در گرماگرم عملیات نظامی روسیه علیه اوکراین، جنگ اطلاعاتی که اهمیت زیادی دارد نیز به شدت میان دو طرف در حوزه رسانه و فضای سایبری جریان دارد و در این راستا، تمام امکانات رسانه ای و بسترهای شبکه های اجتماعی به خدمت گرفته می شود. این بحران نشان داد که واژه، تصویر و اعداد می توانند به عنوان اسلحه کارآیی با تأثیرگذاری بر ذهن و روان شهروندان و نظامیان در تعیین نتیجه نبرد روی زمین تأثیرگذار باشند. در این بحران دیدیم که چگونه با هک کردن پایگاههای اطلاعات و دستکاری و تغییر آنها تلاش شد برای تضعیف روحیه و شکستن غرور ملی طرف مقابل، آنان را ضعیف و ناتوان جلوه دهد. و حتی به فراخوانی تاریخ روی آوردند و با توسل به ارزشهای دینی و روحیه ملی سعی کردند که گوی سبقت را در این جنگ روانی بربایند.
جنگ اطلاعات یکی از ابزارهای جنگ مدرن است که به «جنگ روانی» یا « جنگ اطلاعاتی» نیز معروف است. و شامل جمع آوری اطلاعات درباره دشمن، انتقال و بازنگری اطلاعات و انتشار آن اطلاعات به صورت دستکاری شده و گمراه کننده است تا به اعتبار دشمن آسیب برسد. و افکار عمومی داخلی و خارجی را برخلاف رویکرد و منافع دشمن جهت دهد. در جریان جنگ اوکراین از جنگ سایبری نیز مدد گرفته شد. و بازیگران بحران اوکراین و طرفهایی که به هر نحوی در آن دخیل بودند، با هدف ارسال پیامهایی مشخص و جهت دهی افکار عمومی در راستای منافع داخلی و خارجی خود، اطلاعات نادرست و جهت داری را در فضای مجازی منتشر کردند.
جنگ اوکراین به ما نشان داد که مفهوم «جنگ اطلاعاتی» با گستردگی و پیچیدگی بیشتر و به گونه بی سابقه ای مورد استفاده قرار می گیرد. در جنگ اطلاعاتی هم تهاجم وجود دارد و هم دفاع. و این جنگ اشکال مختلفی دارد که از آن جمله می توان از جنگ سایبری، جنگ فرماندهی و کنترل، جنگ هکرها، جنگ عملیات روانی و جنگ اطلاعات اقتصادی نام برد. لذا، جنگ اطلاعاتی بسته به هدف مورد نظر، در سطوح مختلف، با ابزارهای گوناگون و در زمینه های متعددی صورت می گیرد و همانند جنگ متعارف از راهبردهای خاصی استفاده می شود.
در این پژوهش خواهیم دید که چگونه جنگ اطلاعاتی که از همان ابتدای جنگ اوکراین و به موازات آن جریان داشت، بسی پیچیده تر از آن است که گمان می کنیم. این پژوهش به این نکته می پردازد که چگونه روسها به موازات عملیات نظامی، به میدان جنگ اطلاعاتی و جنگ سایبری نیز وارد شدند. و چگونه اوکراینی ها متقابلا وارد عمل شده و توانستند توان خود را در جنگ اطلاعاتی به کار گرفته و در مقابله با تبلیغات روسها به موفقیتهایی دست یابند. و در نهایت، به گفتمان رسانه های غربی خواهیم پرداخت که چگونه در حمایت از اوکراین تقریبا یکصدا وارد کارزار تبلیغاتی شدند.
نخست: جنگ اطلاعاتی روسیه
برای چندین دهه و حتی در زمان اتحادیه جماهیر شوری، دروغ پراکنی و آنچه که «اقدامات فعال» (active measures) نامیده می شود به عنوان بخش اصلی راهبرد سیاست خارجی روسیه به شمار می رفت. روسیه در استفاده از جنگ روانی، تبلیغات و دروغ پراکنی از طریق شبکه های اجتماعی در مقایسه با سایر کشورها بسیار قدرتمند عمل می کند. روسها به این شیوه تبلیغات کنترل واکنشی (reflexive control) می گویند.
در دوران جنگ سرد و به عنوان بخشی از عملیات روانی که میان اردوگاه شرق و غرب جریان داشت، کمیته امنیتی شوروی (KGB) نقش پیشتازی در عملیات دروغ پراکنی داشت که از آن با عنوان «عملیات اینفکشن» (Operation Secondary Infektion) یاد می شد. به عنوان مثال، در اواسط دهه هشتاد، روسیه یک تبلیغات جهانی به راه انداخت مبنی بر اینکه ویروس HIV (ایدز) حاصل مهندسی ژنتیک است که «پنتاگون» آن را به عنوان بخشی از تحقیقات سلاحهای بیولوژیک در یک مرکز تحقیقات پزشکی بیماریهای واگیردار در فورت دیتریک در ایالات ماریلند به وجود آورده و این ویروس از کنترل آنها خارج شده و در جهان منتشر شده است. این مرکز تحقیقاتی مربوط به ارتش امریکاست[1].
روسیه از سال 2014 تا 2020 میلادی با استفاده از شبکه های اجتماعی چندین رشته جنگ اطلاعاتی (Infektion) به راه انداخته است که در این رشته عملیات اطلاعات جعلی، دستکاری اطلاعات و حمله به منتقدان کرملین توسط یک نهاد مرکزی ساماندهی می شدند. گزارشهایی در دست است مبنی بر اینکه در این جنگ اطلاعاتی که اکثر اوقات اوکراین را هدف قرار می داد، از حسابهای کاربری جعلی و همچنین اسناد جعلی برای ایجاد اختلاف میان کشورهای غربی استفاده می شد. و حتی تنها در بازه زمانی نه ماه پیش از حمله روسیه به اوکراین، بیش از 2500 محتوا به هفت زبان دنیا تولید و در بیش از 300 بستر فضای مجازی به اشتراک گذارده شده است[2].
یک. اهدافی که روسیه از جنگ اطلاعاتی دنبال می کند:
با بررسی دقیق روایت هایی که روسیه و طرفداران آن از جنگ ارائه و تبلیغ می کنند ملاحظه می شود که این روایتها تلاش دارند یک ایده و فضای ژئوپلیتیک این جنگ را به مخاطب القا کنند تا بلکه همه یا بخشی از اهداف زیر را محقق سازند:
الف. تضعیف روحیه شهروندان اوکراینی: با بررسی روایتهای گوناگون روسیه فهمیده می شود که هدف از این تبلیغات تضعیف روحیه شهروندان اوکراینی، دامن زدن به ناآرامیهای داخلی اوکراین، اختلاف میان جریانهای داخلی و نیز میان این جریانها و رهبران آنها می باشد. از جمله روایاتی که شایع شد و بعدا مشخص شد که دروغ بوده، تسلیم شدن دولت و ارتش اوکراین بود. در ماه مارچ روسیه یک کلیپ ویدیویی را در سایتهای اوکراینی منتشر کرد که خبر تسلیم شدن اوکراین به روسیه را نشان می داد. حتی این خبر، در نوار خبری کانال تلویزیونی «اوکراین 24» نیز ظاهر شد که نشان می دهد روسیه توانسته این کانال اوکراینی را هک کند[3].
شکبه «CNN» در ماه مارچ گذشته اعلام کرد که کاربران اینترنتی طرفدار روسیه ادعا کرده اند که رئیس جمهور زلنسکی (Zelenskyy) در یک مخفیگاه نظامی در پی شکستهای نظامی اوکراین دست به خود کشی زده است[4]. و بعد معلوم شد که این خبر نیز جعلی بوده است.
یک عملیات روانی دیگر در ماه آوریل به راه افتاد مبنی بر اینکه گردان آزوف که روسها به آن «باند آزوف» می گویند، تلاش کردند به خاطر اینکه زلنسکی جنگجویانش را در ماریوپل به کشتن داده، از وی انتقام بگیرند. در این عملیات روانی ادعا شد که فرماندهان «آزوف» در پوشش شهروندان در تلاش برای فرار از شهر بر آمدند. گفته می شود که گردان «آزوف» اوکراینی یک جنبش ملی تندرو و طرفدار گفتمان ملی سفید پوستان است و تعدادی از طرفداران نازی بیش از 22 کشور اروپایی و ایالات متحده در آن عضویت دارند[5]. این عملیات روانی سبب شد که بسیاری از مردم روسیه باور کنند که دولت و آن دسته از مردم اوکراین که به روسیه روی خوش نشان نمی دهند، نازی هستند.
