران به خاطر برنامه های هسته ای همواره تحت تحریمهای بین المللی و امریکایی قرار داشته است، این مسأله بر جایگاه این دو کشور به عنوان دو شریک مهم تجاری نیز تأثیرگذاشته و همواره چالشی فراروی گسترش مناسبات تجاری ایران و کره جنوبی بوده است.
میزان مبادلات تجاری میان دو کشور در سال 2011 میلادی به 17 میلیون دلار رسید. این رقم در سال 2012 میلادی به خاطر تحریمهای بین المللی علیه ایران به 14 میلیون دلار کاهش یافت. زیرا در سال 2012 میلادی واردات کالاها و محصولات غیر نفتی از ایران کاهش یافت[26].
میزان مبادلات تجاری میان دو کشور، بجز در سالهای 2009، 2012، 2013، 2014 و 2015 میلادی رشد داشته است که این امر نشان می دهد تحریمهای بین المللی علیه ایران در برخی از دوره ها مانع از رشد مبادلات تجاری شده است. و در فاصله سالهای 2015 تا 2017 میلادی که این تحریمها برداشته شد، تجارت میان این دو کشور افزایش یافت. در سال 2017 میلادی سئول به عنوان مهمترین و بزرگترین شرکای ایران مطرح شد. کره جنوبی در صادرات به ایران سومین شریک این کشور محسوب می شد. در فاصله سالهای 2008 تا 2017 میلادی، كفه ترازوی مبادلات تجاری به نفع ایران سنگینی می کرد[27].
در طی سال 2019 میلادی، کره جنوبی کالاهایی چون تجهیزات ارتوپدی و پنل های کنترل برق و نیز تجهیزات پزشکی را به ارزش 282 میلیون دلار به ایران صادر کرده است. کره جنوبی همچنین در طی همان سال، کالاهایی چون نفت خام، ضایعات مس و میوه جات به ارزش 1.89 میلیارد دلار از ایران وارد کرده است. که نشان می دهد به خاطر تنش میان ایران و غرب و نیز تحریمهای مرتبط با برنامه های هسته ای ایران، مبادلات تجاری میان طرفین به طور کل کاهش یافته است. صادرات کره جنوبی به ایران با کاهش میانگین سالیانه 0.92 درصد از 352 میلیون دلار در سال 1995 میلادی به 282 میلیون دلار در سال 2019 میلادی کاهش یافته است. البته صادرات ایران به کره جنوبی نیز در همین دوره کاهشی بوده است. شایان ذکر است، در همین دوره زمانی که تقریبا 25 سال را در بر می گیرد، واردات کره جنوبی از ایران به طور میانگین سالیانه 2.32 درصد رشد داشته كه بسيار ناچیز است و از 1.09 میلیارد دلار در سال 1995 میلادی به 1.89 میلیارد دلار در سال 2019 میلادی رسیده است[28].
از جمله کالاهای اساسی که در دوره رفع تحریمها، سئول به تهران صادر نموده می توان به چندین نوع خودرو، لوازم یدکی، ورقه های فولاد، کالاهای دیجیتال و دوربین، و نیز لوازم خانگی مانند تلویزیون، یخچال و فریزر اشاره نمود. در مقابل، مهمترین واردات کره جنوبی از ایران همان نفت خام است که حدود 98.3 درصد کل واردات کره جنوبی از ایران را شامل می شود. البته کره جنوبی از ایران گاز مایع طبیعی، محصولات روی و دیگر فلزات، سخت پوستان، عروس دریایی و غیره نیز وارد می کند[29].
سه. میانگین سرمایه گذاری در مناسبات میان تهران و سئول:
ایران از جمله کشورهای خاورمیانه است که بازار خوبی برای لوازم یدکی خودرو، تجهیزات ارتباطات معمولی و بی سیم و تجهیزات الکترونیک کره ای به شمار می رود. شرکتهای کره ای چندین پروژه سرمایه گذاری در ایران اجرا کرده اند که از آن جمله می توان به طرحهای ایجاد زیر ساختهای انرژی در ایران اشاره کرد[30]. اما با افزایش سطح تنشها میان ایران و ایالات متحده در دوران ترامپ، شرکتهای بزرگ کره ای مانند «هیوندای»، « سامسونگ» و دیگر شرکتها به دنبال بازارهای جایگزینی در منطقه و کشورهای همسایه ایران برآمدند.
با روی کار آمدن رئیس جمهور «محافظه کار» در کره جنوبی، سئول از ادبیات تندتری در مقابل پیونگ یانگ استفاده می کند و این امر بر روابط سئول با ایران که همپیمان خاورمیانه ای مهم کره شمالی به حساب می آید تأثیر می گذارد. و سبب می شود که سئول به تقویت روابط با کشورهای خلیج عربی روی آورد. گفتنی است که کشورهای خلیج نیز به خاطر رفتارهای منطقه ای و طرحهای توسعه طلبانه ای که ایران در برخی کشورهای عربی و خلیجی دنبال می کند با این کشور منازعه دارند. پس انتظار نمی رود که رئیس جمهور کره جنوبی برای بازگرداندن شرکتهای کره ای به ایران و یا تقویت مناسبات اقتصادی و تجاری تا سطوح بالا میان دو کشور تلاش نماید.
