سیاست خارجی ایران در آسیای میانه مبتنی بر چند فاکتور است. ایران بخشی از منطقه مهم و استراتژیک آسیای میانه می باشد. این منطقه نقطه وصل و تقاطع منافع ایران و قدرت های موثر منطقه و جهان است. آسیای میانه منطقه دارای منابع غنی و گوناگون و بازار اقتصادی پر منفعت به شمار می رود. کشورهای آسیای میانه و ایران مشترکات تاریخی و هویتی فراوانی با یکدیگر دارند و این منطقه عمق استراتژیک ایران است. در واقع ایران از ظرفیت های گوناگون این منطقه برای مقابله با چالش ها استفاده می کند. با این حال اما مبانی فکری جمهوری اسلامی و رویکرد ایدئولوژیک این حکومت تئوکراتیک و سیاست های رژیم ولایت فقیه در خصوص کشورهای همسایه از جمله عوامل تاثیر گذار بر سمت و سوی روابط ایران و کشورهای آسیای میانه هستند. روابط ایران و برخی کشورهای آسیای میانه به دلیل التزام ایران به شاخص های انقلابی گری در سیاست خارجی مثل صدور انقلاب به بهانه یاری مستضعفان و محرومان و دخالت در امور داخلی کشورها از طریق گروه ها و هسته های هوادار و بی توجهی به چارچوب رسمی روابط بین کشورها رو به تیرگی گذاشته است. به اینها باید عوامل دیگری همچون منافع قدرت های بزرگ در این منطقه را افزود. نفوذ و تاثیر ایران در آسیای میانه به دلیل محاصره و تحریم و انزوای جهانی کم رنگ و ضعیف است.
ایران بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به افزایش نفوذ در کشورهای آسیای میانه پرداخت. همزمان با کم رنگ شدن نفوذ شوروی بعد از انقلاب ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۷ خورشیدی) تلاش ایران برای ایجاد فرصت های جدید همکاری و تاثیر گذاری و گسترش نفوذ در این منطقه استراتژیک آغاز شد. اما اغلب اقدامات ایران برای گسترش نفوذ در آسیای میانه با توجه به ماهیت ایدئولوژیک این فعالیت ها به نتیجه نرسید و منجر به سوءظن و شک و تردید حکومت های کشورهای منطقه شد. سیاست های سلطه جویانه ایران در این منطقه با مخالفت شدید و عدم پذیرش روبرو شد. حکومت های آسیای میانه به دیده نگرانی و ترس به حمایت های ایران از برخی احزاب و گروه های ممنوع نگاه می کنند. آنها از این بیم دارند که ایران از این گروه ها برای نفوذ در جوامعشان استفاده کند. تاجیکستان یکی از این کشورها است. ایران برای افزایش نفوذ در این کشور اقدامات فراوانی انجام داده و از قدرت تاثیر گذاری در جامعه تاجیکستان برخوردار است. همزمان با نفوذ و تاثیر گذاری ایران در بخش فرهنگ و مذهب تاجیکستان روابط دو کشور به تیرگی گراییده و در آستانه قطع شدن قرار گرفت.
در پژوهش حاضر نقش ایران در کشورهای آسیای میانه و اهداف سیاسی و اقتصادی ایران برای تسلط بر منطقه به ویژه جمهوری سنی مذهب تاجیکستان مورد بررسی قرار می گیرد. در این پژوهش با بررسی چارچوب ها و اهداف روابط ایران و تاجیکستان و عوامل اختلاف و همسویی دو کشور و میزان تاثیر گذاری قدرت های منطقه ای و جهانی بر این روابط به روند مناسبات دو جانبه پرداخته می شود.