ب. تنها گذاشتن اوکراین بدون حمایت غرب: روسیه همچنین تلاش می کند تا میان اوکراین و همپیمانان غربی و سایر کشورهای جهان جدایی اندازد. به عنوان مثال، روسیه با انتشار مقاله هایی از نویسندگان در سایه (Ghostwrite) که خود را به حزب دموکرات ملی روسیه نسبت می دادند، تلاش کرد رابطه میان اوکراین و لهستان را تخریب کند. در این مقالات ادعا شده بود یک باند تبهکار لهستانی که با استفاده از پناهندگان اوکراینی به تجارت غیرقانونی می پردازند، از حمایت مقامات رده بالای لهستانی برخوردارند. این مقاله ها تلاش داشتند چنین وانمود کنند که پناهجویان اوکراینی علاوه بر اینکه باری بر دوش اقتصاد لهستان هستند، نظام سلامت این کشور را نیز خسته کرده اند. و در میان این مهاجرین «نازیهای تازه» نیز هستند که در پوشش مهاجرین از مرزها عبور کرده تا در خاک لهستان دست به حملاتی بزنند. در عین حال، یک جنگ اطلاعاتی در اوایل ماه فوریه به راه افتاد مبنی بر اینکه دولت اوکراین و لهستان در صدد هستند نیروهای لهستانی را در غرب اوکراین مستقر کنند. نقشه ای نیز منتشر شده بود که مواضع استقرار نیروهای مسلح لهستانی را نشان می داد و ادعا شده بود که این نیروها مساحت زیادی از اوکراین را برای سالیان زیادی در اختیار خواهند داشت[6]. در اینجا، روسیه تلاش داشت گذشته روابط اوکراین و لهستان را در ترویج این تبلیغات به خدمت بگیرد.
دستگاه تبلیغاتی روسیه اختلاف کشورهای اروپایی در مورد نحوه تعامل دیپلماتیک با روسیه و نحوه اجرای تحریم اقتصادی و همچنین موافقت برخی کشورها مانند مجارستان – برخلاف سایر کشورهای اتحادیه اروپا- با پرداخت بهای گاز روسی به روبل را پر رنگ جلوه می دهند. روسیه در تلاش است تا میان کشورهای اروپایی جدایی اندازد به ویژه اینکه فرانسه و آلمان همچنان روابط دیپلماتیک خود با مسکو را حفظ کرده اند در حالیکه کشورهای اروپای شرقی برقراری روابط دیپلماتیک با روسیه و گفتگو با این کشور را رد می کنند. روسیه همچنین یک جنگ اطلاعاتی دیگری به راه انداخت مبنی بر اینکه سران اروپا که در ماه مارچ در بروکسل پایتخت بلژیک گرد هم آمدند، در زمینه اعمال تحریمهای بیشتر علیه روسیه موفقیت چندانی نداشتند. و اعضای اتحادیه اروپا در این نشست مواضع پراکنده ای داشتند و از این موضوع نگران بودند که مبادا پیامدهای این اقدامات دامنگیر خودشان شود.
در کانالهای «تلگرامی» مطالبی نشر شد مبنی بر اینکه غرب به زودی درگیر جنگهای دیگری خواهد شد و در نتیجه اوکراین را به باد فراموشی خواهد سپرد. مثلا، یا در جنگ احتمالی ناشی از حمله ایالات متحده به ایران درگیر می شود و یا اینکه تمرکز در اقیانوس هند و اقیانوس آرام را در راهبرد خود قرار می دهد.
ج. پر رنگ کردن تبلیغات مثبت در مورد روسیه و مقابله با تبلیغات غربی: روسیه با تولید و ترویج روایتهای متعددی تلاش نمود تا تصویر مثبتی از این کشور به مخاطبین ارائه نموده و عملیات نظامی این کشور علیه اوکراین را یک اقدام قانونی و عادلانه جلوه دهد. مسکو تلاش نمود از یک طرف اتهامات غربیها در مورد ارتکاب جرایم جنگی توسط ارتش روسیه را رد کند و از طرف دیگر، متقابلا اتهامات مشابهی را به ارتش اوکراین نسبت دهد. به عنوان مثال، کانال «تلگرامی» «Cyber Front Z» مطلبی منتشر کرد که «نازی های» اوکراینی شهرواندان را در شهر ماریوپل به اجبار وارد یک سالن نمایش کرده و سپس آن را منفجر کردند. این کانال همچنین مطالبی در مورد استفاده نیروهای اوکراینی از سلاحهای شیمیایی منتشر کرد[7]. روسیه همچنین اوکراین را متهم ساخت که طرح به کارگیری «بمب کثیف» را روی دست گرفته است. اما کی یف و همپیمانان غربی ضمن رد این اتهام عنوان داشتند که روسیه با این بهانه در صدد تنش آفرینی بیشتر است و می خواهد استفاده از بمبهای هسته ای تاکتیکی را توجیه کند و چنین وانمود کند که این اوکراین است که سطح تنشها را بالا برده است.
در جنگ اطلاعاتی روسیه، مطالب به 6 زبان ترجمه می شود و از طریق حسابهای کاربری با نام واقعی و مستعار برای جامعه مخاطب در چین، امریکای لاتین و خاورمیانه منتشر می گردد. می توان گفت که اکثر ساکنان کره زمین در مورد جنگ اوکراین یا موضع بی طرفانه می گیرند و یا اینکه از موضع روسیه طرفداری می کنند. در حالیکه 141 کشور در سازمان ملل متحد تجاوز نظامی روسیه به اوکراین را محکوم کرده اند، اما حتی یک کشور در آسیا، آفریقا و خاورمیانه هیچ تحریمی علیه روسیه اعمال نکرده است.
دلیل آن، این است که روسیه در سالهای اخیر در فضای مجازی این مناطق تبلیغات کرده و توانسته روایت و نگرش خاص خود را برای ساکنان این مناطق منتشر کند. از این رو است که امروز این مردم به جنگ اوکراین با دیده غرب نمی نگرند. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از دیرباز هدف عملیات اطلاعاتی روسیه بوده است. کرملین از سال 2007 میلادی با راه اندازی کانال تلویزیونی «روسیا الیوم» ارتباط با مردم عرب زبان را آغاز کرد. بهار عربی و دخالت نظامی روسیه در سوریه در سال 2015 میلادی دو تحول مهمی بودند که در تقویت رسانه های روسی و نشر اندیشه های کرملین در منطقه نقش داشتند.
به عنوان مثال، کانالهای «روسیا الیوم» و «اسپوتنیک عربی» بیش از کانال «بی بی سی عربی» در تویتر محتوا تولید می کنند. در حالیکه این دو کانال روسی از زمان آغاز به کار، بطور میانگین روزانه 180 و 87 رشته تویت زده اند، کانال « بی بی سی عربی» تنها به 32 تویت بسنده کرده است. به طور کل، این دو کانال عربی زبان روسی همواره این ایده را تبلیغ می کنند که ایالات متحده و اروپا مسئول بی ثباتی در خاورمیانه هستند. این کانالها همچنین از مسکو به عنوان قدرتی یاد می کنند که عامل ثبات منطقه است[8]. و با توجه به اینکه بسیاری از مردم منطقه خاورمیانه از سیاستهای غرب در قبال این منطقه ناراضی هستند، این روایت روسیه به صورت گسترده ای در میان مردم خریدار دارد. و به نظر می رسد که قناعت مردم به روایت روسیه نه از روی دوستی با روسیه بلکه از روی دشمنی با غرب و ایالات متحده است.
از سویی دیگر، مسکو راهبردی برای مقابله با روایتهای غربی در مورد اوکراین در پیش گرفته و در این راستا مجموعه ای از برنامه های راستی آزمایی و سازمانها را برای مقابله با هرگونه اخباری که با روایت کرملین در تضاد است، به خدمت گرفته است. «کانال یک» روسیه که بزرگترین کانال رسمی کشور است برنامه ای با عنوان «مقابله با اخبار جعلی» (AntiFake) دارد. در این برنامه، با آنچه که اخبار نادرست درباره جنگ اوکراین خوانده می شود، مقابله می شود و برای دروغ جلوه دادن ادعاهایی مبنی بر خشونت ارتش روسیه از ابزارهای راستی آزمایی، آمار، گزارشات پزشک قانونی، کلیپهای ویدیویی سیاه و سفید استفاده می شود. این کانال همچنین با نمایش کلیپهای کوتاهی تلاش دارد تبلیغات غربی در مورد عملیات نظامی روسیه را غیر واقعی بخواند.