برآیند
آن زمان که سئول نقش مثبتی در پیشبرد گفتگوهای اخیر برجامی در وین ایفا کرد، اگر دارایی های بلوکه شده ایران را نیز آزاد می کرد، و اگر رئیس جمهور جدید کره جنوبی راهبردی همانند راهبرد رئیس جمهور سابق اتخاذ می کرد، این امکان وجود داشت که روابط اقتصادی میان تهران و سئول بهبود یابد. اما وضعیت به گونه ای است که یک عامل جدیدی بر روابط میان دو کشور سایه افکنده است که حتی اگر سئول دارایی های بلوکه شده را آزاد کند کمکی به بهبود روابط میان دو کشور نخواهد کرد. زیرا رئیس جمهور کره جنوبی راهبردی متفاوت در پیش گرفته است که بر تقویت ائتلاف با محور امریکایی و همپیمانان دیرینه و راهبردی ایالات متحده در خاورمیانه متمرکز است.
علی رغم اینکه سئول در تعامل با واحدهای بین الملل و از جمله کشور ایران که دشمن ایالات متحده است، به سیاستها و راهبردهای ایالات متحده کاملا پای بند است، اما این پژوهش ثابت کرد که سئول تا اندازه ای که با اصول ایالات متحده در تضاد نباشد، از آزادی عمل برخوردار است و این آزادی عمل در گرایش رهبر سیاسی سئول خود را نشان می دهد. یک رهبر سیاسی ممکن است به طور مطلق از سیاست ها و رویکردهای «سختگیرانه» امریکا در قبال دشمنان ایالات متحده، پیروی کند و رهبر دیگری ممکن است در قبال دشمنان ایالات متحده تا حدودی سیاست میانه ای اتخاذ کند اما بهر حال نمی تواند از اطاعت امریکا سرباز زند.
جریان «محافظه کار» در سئول به سیاستهای امریکا و مواضع سختگیرانه تری در قبال پیونگ یانگ و همپیمانانش گرایش دارد. رئیس جمهور یول که به این جریان گرایش دارد، کاملا با سیاستهای ایالات متحده همگام است و نسبت به رئیس جمهور پیشین، موضع سختگیرانه تری در قبال پیونگ یانگ دارد که صراحتا و علنا این موضع را بیان کرده است. از این رو، در پی اظهارات مقامات کره شمالی مبنی بر اینکه سئول باید در ازای عقب نشینی از برنامه های هسته ای، به کره شمالی کمکهای اقتصادی ارائه کند، تنشها میان سئول و پیونگ یانگ بالا گرفت و این امر خشم مقامات کره شمالی را برانگیخت و همانطور که دیدیم، خواهر رهبر کره شمالی پاسخ تندی به سئول داد.
از لحاظ روابط دیپلماتیک، این امکان وجود دارد که ایران شریک دیپلماتیک سئول گردد اما يک شریک نامطمئن خواهد بود. زیرا سئول همپیمان واشنگتن است و در آسیای میانه منافع راهبردی دارد. و ایران نیز تلاش دارد نفوذ و سیاست خارجی خود را در آسیای میانه تقویت کند. از این رو، ممکن است قطب نمای سئول بیشتر به سمت کشورهای خلیج و اسرائیل جهت گیری کند. و مسلما در حال حاضر، سئول تقویت روابط با کشورهای خلیج را در اولویت قرار داده است.
در پایان می توان گفت این امکان وجود دارد که روابط میان کره جنوبی و ایران به وضعیت دوران قبل بازگردد اما امکان ندارد که به سطح راهبردی و یک رابطه قوی ارتقا یابد. زیرا از یک سو، کره جنوبی همپیمان راهبردی ایالات متحده است و از سویی دیگر، کره جنوبی بیشتر به سمت کشورهای خلیج عربی و اسرائیل گرایش دارد؛ که از طریق شراکت با کشورهای خلیج هم امنیت انرژی خود را تأمین می کند و هم اینکه همکاری خود را با اسرائیل در زمینه های فناوری تقویت می كند. در نتیجه می توان گفت که روابط میان کره جنوبی و ایران همچنان به سردی خواهد گرایید.
[1] مريم رضا خليل، مهار ایران، تحول تاریخی و مفهومی، الميادين، (14 ژوئن 2021م)، تاريخ بازدید: 12 آگست 2022م، https://bit.ly/3dq1Xpo
[2] سعيد رشيد عبد النبي، تجربه کره جنوبی در روند توسعه، مطالعات بین الملل، شمارگان 38، تاریخ بازدید: 18 آگست، 2022م، https://bit.ly/3BWo6oJ
[3] الشرق، پیروزی نامزد اپوزیسیون در انتخابات ریاست جمهوری کره جنوبی، (10 مارچ 2022م)، تاريخ بازدید: 9 سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3CLDxk2
[4] Aejung Kim & Mohammad Jafar Javadi Arjmand, The Foreign Relations of Iranand South Korea: Separation of Economy and Politics, Iranian Review of Foreign Affairs, Vol. 7, No. 1, 2016.