در حالیکه رسانه های غربی با ارائه آمارهایی از خسارتها و تلفات ارتش روسیه، پیروزی نظامی ارتش روسیه را مورد تردید قرار می دهند، کانال یک روسیه با موفق خواندن عملیات روسیه، با تبلیغات رسانه های غربی مقابله می کند. طبق گزارشهای خبری این کانال، بیش از 1100 تأسیسات زیرساختی نظامی اوکراین از کار افتاده و صدها جنگ افزار نیز منهدم شده اند. این در حالیست که در این گزارشها، از تلفات جانی ارتش روسیه هیچ سخنی به میان نیامده است[9]. وزارت دفاع روسیه نقشه منطقه خاركف را منتشر کرد که نشان می داد ارتش روسیه از آن منطقه عقب نشینی كرده است و همزمان پاتک گسترده ارتش اوکراین در این مناطق ادامه دارد. اما مسکو نسبت به گزارش کی یف درمورد تلفات روسها، سکوت اختیار کرده است. همچنین علی رغم عقب نشینی ارتش روسیه از زمینهایی که در شرق منطقه خارکف و پشت رودخانه اوسکول واقع است، اما سخنگوی ارتش روسیه فقط از «عقب نشینی» نیروهایش در دو منطقه بالاکلیا و ایزیوم (شرق اوکراین) سخن گفت که با هدف «بسیج دوباره آنها» در نزدیکی دونتسک (یکی از پایتخت های جدایی طلبان طرفدار روسیه) صورت گرفته است تا به افکار عمومی اینگونه القا کند که این یک شکست نظامی نیست. قبل از آن و با آغاز عملیات نظامی ولادیمر پوتین رئیس جمهور روسیه برای موجه جلوه دادن این حمله نظامی، صبح روز عملیات یعنی 24 فوریه 2022 میلادی خطاب به ملت روسیه گفت: « غرب مسئول تمام حوادث غم انگیزی است» که در سالهای اخیر در دنباس در شرق اوکراین رخ داده است. و اقدامات غربیها او را بر آن داشته که اکنون دست به حمله نظامی بزند و اکنون راه دیگری غیر از آن وجود ندارد. به نظر پوتین، سیاستمداران غربی با اقدامات غیر مسئولانه ای که در سالهای اخیر انجام داده اند، روسیه را وادار کرده اند که دست به چنین اقدامی بزند. زیرا آنها با گسترش «پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)» به شرق، سربازان و زیرساختهای نظامی خود را به مرزهای روسیه نزدیک و نزدیک تر ساخته اند. به نظر پوتین، بر همگان روشن است که روسیه در طول 30 سال با صبر و بردباری تلاش کرد با «ناتو» به توافقی دست یابد که ضامن امنیت تمام اروپا و ملتهای آن باشد. اما «ناتو» همواره «با فریب و دورغ و فشار و باج خواهی» با روسیه رفتار کرده است. پوتین همچنین، به شرح پیشینه تاریخی پرداخت که شرایط کنونی را رقم زده است[10].
از نظر کرملین مهمترین جبهه ای که باید در آن پیروز شد، جبهه داخلی است. یعنی باید همراهی و حمایت ملت روسیه را کسب کرد و نگذاشت که صدای مخالفین شنیده شود و یا حتی باید آنان را خفه کرد. و برای کنترل بهتر بر رسانه ها، مقامات روسیه برای هر رسانه و یا روزنامه نگاری که خبرهای جنگ را از منابعی غیر از آنچه کرملین و یا وزارت دفاع روسیه مشخص کرده نقل کند، و یا به جای عملیات نظامی روسیه از حمله و تجاوز روسیه یاد کند، مجازات سنیگی تعیین کرده اند و زیرپا گذاشتن این مقررات می تواند 15 سال زندان را به دنبال داشته باشد[11]. بر اساس یافته های مرکز پژوهشهای «میبورو» 85 درصد مردم روسیه اکثر اطلاعات خود را از رسانه های دولتی روسیه کسب می کنند. مرکز «لیوادا» که یک مرکز نظر سنجی مستقل در روسیه است، به این موضوع اشاره دارد که بیش از نیمی از مردم روسیه «ناتو» و ایالات متحده را مسبب اصلی جنگ اوکراین می دانند و در این میان تنها 7 درصد مردم کرملین را عامل این جنگ معرفی می کنند[12].
از این رو، غرب در تلاش است با تبلیغات رسانه ای، اعتبار رئیس جمهور روسیه را تضعیف کند و در این راستا همواره از امکان قیام بخشی از مردم روسیه سخن می گوید که با جنگ مخالف هستند. و حتی ممکن است این گروههای مخالف با استفاده از تحریمهای اقتصادی علیه روسیه بتوانند حکومت پوتین را سرنگون کنند. اما نتایج نظر سنجی ها نشان می دهد که محبوبیت پوتین از زمان آغاز عملیات نظامی رو به افزایش نهاده است. و تعداد بیشتری از مردم روسیه از عملیات روسیه در اوکراین حمایت می کنند. علاوه بر آن، تظاهرات عده ای اندک از مردم روسیه چندان دوام نمی آورد و نمی تواند خللی در اراده روسیه ایجاد کند.
د. خدشه دار کردن اعتبار امریکا و غرب در سطح بین الملل: یکی دیگر از اهداف عملیات روانی رسانه ای روسیه، تضعیف جایگاه ایالات متحده و غرب در سطح جهان است. همچنین روسیه تلاش می کند از طریق عملیات روانی، افکار عمومی دنیا را با خود همراه کرده و آنان را نسبت به عادلانه بودن اقدام روسیه در مقابله با غرب، قانع نماید. سرگی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در نشست مشترک گفتگوهای راهبردی میان شورای همکاری خلیج و روسیه با اشاره به همین مطلب گفت: « ما در راستای پایان دادن سلطه غرب بر جهان تلاش می کنیم». روسیه برای تحقق بخشیدن این هدف، جنگ اطلاعاتی را برنامه ریزی کرده است که توسط طرفهای روسی، بلاروسی و گروههای طرفدار روسیه عملیاتی می شود. در این جنگ اطلاعاتی، برای حمایت از اهداف تاکتیکی و راهبردی جنگ کنونی، از تاکتیکها، فناوریها و راهکارها مدد گرفته می شود.
به عنوان مثال، در شبکه های اجتماعی و همچنین در کانالهای ماهواره ای روسی تصاویر و گزارشاتی به چندین زبان منتشر شد مبنی بر اینکه آزمایشگاههای «پنتاگون» در اوکراین سرگرم تحقیقات درباره سلاحهای بیولوژیک است. در 6 ماه مارچ، ایگور کوناشنكوف سخنگوی وزارت دفاع روسیه ادعا کرد که در جریان عملیات نظامی روسیه در اوکراین شواهدی به دست آمده است مبنی بر اینکه آزمایشگاههای مربوط به «پنتاگون» در اوکراین به تحقیقات درباره ساخت سلاحهای بیولوژیک می پردازد. و بعد از آن، حسابهای کاربری مربوط به روسیه این ادعا را تکرار و پر رنگ کردند و گفتند که آزمایشگاههای بیولوژیک که توسط ایالات متحده تأمین مالی می شوند، نه تنها در اوکراین فعالیت دارند بلکه در سایر مناطق جهان نیز هستند[13]. و روسیه تحقیقاتی را درباره این امر روی دست گرفته و در آینده شواهد بیشتری در این مورد ارائه خواهد کرد. گفتنی است که هنوز این ادعای روسیه ثابت نشده است.
همچنین، در جریان عملیات پل اژدها «DRAGONBRIDGE» ادعاهایی مطرح شد مبنی اینکه ایالات متحده تنها در راستای اهداف خود تلاش می کند و این کشور در ائتلافهایی که حضور دارد، چندان مورد اعتماد نیست. و ایالات متحده برای اینکه بتواند سلاحهای بیشتری به فروش برساند، تلاش می کند در هر نقطه از جهان درگیری ایجاد کند. واضح است که اینگونه تبلیغات، سیاست خارجی ایالات متحده و روابط آن با سایر کشورها را هدف گرفته است. همچنین در این جنگ رسانه ای روسیه، درباره همخوانی میان سیاست ایالات متحده با سیاستهای اروپا در خصوص اعمال تحریمها علیه روسیه، تردیدهایی مطرح و به این مطلب اشاره شده بود که ایالات متحده به اروپا فشار آورده و آن را وادار نموده تا علی رغم مشکلات فزاینده انرژی در این قاره، با تحریمها علیه روسیه همراهی کند[14].
همچنین، با نگاهی به برنامه هایی که از طرف روسیه برای مردم عرب زبان پخش می شود، ملاحظه می شود که در این برنامه ها بارها به مسأله فرار امریکا از افغانستان در سال 2021 میلادی اشاره شده و چنین تبلیغات می شود که اکنون امریکا اوکراین را نیز تنها خواهد گذاشت و اوکراین به خاطر ائتلاف با «محور شر امریکایی» سزاوار چنین سرنوشتی است. و «ناتو» از بیم اینکه مبادا با روسیه وارد جنگ شود، اوکراین را تنها گذاشته است. در این برنامه ها همچنین غرب به خاطر رفتار دوگانه ای که با عربستان سعودی و روسیه در پیش گرفته به دورویی متهم می شود که چرا غرب جنگ در اوکراین را همانند جنگ در یمن نمی داند. همچنین در این برنامه ها غرب متهم می شود که در مقابل مسلمانان و عربها، کاملا رفتار نژاد پرستانه ای دارد. رسانه های روسیه حتی اسرائیل را هم متهم می کنند که دستگاه اطلاعاتی اسرائیل در بحران کنونی از اوکراین در مقابل روسیه حمایت می کند. و اسرائیل با همکاری سازمان اطلاعات امریکا از انقلابهای رنگین در اوکراین حمایت کرده است.
درست است که با توجه به اینکه امریکا و اروپا به خاطر اینکه در فناوری دست بالایی دارند، ممکن است پوتین در عملیات روانی در این کشورها موفقیت چندانی نداشته باشد اما بی تردید در مناطق دیگری چون خاورمیانه و آفریقا و مخصوصا در دو کشوری که پر جمعیت ترین کشورهای جهان است یعنی چین و هند دستاوردهایی داشته است. چین، ایران و هند از فرصت بحران اوکراین برای اهداف راهبردی و بلند مدت خویش بهره برداری کردند. رسانه های دولتی چین، ایران و هند با تولید محتوای رسانه ای در حمایت از روسیه، تبلیغات روسیه را پر رنگ می کنند.
یک کارزار تبلیغاتی در چین به راه افتاد که با استفاده از هزاران حساب کاربری جعلی در چندین شبکه اجتماعی، سایت و وب سايت انجمن، با تولید محتوا به دو زبان انگلیسی و چینی به ترویج روایتهای رسانه های دولتی روسیه پرداختند. یکی از روزنامه های وابسته به حزب کمونیستی چین در همراهی با روسیه استدلال نمود که قتل عام بوچا دروغی بیش نیست[15]. گفته می شود که روسیه برای مقابله و بی اثر کردن اتهامات غربیها یک کارزار تبلیغاتی به راه انداخت. غرب نیروهای مهاجم روسیه را متهم کرده بود که دهها تن از مردم روستای کوچک بوچا که در شمال کی یف قرار دارد، را قتل عام نموده است.
ادارات و نهادهای روسیه، از سایت چینی «Weibo» نیز برای نشر تبلیغات خود استفاده کردند. در 24 می 2022 میلادی، در پستی عکس یک سرباز اوکراینی را منتشر کردند که لباس او از پرچم امریکا بود و علامت نازی روی بدن خود خالکوبی کرده بود. بعدها، در همان سایت تصاویری منتشر شد که همان سرباز را در راهپیماییهای ضد چینی در هنگ کنگ نشان می داد. سپس، رسانه های چین و افراد با نفوذ در سایت «Weibo»، سیرهی فیلیمونوف سرباز اوکراینی را متهم کردند که او یک نازی و از عوامل غرب است که به اعتراضات هنگ کنگ دامن می زند[16].
شبکه اینترنت چین که یک پنجم کاربران اینترنت کل جهان را به خود اختصاص می دهد، از روسیه حمایت می کند و اکثر کاربران این شبکه با روایت کرملین هم نظر هستند. اما کاربران «اینترنت کنترل شده» بخش اعظم اطلاعات مورد نیاز خود درباره جنگ را از رسانه های دولتی روسیه کسب می کنند که به تمجید سربازان «غیور» روس مشغولند.
همچنین معلوم شده است که مجموعه «بریکس» که علاوه بر روسیه، کشورهایی چون برزیل، هند، چین، کشورهای جنوب آفریقا و همچنین کشورهای جنوب شرق آسیا در آن حضور دارند، به روایت روسیه تمایل بیشتری دارند.
دو. ابزارهای جنگ اطلاعاتی روسیه
روسیه قبل از حمله نظامی و نیز در جریان جنگ، همه رسانه های سنتی و دیجیتالی داخلی و خارجی خود را برای جنگ روانی بسیج نمود. و در این راستا روایتهای متعددی که برخی واقعی و برخی دیگر ساختگی بودند را ترویج کرد. حتی روسها در بحران اوکراین راهبردی را در پیش گرفتند که همزمان با جنگ روانی، از گوشه و کنار جهان به اقدامات تهدید و تخریب سایبری نیز مبادرت ورزیدند. از جمله آنها می توان به عملیات سایبری (Cyber-Enabled Operations)، بهره گیری از امکانات ثابت (Established Asset) و عملیات نفوذ و سرقت اطلاعات (hack-and-leak operations) را نام برد. گروههای سایبری روسی و طرفداران آنها در این حملات، زیر ساختهای پیشرفته و بسترهای (Vectors) موجود را به خدمت می گیرند.
شرکت امنیت سایبری «ماندیانت» (Mandiant) که برای چندین سال اقدامات سایبری روسیه را زیر نظر داشته، دیدگاه جامعی درباره تازه ترین نتایج حاصله در وب سایت خود منتشر کرده است. در این گزارش به اقدامات شکارچیان سایبری و درگاههای خبری وابسته به اطلاعات روسیه که اخبار دروغین منتشر می کنند اشاره شده است و تدوین کنندگان این گزارش از آن با عنوان کارزار «اطلاعات جعلی توسط تیمی از دست اندرکاران» یاد می کنند. از جمله بسترهایی که در این کارزار مورد استفاده قرار می گیرد، می توان به موارد زیر اشاره کرد[17]:
الف. «APT28»: اداره امنیت اوکراین و ایالات متحده و بریتانیا مجموعه کانالهای تلگرامی را رصد کرده اند که سازمان اطلاعات ستاد کل ارتش روسیه در جنگ اطلاعاتی از این کانالها استفاده می کنند. این کانالها برای بی اعتماد کردن مردم اوکراین به دولتشان و طرفداری از حمله روسیه، تبلیغات می کنند. به نظر می رسد که از دیگر اهداف این تبلیغات ناچیز نشان دادن کمکهای غربی به اوکراین است و تلاش می شود که این تبلیغات را مستند جلوه دهد. البته در میان این برنامه های تبلیغاتی، گاهی مطالب غیر سیاسی و یا گزارشهای خبری مورد اعتماد نیز منتشر می شود. کانالهای «تلگرامی» وابسته به اطلاعات نظامی روسیه (GRU) بر آنچه فساد و یا ناتوانی دولت اوکراین ادعا می شود، تمرکز می کنند. به عنوان مثال، ادعا می شود که اوکراین برای جنگ آمادگی نداشته است و الیگارش های اوکراین، زلنسکی را به فرار از کشور تشویق می کنند. دو کانال «روسیا الیوم» و «اسپوتینک» به جای «تویتر» و «فیسبوک» بستر «تلگرام» را برای انتشار مطالب خود انتخاب کرده و با این روش، تحریم غربیها را دور زده اند.
ب. نویسندگان در سایه (Ghostwriter): روسیه برای تأمین مطالب مورد نیاز در سایتهای هک شده، یک تیم از نویسندگان را بسیج نمود. این عده همچنین در شبکه های اجتماعی با نام کاربری مستعار مطالبی منتشر می کنند. این نویسندگان در سایه در مقالات خود، پیمان ناتو و حضور آن در کشورهای حوزه بالتیک را مورد انتقاد قرار می دهند و در این زمینه در موارد زیادی به اوکراین اشاره می کنند. گزارش شرکت (Mandiant) حاکی از آن است که حداقل بخشی از کارزار «نویسندگان در سایه» توسط بلاروس و مخصوصا گروه جاسوسی سایبری موسوم به «UNC1151» انجام شده است و این گروه کارزارهای مشابهی علیه کشورهای اروپایی انجام داده است.