[5] Yoon Suk-yeol, South Korea Needs to Step Up, The Country’s Next President on His Foreign Policy Vision, (Feb. 08, 2022), Accessed on: August 24, 2022, https://fam.ag/3R2dgBI
[6] Aejung Kim & Mohammad Jafar Javadi Arjmand, op. cit., p. 25.
[7] Bethany Dawson, Kim Jong-un’s powerful sister tells South Korean president to ‘Shut his Mouth’ in Heated Aid Row, (August 20, 2022), Accessed on: August 25, 2022, https://bit.ly/3BrTKJb
[8] عبد الرؤوف مصطفى الغنيمی، و احمد شمس الدين ليله، روابط چین و ایران.. چشم انداز شراکت راهبردی در دنیایی متغیر، مجله مطالعات ایران، شمارگان 11 (آوریل 2020م)، تاريخ بازدید: 26 آگست 2022م، https://bit.ly/3xCAhVb
[9] Aejung Kim & Mohammad Jafar Javadi Arjmand, Op.cit., p. 26.
[10] Mohammed Turki Al-Sudairi, South Korea-GCC Economic Relations: An Overview, GRC GULF Papers, No.8 (2012), p.10, Accessed on: August 26, 2022, https://bit.ly/3R0gx4y
[11] كون هيونگ لی و ان گاردينا، روابط میان کشورهای خلیج کره جنوبی روابطی خاص، هوشمند و راهبردی است، (ابوظبی: آکادمی دیپلماسی امارات، جولای 2020م)، ص 4، تاريخ بازدید: 01 سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3R5N9tS
[12] همان، ص 9.
[13]Ashish Dangwal: Clash In Persian Gulf! Iranian Military Attempts To Steal US Navy’s Drone Boat; USS Thunderbolt Thwarts ‘Illegal Activity, (August 31, 2022), Accessed on: August 25, 2022, https://bit.ly/3BmAgFO
[14] کون هیونگ لی و ان گاردینا، همان.
[15] Heiko Borchert, The Arab Gulf Defense Pivot: Defense Industrial Policy in a Changing Geostrategic Context, Comparative Strategy, 37/4 (Feb. 2019), pp. 5, Accessed on: August 26, 2022, https://bit.ly/3UhfDDw
[16] عبد الرحمن المنصوری، تجربه کره جنوبی: عوامل پیروزی و چالشهای فرارو، ( دوحه: مرکز مطالعات الجزیره ، 24 ژوئن 2013م)، تاريخ بازدید: 23 آگست 2022م، https://bit.ly/3SofrAv
[17] همان.
[18] Aejung Kim & Mohammad Jafar Javadi Arjmand, Op.cit., p. 23.
[19] ایندپندنت عربی، کره جنوبی برای پرداخت غرامت به یک شرکت ایرانی از امریکا معافیت می گیرد، (13 ژانویه 2022م)، تاريخ بازدید: 25 آگست 2022م، https://bit.ly/3cNgcUH
[20] يورو نيوز، تفاهمنامه تجارت آزاد میان اسرائیل و کره جنوبی از اول دسامبر عملیاتی می شود، (28 سپتامبر 2022م)، تاريخ بازدید: 30 آگست 2022م، https://bit.ly/3Vdr7sf
[21] وبسایت خبری روسيا اليوم، رئیس جمهور جدید کره جنوبی بر پذیرش تفاهمنامه تجارت آزاد با اسرائیل تأکید می کند، (24 مارچ 2022م)، تاريخ بازدید: 30 آگست 2022م، https://bit.ly/3Lcd80u
[22] پوریا نبی پور، تنش در روابط میان کره جنوبی و ایران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی البیان، (01 مارچ 2021م)، تاريخ بازدید: 23 آوریل 2022م، https://bit.ly/3wXy9Hb
[23] Dal Seung Yu, The Future of the South Korea–Iran relationship, East Asia Forum, (Feb.11, 2021), Accessed on: August 23, 2022, https://bit.ly/3RFoOvD
[24] Aejung Kim & Mohammad Jafar Javadi Arjmand, Op.cit., p. 32.
[25] احمد شمس الدين ليله، اقتصاد ایران و برجام.. ارزیابی کارایی و سناریوهای آینده و گزینه های نظام، (رياض: مؤسسه بین المللی مطالعات ایران «رسانة»، 05 آگست 2018م)، تاريخ بازدید: 30 آگست 2022م، https://bit.ly/3D4OugX
[26] همان.
[27] Zahra Zamani, Main Characteristics of Bilateral Trade between Iran and South Korea: Focusing on Trade Diversification, World Economy Brief, Korea Institute for International Economic Policy, vol 8, no. 29, (2018), p. 3.
[28] Silvia Boltuc, How the Nuclear Talks Might Influence South Korea-Iran Relations, TISRI, (Jan. 18, 2022), Accessed on: April 23, 2022, https://bit.ly/3Lu24fW
[29] Ibid.
[30] Silvia Boltuc, Op.cit.