ج. نفوذ به بسترهای مجازی دشمن: روسیه برای مقابله با روایت اوکراین درباره جنگ، یک «ارتش سایبری» ایجاد کرده است. روزنامه روسى«فونتانكا» در گزارشی نوشت که به یکی از گزارشگران خود مأموریت داده تا به جبهه سایبری اوکراین موسوم به «Cyber Front Z» نفوذ کند و او موفق شده با «نیروهای سایبری» ملاقات نموده و با نحوه فعالیت آنها در شبکه های اجتماعی از جمله «یوتیوب»، «تیک تاک» و «تویتر» آشنا شود. گزارشگر روزنامه فونتانکا «Fontanka» گفته است که آنها برای مقابله با تبلیغات و فعالیت سایتهای اوکراینی مورد حمایت غرب، چندین گزارشگر، کامنت نویس، تحلیلگر محتوا و برنامه نویس را بسیج کرده اند تا در شبکه های مجازی با نوشتن نظرات خود با روایت اوکراین درباره جنگ مقابله نمایند.
د. اینترنت: مؤسسه سیاست راهبردی استرالیا (ASPI) که عملیات اطلاعاتی روسیه از سال 2018 میلادی را رصد کرده به این نتیجه رسیده است که اکثر هشتگ ها و تویت هایی که بیشترین کاربرد را داشته، درباره انتقاد و بررسی مسائل سیاسی مهم امریکا و خدشه دار کردن اعتبار نامزدهای انتخاباتی امریکا و اروپا استفاده شده اند. این تویيت ها همچنین، با هدف بی اعتبار کردن «ناتو» در نظر مردم اروپا، خدشه دار کردن اعتبار رهبران اوکراین و تعریف و تمجید از سیاست خارجی و نظامی روسیه در سوریه منتشر شده اند[18]. شاید «تویتر» که امروزه به نبردگاه خاص و عام در جنگ اطلاعاتی تبدیل شده، بیشترین تأثیرگذاری در میان شبکه های اجتماعی را داشته باشد.
هـ. حملات سایبری: بر اساس گزارش نشریه «Cybercrime Magazine» حملات هکری و سایر جرایم سایبری تنها در سال 2021 میلادی بیش از 6 تریلیون دلار به اقتصاد جهان خسارت زده است. و انتظار می رود که با حلول سال 2025 میلادی، خسارت ناشی از این جرایم سایبری به حدود 10.5 تریلیون دلار در سال برسد؛ چرا که هر 11 ثانیه یک حمله سایبری در نقطه ای از جهان رخ می دهد[19].
شایان ذکر است که بر اساس شاخص توانمندی سایبری امریکا که توسط مرکز «بلفر» در ایالات متحده تعیین می شود، امکانات سایبری روسیه در جایگاهی پایین تر از ایالات متحده، چین و بریتانیا قرار دارد. با این وجود، روسیه در جریان درگیریهای اخیر مانند حمله به گرجستان در سال 2008 میلادی و حمله به شبه جزیره کریمه در سال 2014 میلادی، از حملات سایبری نیز مدد گرفت. و از آن زمان به بعد، اوکراین به عنوان «زمین تمرین» جنگ سایبری روسیه بوده است. اما زمانیکه روسیه به اوکراین لشکر کشی کرد، بسیاری از تحلیلگران و کارشناسان مسائل امنیتی با توجه به پیشینه روسیه در جنگ سایبری، انتظار داشتند که این کشور دست به حملات سایبری بی سابقه ای بزند. اما تا کنون این امر آنچنان که انتظار می رفت، رخ نداده است.
با این همه، تنها چند ساعت قبل از حمله روسیه به اوکراین، نوعی بد افزار که «پاک کن» (Wiper) خوانده می شود، در رایانه های ادارات دولتی اوکراین منتشر شد که اطلاعات آن رایانه ها را پاک می کرد. یک هفته قبل از حمله نظامی، چندین رشته حملات دیداس DDoS)) که سایتها را از کار می اندازد، صورت گرفت و سایت بانکهای اوکراین را عملا از دسترس خارج کرد. این حملات سایبری برای اوکراین غافلگیر کننده نبود زیرا از سال 2014 میلادی که تنش میان روسیه و اوکراین بالا گرفت، اوکراین همواره هدف حملات پی در پی سایبری روسیه بوده است. علی رغم این حجم بالای حملات خفیف سایبری، اما زیرساختهای حیاتی اوکراین مانند خطوط تلفن، اینترنت، برق و نظام سلامت این کشور همچنان سالم مانده اند[20].
حال جای این سؤال باقیست که چرا روسیه آنطور که انتظار می رفت از حملات سایبری علیه اوکراین کار نگرفته است و حملات سایبری روسیه تا این لحظه به اقدامات تجسسی و یا تخریبی خلاصه شده و هنوز به مرحله جنگ سایبری نرسیده است؟ در جواب این سؤال باید گفت که از نگاه روسیه، هنوز امکان و فرصت تسلط بر اوکراین باقیست. و شاید به نفع روسیه باشد که به جای اینکه زیر ساختهای اوکراین را تخریب کند و مجددا وادار به بازسازی آنها شود، بخشهایی از این زیرساختها را سالم بگذارد. البته در اینجا یک فرضیه دیگری نیز مطرح است که درست تر به نظر می رسد و آن اینکه روسیه برای پرهیز از تنش و یا پیامدهای احتمالی آن در خارج از مرزهای اوکراین، از همه ظرفیت سایبری خود استفاده نکرده است؛ چرا که چنین امری می تواند واکنش غرب را به دنبال داشته باشد. زیرا هرگونه حمله سایبری می تواند بند پنجم معاهده پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) را فعال کند. این بند تصریح دارد که هرگونه حمله به هر کشوری که عضو ناتو باشد، به منزله حمله به همه اعضای ناتو است. لذا، روسیه هنوز از توان بالای سایبری خود کار نگرفته است. و این احتمال وجود دارد که اگر روسیه در جنگ روی زمین با مشکل روبرو شود، و یا تحت فشار تحریمهای مالی قرار گیرد، آنگاه ضرباهنگ حملات سایبری خود را افزایش دهد.
جنگ کنونی اوکراین نشان داد که گروههای هکری روسی و دست اندرکاران جنگ اطلاعاتی تا چه اندازه در به کارگیری رخدادهای روزانه و وارونه جلوه دادن حقایق و یا دستکاری واقعیت ها سرعت عمل به خرج می دهند. شرکت «Mandiant» که در زمینه اطلاعات تهدید و امنیت سایبری تخصص دارد، در گزارشی به جنگ اطلاعاتی پرداخته است که روسیه در راستای منافع سیاسی خود چند هفته قبل از آغاز حمله نظامی به اوکراین و نیز بعد از حمله، و همزمان با فعالیتهای تهدید آمیز و تخریبی سایبری انجام داده است. در این گزارش آمده است که در حملات سایبری از بدافزارهای های پاک کن (wiper malware) و مخفی شونده ای که باج افزار هستند (ransomware) استفاده شده است.
دوم: جنگ اطلاعاتی اوکراین
یک. عملیات روانی اوکراین
با آغاز جنگ اوکراین در 24 فوریه، ارتش سایبری اوکراین نیز در میدان جنگ اطلاعاتی علیه روسیه وارد عمل شده و اهداف روسیه را هدف حملات سایبری قرار داده اند که در این نبرد «آنلاین» به پیروزیهای قابل ملاحظه ای نیز دست یافته اند. راهبرد ارتباط و اطلاعات که اوکراینی ها و رئیس جمهور آنها ولادیمر زلنسکی در پیش گرفتند، در کسب و جلب همدردی و کمکهای غربی موفقیت چمشگیری داشت. و این همان راهبردی است که واشنگتن و پایتخت های غربی در طول هشت سال گذشته و از زمان الحاق شبه جزیره کریمه در سال 2014 میلادی به خاک روسیه، در پیش گرفته بودند. داستانهای دلاوریها و مقاومت نظامی سربازان اوکراینی در برابر تهاجم روسی، در صدر برنامه های رسانه های غربی قرار گرفت. و همزمان داستانهای بشر دوستانه غیر نظامیانی که وادار به ترک خانه و شهرهایشان شده بودند، نیز توجه رسانه های غربی را به خود جلب کرد. و همین امر سبب شد که افکار عمومی غربیها با ملت اوکراین همدردی نماید.
روزنامه «واشنگتن پست» نوشت که اوکراین در جنگ اطلاعاتی موفق عمل کرده است و در این زمینه از پویش ارتباط متقابل با غرب مدد گرفته است که کمکهای تسلیحاتی گسترده غربی و نیز حمایت بی سابقه غربیها از تحریمهای اقتصادی علیه روسیه را به دنبال داشته است. زلنسکی در برابر کنگره سخنرانی رسایی ایراد کرد و علاوه بر بیان واقعیت ها، بر ارزشهای مشترک با غرب تأکید کرد تا همراهی آنان را کسب نماید. وی همچنین هشدار داد اگر به پیامدهای جنگ توجهی نشود، عواقب آن دامن همه کشورها را خواهد گرفت. زلنسکی در پاسخ برخی انتقادها که اوکراین را یک کشور فاسد خوانده که ارزشهای مشترکی با ایالات متحده ندارد، تلاش کرد هرچند به طور جزئی هویت مشترکی میان امریکاییها و اوکراین تعریف کند. او در ابتدای سخنان خود به مسأله دمکراسی، استقلال و آزادی پرداخت و تهاجم نظامی روسیه را با تجاوز نازیها در جریان جنگ دوم جهانی مقایسه کرد[21].
زلنسکی با این سخنان خود توانست موافقت ایالات متحده را در مورد کمکهای تسلیحاتی جلب کند و ایالات متحده موافقت كرد تا ماه می، تسلیحات گوناگونی به قیمت 800 میلیون دلار به اوکراین ارسال كند که از جمله آنها می توان به موشکهای زمین به هوا و تجهیزات پهبادی اشاره کرد که اداره بایدن قبلا با ارسال آنها به اوکراین مخالفت کرده بود. سخنان زلنسکی آن عده از مقامات واشنگتن را که به روسیه تمایل داشتند نیز با خود همراه کرده و آنان را قانع کرد که اگر به اوکراین توجهی نشود، ضرر بیشتری متوجه ایالات متحده خواهد شد[22].
دو. ابزارهای اوکراین در جنگ اطلاعاتی
ألف. بستر رمزنگاری شده «تلگرام»: در جریان جنگ اطلاعات میان اوکراین و روسیه، بستر «تلگرام» به میدان اصلی جنگ دیجیتال بدل شد. زلنسکی یک کانال «تلگرامی» دارد که ملت روسیه را مستقیما و با زبان روسی مورد خطاب قرار می دهد. آنچه به توان اوکراین در جنگ رسانه ای افزود این بود که شرکتهایی چون «فیسبوک»، «تویتر» و «یوتیوب» نگذاشتند که رسانه های رسمی روسیه چون «روسیا الیوم» و «اسپوتنیک» از این بسترها در تبلیغات خود بهره گیرند و با این اقدام، عملا در کنار اوکراین قرار گرفتند[23].
ب. «سایبر هانتا – Cyber Hunta»: یک گروه داوطلب هکری است که از اوکراین حمایت می کند. هدف این گروه مقابله با اقدامات مسکو در جنگ اوکراین است. هرچند این گروه هرگونه رابطه با دولت اوکراین را رد می کند، اما تلاشهای این گروه بر حمایت از سایتهای اوکراین در مقابل حملات فیشینگ و نیز حملات سایبری طرفداران روسیه متمرکز است. این گروه هکری همچنین، به چندین سایت دولتی روسیه مانند اداره ریاست جمهوری روسیه، پارلمان و وزارت خارجه روسیه حمله سایبری انجام داده اند. این گروه، قبلا ایمیل های یکی از مشاوران پوتین بنام ولادیسلاو یورویچ سورکوف Vladislav Yuryevich Surkov را هک کرده بود[24].
ج. «سایبر هاندرد 8 – Cyber Hundred8»: این گروه هکری برای حفاظت از سایتهای اوکراین در برابر حملات فیشینگ روسیه و نیز حملات هکری طرفداران روسیه فعالیت می کند. آنها به شهروندان نحوه مقابله با حملات فیشینگ و نیز نحوه انتقام گرفتن از حملات سایبری را آموزش می دهند. با این وجود، تنها اطلاعات کمی درباره ساختار و اعضای آن وجود دارد[25].
د. «سایبر سکتور –Null Sector»: این گروه هکری بعد از سقوط یاکونویچ رئیس جمهور پیشین اوکراین در فوریه 2014 میلادی ایجاد شد. آنان غالبا رشته حملات دیداس DDoS)) را برای از کار انداختن سایتهای روسیه انجام می دهند. در جریان این حملات، درخواستهای تعریف نشده و بیشماری به سرورها فرستاده می شود به گونه ای که سرورها را از کار می اندازند[26].
هـ. ارتش سایبری اوکراین (Ukrainian Cyber Troops/Army): این گروه هکری که توسط یوجین دوکوکین مشاور امنیت سایبری و ماهشواری برنامه نویس ایجاد شده علیه جدایی طلبان طرفدار روسیه و نیز نیروهای روسی در اوکراین فعالیت می کنند. حسابهای بانکی مسئولین اوکراین که طرفدار روسیه هستند را در وبسایتهای بانکها و نیز در شبکه های اجتماعی اعلام می کنند تا این حسابها مسدود شوند[27].
سوم: جنگ تبلیغاتی غرب علیه روسیه
یک. سلطه رسانه ای غرب:
پر واضح است که اروپا در جریان جنگ اطلاعاتی علیه روسیه، امکانات رسانه ای خود را به طور بی سابقه ای به میدان آورده است. از همان ابتدای حمله نظامی روسیه به اوکراین، غرب برای مخالفت و مقابله با این تهاجم نظامی، به جنگ تبلیغاتی روی آورد. و «فیسبوک»، «یوتیوب»، «تویتر» و «گوگل» جلوی نشر پیامهای روسیه را گرفته و مانع دسترسی به کانالهای اطلاعاتی رسمی روسیه شدند. با نگاهی به جنگ تبلیغاتی غرب علیه روسیه مشخص می شود که علاوه بر بزرگنمایی زیاد در بازتاب برخی رویدادها، در پوشش دهی برخی رویدادهای دیگر به طور گزینشی رفتار می شود. و در موارد بسیاری، بی طرفی و واقعیت گرایی رعایت نمی شود. در تبلیغات غربیها تلاش شد عملیات نظامی روسیه به عنوان یک « تهاجم بی دلیل» معرفی شود و هرگونه اعتراض روسها به جنگ اوکراین پوشش و بازتاب داده شود. همچنین این تبلیغات در مورد آثار «ویرانگر» تحریمهای اقتصادی غرب علیه روسیه بزرگنمایی کرده است. رسانه های غربی تصویر بسیار تاریکی از «فاجعه اقتصادی» نشان می دهند که اقتصاد روسیه را ویران و فلج خواهد کرد. غافل از اینکه روسیه تدابیر پیشگیرانه ای را حتی در زمینه بانکها نیز در نظر گرفته است. روسیه و چین اقداماتی را برای ایجاد شبکه انتقال مالی میان بانکی و بدون نیاز به شبکه بانکی غرب، روی دست گرفته اند. علاوه بر آن، مسکو نظام «قراردادهای مفید متقابل» و فروش نفت با روبل روسی و دیگر اقدامات احتیاطی را انجام داده است و همه این اقدامات حاکی از آن است که مسکو از قبل، برای این شرایط آمادگی گرفته است.
رسانه های غربی از همان ابتدای جنگ اوکراین در گزارشات متعددی درباره عوامل و ریشه های این جنگ چنین تبلیغ کردند که یک ملتی در سال 1991 میلادی و بعد از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی استقلال خود را به دست آورد. اکثریت این مردم که در غرب کشور به زبان «اوکراینی» صحبت می کنند، می خواهند رابطه قبلی خود را با روسیه به فراموشی بسپارند و به سوی غرب و مخصوصا اروپا و پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) روی آورند. در نتیجه، بر اساس این گفتمان غربی، جنگی که هم اکنون روی زمین جریان دارد، نبرد «ملت» اوکراین است که برای پاسداری از فرهنگ، استقلال و تمامیت ارضی خود در مقابل سلطه روسیه بر کی یف و برای جلوگیری از تکرار مجدد «روزگار شوم» دوران شوروی مبارزه می کنند. در این تبلیغات تلاش می شود تمام دلایل ولادیمر پوتین برای عملیات نظامی به اوکراین را غیر قابل قبول جلوه داده و به این نتیجه برسد که این عملیات نظامی یک «تهاجم بی دلیل» به کشوری است که هیچ تهدیدی علیه روسیه ندارد. بلکه این روسیه است که اوکراین و دیگر کشورهایی که در گذشته بخشی از اتحادیه جماهیر شوروی بودند را تهدید می کند. بر اساس رهیافتهای تبلیغاتی غرب، «ناتو» تنها زمانی به سوی شرق گسترش یافت که جمهوری های استقلال یافته شوروی از ناتو خواستند که از کشورهایشان در مقابل تهدیدات روسیه حمایت کند[28].
دو. گفتمان رسانه ای غرب علیه روسیه:
با بررسی گفتمان تبلیغات رسانه ای غربیها، می توان دریافت که همه این رسانه ها یک گفتمان را دنبال می کنند و تقریبا همه آنها روایتهایی در قالب یک گفتمان را باز تولید می کنند. لذا، اسعد ابو خلیل استاد علوم سیاسی در دانشگاه ایالتى کالیفرنیا، استانیسلاوس در مقاله ای که در روزنامه لبنانی «الاخبار» به چاپ رسیده چنین می گوید: « مقالات مربوط به امنیت ملی و سیاست خارجی در روزنامه های غربی، در واقع تریبون سازمانهای اطلاعاتی غرب و بخشی از ابزار جنگی غرب علیه دشمنانش هستند؛ مخصوصا زمانیکه رسانه های غربی همگی یک روایت را و تقریبا بدون اندک اختلافی تکرار می کنند». ابوخلیل چندین مثال از نحوه عملکرد رسانه های غربی در رخدادهای گوناگون از بحران شبه جزیره کریمه گرفته تا جنگهای خاورمیانه و از فلسطین گرفته تا عراق و سوریه ارائه می کند. و بر این باور است که رسانه های غربی برای جنگ کنونی خود را از قبل آماده کرده اند. و امکان ندارد که چنین آمادگی بدون هماهنگی با دستگاههای امنیتی و اطلاعاتی غرب به وجود آمده باشد[29].
در واقع، رسانه های غربی همگی در این مورد اتفاق نظر دارند که عملیات نظامی روسیه نتوانسته به اهداف خود دست یابد. در مطبوعات غربی تقریبا هیچ روایت دیگری غیر از این تحلیل جانبدارانه یافت نمی شود. از جمله ویژگیهای رسانه های غربی که از سیاست بی طرفی عدول کرده، این است که در پوشش دادن اخبار مقاومت اوکراین در مقابل «تهاجم روسیه» بسیار بزرگنمایی می کنند. و چنین وانمود می کنند که مقاومت اوکراینی ها فراتر از حد انتظار است و بی تردید این مقاومت نقشه های روسیه را خنثی ساخته و در نهایت پیروزی را از آنِ خود خواهد کرد.
همچنین، رسانه های غربی در تحلیلهای خود، ارتش روسیه را فاقد توانایی جنگی معرفی می کند و با اشاره به مشکلاتی که برای ستون بزرگ نظامی روسیه که قصد ورود به کی یف را داشتند رخ داد، مشکلات لجستیک همچون کمبود لوازم یدکی و مشکلات امداد رسانی غذا و سوخت را برجسته تر نشان می دهد. رسانه های غربی بسیار به ندرت به پیروزیهای مهمی که ارتش روسیه مخصوصا در جنوب اوکراین کسب کرده اند، سخن می گویند.
علاوه بر آن، منابع غربی تلاش دارند چنین وانمود کنند که ارتش روسیه به چند دلیل روحیه خود را از دست داده اند. مهمترین دلیل این است سربازان روسیه دقیقا نمی دانند که تکلیف آنها در اوکراین چیست. و دیگر اینکه آنها انتظار نداشتند که با این حجم از مقاومت اوکراینی ها روبرو شوند. و شاید هم فرماندهان روس به آنها گفته بودند که اوکراینی ها خیلی زود تسلیم خواهند شد و کی یف در ظرف چند روز سقوط خواهد کرد اما تا کنون این امر اتفاق نیفتاده است. رسانه های غربی همچنین، حمایت نظامی غرب از اوکراین را بسیار پر رنگ پوشش می دهند و چنین وانمود می کنند که این کمکها در مقابله با هجوم روسیه سهم شایانی داشته است[30].
با این همه، گاهی در برخی رسانه های غربی تحلیلهای مستقلی یافت می شود که با روایت رایج غرب در تضاد است. به عنوان مثال، دکتر ادوارد اریکسون افسر بازنشسته ارتش امریکا و استاد تاریخ در دانشگاه تفنگداران دریایی چنین می گوید: « پوشش رسانه ای غرب تنها بر سطح تاکتیکی جنگ متمرکز است و تنها نبرد اوکراینی ها را پوشش می دهد. علاوه بر آن، همدردی گزارشگران غربی با اوکراینی ها را نیز نباید از نظر دور داشت». به باور او تبلیغات غربی که ارتش روسیه را ناکارآمد جلوه می دهند، باور کردنی نیست. اما در سطح عملیاتی، اریکسون بر این باور است که روسها به حملات همه جانبه ای دست می زنند و تا کنون در این زمینه بسیار خوب عمل کرده اند. علی رغم عقب نشینی های اخیر، آنها در چندین محور پیشرفتهایی داشته اند و موفقیتهایی نیز کسب کرده اند. و در محاصره شهرهای اقلیم دنباس بسیار خوب عمل کرده اند. این کارشناس امریکایی تأکید می کند که ارتش روسیه تا کنون از همه توان آتش خود و مخصوصا از تجهیزات توپخانه ای قدرتمند خود کار نگرفته است و تا این لحظه، نیروهای هوایی روسیه دست به عملیات گسترده ای نزده اند[31].
برآیند:
ضرب المثل نظامی که می گوید: « حقیقت، اولین قربانی جنگ است»، همچنان صدق می کند. جنگ اطلاعات یکی از ابزارهای مهمی است که در جنگهای آینده به کار گرفته می شود. جنگ اطلاعات و تبلیغات و همچنین خنثی سازی تبلیغات دشمن، یک بخش محوری در جنگ کنونی اوکراین است. و جنگ تبلیغاتی میان روسیه از یک سو و اوکراین و قدرتهای غربی دیگر از سویی دیگر با شدت تمام جریان دارد. و هر طرف تلاش می کند فضای جنگ اوکراین را با توجه به منافع و دیدگاه خود روایت کند. و انتظار می رود که با ادامه جنگ کنونی اوکراین، ما شاهد تداوم جنگ اطلاعات و از جمله، تهدیدهای سایبری و دیگر حملات سایبری تخریبی نیز باشیم. انتظار می رود که جنگهای آینده بیشتر «جنگ تلفیقی» باشند که در آن هم از جنگ روی زمین و جنگ اطلاعات استفاده می شود. در جریان بحران اوکراین، جنگ اطلاعات تنها به رسانه های سنتی محدود نشد و به رسانه های دیجیتال و نبرد سایبری هم کشیده شد.
جنگ اوکراین نشان داد که شبکه های اجتماعی در جنگ اطلاعات آینده نقش بسیار پررنگی دارند؛ مخصوصا اینکه اطلاعات بدون راستی آزمایی و با هزینه ای ناچیز در این شبکه ها دست به دست می شوند. و هر فردی می تواند با هر نام مستعاری هر نوع مطلبی را در این شبکه ها به اشتراک بگذارد. در نتیجه، مطالبی که برخی واقعی و برخی ساختگی هستند با سرعت زیادی در شبکه های مجازی دست به دست می شوند و در این آشفته بازار، تشخیص اخبار صحیح و جعلی حتی برای افراد حرفه ای هم سخت می شود. و نتیجه همه اینها هرج و مرج و تردید است که تشخیص مطالب حقیقی از خیالی را غیر ممکن می كند.
همچنین در جریان بحران اوکراین، جنگ سایبری به عنوان یکی از بخشهای مهم جنگ اطلاعاتی مورد استفاده قرار گرفت و می توان گفت که این نوع جنگ یکی از بخشهای فاجعه آفرین جنگهای آینده است که طرفین، از راه دور و با به کارگیری سلاحهای تازه ای چون ویروسهای رایانه ای، بد افزارها، و برنامه هایی که فایلهای سیستمی ویندوز را تغییر می دهند و حتی سیستم را به طور کامل از کار می اندازند به جنگ با یکدیگر می روند. و حملات سایبری به میدان تازه و نامرئی و غیر قابل پیش بینی جنگ بدل خواهند شد. و گروههای هکری برای از کار انداختن چرخ اقتصاد و دیگر بخشهای حیاتی کشور هدف، از چندین کشور دست به حمله می زنند. و هیچ چیزی هم نمی تواند جلوی آن را بگیرد. زیرا هر فردی که یک دستگاه رایانه و توانمندی فنی لازم را داشته باشد می تواند از خانه خود دست به چنین حملات زیانباری بزند که گاهی ممکن است این حملات بسیار ویران کننده باشد. چنین فردی حتی می تواند چندین شبکه از جمله زیر ساختهای حیاتی کشور هدف را به کلی از کار بیندازد.
از مهمترین ویژگیهای جنگ سایبری این است که غیر مترقبه و غافلگیر کننده است. در این میدان می توان از راه نوآوری، تولید اندیشه و رقابت مغزها شیوه های جنگی تازه ای را خلق كرد. یقینا ما با جنگ تازه ای سر و کار داریم که هیچ پیشینه ای در تاریخ ندارد. ما در ابتدای دوران تازه ای هستیم که هر کشور و قدرتی برای بقای خود باید دائما برای تحقیق و ابتکار در فضای سایبری فعالیت کند تا بتواند از منابع اطلاعاتی و فضای مجازی خود محافظت کند و یا اینکه در صورت ضرورت، به دشمنان احتمالی حمله نماید.
بسیاری از کشورها اکنون در صدد ایجاد ارتش فناوری اطلاعات «ارتش سایبری» هستند و می کوشند نیروهای متخصص بیشتری تربیت کنند که بتوانند در این میدان پهناور دست به نوآوری بزنند. مغزهای نواندیش می توانند قواعد بازی جنگ آینده را تغییر دهند و با هزینه ای به مراتب کمتر از هزینه سلاحهای متعارف و سلاحهای کشتار جمعی، پیروزی را از آنِ خود کرده و خسارات نامرئی به دشمن احتمالی خود وارد کنند. احتمالا در آینده موازنه قوای نظامی تغییر کند. و ممکن است کشوری که از لحاظ قدرت سخت نظامی چندان مطرح نباشد، با به کارگیری قدرت فکر و نوآوری در حوزه اطلاعاتی و سایبری از سایر کشورها پیشی گیرد. با این وجود، برای قانونمند کردن فعالیتهای سایبری باید قوانینی در سطح بین الملل وضع گردد. زیرا جنگ سایبری ممکن است نابودی همه کشورهای جهان را به دنبال داشته و جهان را به صدها سال عقب بازگرداند. و شعله جنگهای تازه و زیانبارتری را برافروزد که بشریت تا کنون به خود ندیده است.
[1] Wilson center, Douglas Selvage & Christopher Nehring , Operation «Denver»: KGB and Stasi Disinformation regarding AIDS, , 22 July 2019, Accessed: 29 May 2022, https://bit.ly/3lRLESP
[2] GRAPHICA, Ben Nimmo and others, Exposing Secondary Infektion,2021, Accessed: 29 May 2022, https://bit.ly/38WLmaj
[3] MANDIANT, ALDEN WAHLSTROM and others, The IO Offensive: Information Operations Surrounding the Russian Invasion of Ukraine,19 may 2022, Accessed 29 may 2022, https://bit.ly/3NFa8KP
[4] CNN, Sean Lyngaas, Pro-Russia online operatives falsely claimed Zelensky committed suicide in an effort to sway public opinion, cybersecurity firm says,19 may 2022, Accessed: 29 May 2022, https://cnn.it/3N1jLDB
[5] ایندپندنت عربی، انجی مجدی، داستان گردان «آزوف» نازیسم که باعث گرفتاری ناتو شده است، چیست؟، 08 آوریل 2022م، تاريخ بازدید 30 می 2022م، https://bit.ly/3t4aCSG
[6] همان.
[7] MANDIANT, ALDEN WAHLSTROM and others, The IO Offensive: Information Operations Surrounding the Russian Invasion of Ukraine, lbid.
[8] ایندپندنت عربی، آیا واقعا پوتین در جنگ اطلاعاتی شکست خورده است؟ 27 می 2022م، تاريخ بازدید 01 ژوئن 2022م، https://bit.ly/3GBRHV3
[9] BBC NEZS , Simona Kralova & Sandro Vetsko , Ukraine: Watching the war on Russian TV-a whole different story, 2 mars 2022, Accessed: 2 June 2022, https://bbc.in/3aiGLzn
[10] The print , Full text of Vladimir Putin’s speech announcing ‘special military operation’ in Ukraine, 24 February 2022, Accessed: 2 June 2022, https://bit.ly/3z9Szi0
[11] TRT عربی، بشار زعيتر، جنگ اطلاعاتی.. جبهه ای که اوکراین دست بالاتری نسبت به روسیه دارد، 10 مارچ 2020م، تاريخ بازدید: 07 ژوئن 2020م، https://bit.ly/3NvfZCM
[12] ایندپندنت عربی، آیا واقعا پوتین در جنگ اطلاعاتی شکست خورده است؟ همان.
[13] MANDIANT, ALDEN WAHLSTROM and others, The IO Offensive: Information Operations Surrounding the Russian Invasion of Ukraine, lbid.
[14] همان.
[15] همان.
[16] Doublethink Lab, Mandarin-language Information Operations Regarding Russia’s Invasion of Ukraine, 2 mars 2022. Accessed: 2 june 2022, https://bit.ly/3amWaPh
[17] MANDIANT, ALDEN WAHLSTROM and others, The IO Offensive: Information Operations Surrounding the Russian Invasion of Ukraine, lbid.
[18] ASPI, Jake Wallis, Albert Zhang and Ingram Niblock, Understanding global disinformation and information operations, 11 Apr 2022,Accessed: 11 april 2022, https://bit.ly/3w5znA9
[19] Cybercrime Magazine, Steve Morgan, Cybercrime To Cost The World $10.5 Trillion Annually By 2025, 13 November 2020., Accessed: 7 June 2022, https://bit.ly/3ayjI43
[20] Scientific American, Elizabeth Gibney, Where Is Russia’s Cyberwar? Researchers Decipher Its Strategy , 21 March 2022, Accessed: 7 juin 2022, https://bit.ly/391YB9S
[21] اسكاي نيوز عربی، در جنگ اطلاعات و ارتباطات میان روسیه و اوکراین، کدام یک برنده خواهد شد؟ 19 مارچ 2022م، تاريخ بازدید: 01 ژوئن 2022م، https://bit.ly/3GBRHV3
[22] همان.
[23] ایندپندنت عربی، آیا واقعا پوتین در جنگ اطلاعاتی شکست خورده است؟ همان.
[24] Security Affairs, Pierluigi Paganini, Ukrainian hackers Cyber Hunta leaked emails of Putin’s Advisor, 29 october 2016, Accessed: 7 June 2022, https://bit.ly/3tfO8OH
[25] MANDIANT, ALDEN WAHLSTROM and others, The IO Offensive: Information Operations Surrounding the Russian Invasion of Ukraine, libd.
[26] همان.
[27] Research Gate, Cyber and Information warfare in the Ukrainian conflict, January 2018. Accessed: 1 June 2022, https://bit.ly/3azQtOe
[28] Icon news، اینجا مسکو است.. آنچه که رسانه های غربی درباره جنگ روسیه در اوکراین نمی گویند، 24 مارچ 2022م، تاريخ بازدید: 01 ژوئن 2022م، https://bit.ly/3x6tSl7
[29] نشریه الأخبار اللبنانية، اسعد ابو خليل، نبرد جهانی پروپاگاندا، غرب هم رأی است، 05 مارچ 2022م، تاريخ بازدید 08 ژوئن 2022م، https://bit.ly/3amWaPh
[30] Icon news Icon news، اینجا مسکو است.. آنچه که رسانه های غربی درباره جنگ روسیه در اوکراین نمی گویند، همان.
[31] همان.