نخست: جایگاه آسیای میانه در سیاست خارجی ایران
همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تلاش های ایران برای برقراری روابط سیاسی و اقتصادی و تجاری و فرهنگی با کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان آغاز شد. در واقع، ایران به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه نود میلادی (۱۳۷۰ خورشیدی) به عنوان فرصت تاریخی می نگریست که باید از آن نهایت استفاده را ببرد. ایران با استفاده از این فرصت در پی خروج از انزوای سیاسی بیست و چند ساله بعد از انقلاب بود. حکومت ایران همچنین می خواست از طریق این تحولات ژئوپلیتیکی موقعیت خود را در سطح منطقه ای احیا کرده و به بازیگر موثر و پر نفوذ خاورمیانه تبدیل شود. [1]
مراکز تصمیم گیرنده ایران همواره در تلاش بودند تا حکومت های آسیای میانه را به این مساله متقاعد کنند که برای این کشورها دوستی بهتر از تقابل با ایران است. حکومت ایران برای رفع نگرانی و گسترش روابط با این کشورها به سیاست و دیپلماسی متوسل شد و نیز توجه به حوزه توسعه و کمک به کشورهای آسیای میانه را در دستور کار خود قرار داد. [2] حکومت ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی این را حق خود می دانست که نقش برجسته و کلیدی در منطقه آسیای میانه ایفا کند. [3] در حالیکه کشورهای این منطقه به قدرت های منطقه ای و بین المللی برای قطع ارتباط با اتحاد جماهیر شوروی متوسل شدند آنها گمشده خود را در ایران یافتند. [4]
اما مبانی ایدئولوژیکی حکومت ایران از جمله صدور انقلاب و یاری شیعیان در کشورهای همسایه و نفوذ به این جوامع و تاثیر گذاری بر سیاست همسایگان مایه نگرانی کشورهای آسیای میانه شد. آنها تمایلی به برقراری روابط همه جانبه با ایران نداشتند و برخی از این کشورها برای جلوگیری از اقدامات غیر قانونی و مخرب ایران تلاش کردند. [5]
با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت رویکرد ایدئولوژیک ایران در خصوص جمهوری های اسلام گرای آسیای میانه شکست خورده است. ایران سعی می کرد این ایدئولوژی را به عنوان رویکرد رهایی بخش از مشکلات و محرک سیاسی و اقتصادی به کشورهای آسیای میانه معرفی کند. حکومت ایران همچنین اقداماتی برای اعتماد سازی دو جانبه انجام داد تا کشورهای آسیای میانه به تهدیدی برای ایران تبدیل نشوند. ایران با مهار و کنترل کشمکش های نژادی و ایدئولوژیکی و قومی در این کشورها از کشیده شدن دامنه این منازعات به درون ایران جلوگیری کرد. پیامدهای چنین منازعاتی چه از جنبه تاثیر آن برای ملیت ها در ایران و یا ایجاد بی ثباتی امنیتی و اقتصادی در کشور بر اثر گسترش ناامنی و احتمال ایجاد مهاجرت های گسترده به ایران قابل ملاحظه است. [6]
فرآیند گذار در کشورهای آسیای میانه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی زیر نظر سازمان ملل صورت گرفت. این مساله مانع اضافی بر سر راه ایران برای ترویج الگوی مورد نظرش بود. به اینها باید گسترش مذهب سنی در بین گروه های جامعه در این کشورها را هم افزود. اما همه این عوامل اراده و عزم ایران را برای تاثیر گذاری در آسیای میانه با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی و هویت مشترک کم نکرد. برای مثال، مذهب شیعی در تاجیکستان پایگاه مردمی نه چندان گسترده ای کسب کرد و این یکی از نتایج نقش آفرینی ایران است. به هر حال اما این پایگاه مردمی تشیع در تاجیکستان به جز در ختلان و کولاب محدود می باشد. به طور عام می توان گفت نقش آفرینی و قدرت نرم ایران در کشورهای آسیای میانه تنها در تاجیکستان به شکل برجسته ای بروز کرد و بعضی کشورهای این منطقه به ایران به عنوان الگویی که باید از آن پیروی کنند می نگریستند. [7]
موضع گیری ایران در خصوص منازعات کشورهای آسیای میانه به ویژه کشمکش های مرزی یکی از عوامل درد سر ساز برای نقش آفرینی موثر ایران در این منطقه است. مساله قره باغ یکی از این موارد است. قره باغ سال هاست که منطقه مورد اختلاف بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان است. ایران در مناقشه قره باغ با فاصله گرفتن از نگاه بی طرفانه به جانبداری از ارمنستان پرداخت. این رویکرد به روابط ایران و آذربایجان لطمه زد. ایران در دهه نود میلادی (دهه هفتاد خورشیدی) از ورود پناهجویان از جمهوری آذربایجان به این کشور جلوگیری کرد. حکومت ایران از برخی گروه های اپوزیسیون مثل حزب نهضت اسلامی تاجیکستان حمایت کرده و بعضی مخالفان حکومت های این منطقه در ایران بودند. این سیاست ها موجب ایجاد فاصله بین کشورهای اصلی منطقه و ایران شد.
منطقه آسیای میانه سرشار از فرصت های ناب برای ایران است اما در مقابل عده ای نقش آفرینی ایران در این منطقه را تهدید آفرین می بینند. روس ها از نقش ایران در این منطقه استراتژیک بیم دارند و مدام به دنبال کم کردن میزان اثر گذاری الگوی ایران در آسیای میانه هستند. اسرائیل هم در پی قدمگاهی نزدیک به ایران برای مهار نفوذ و مقابله با برنامه هسته ای این کشور است. از طرفی، آمریکا برای جلوگیری از افزایش نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران در آسیای میانه تلاش می کند چه اینکه نقش آفرینی موثر ایران راه را برای نقش آفرینی بیشتر چین و هند در این منطقه باز می کند.
افزون بر این، پادشاهی عربستان سعودی هم به مقابله با نقش آفرینی ایران در این منطقه پرداخته است. عربستان سعودی با افزایش حضور و همکاری با این کشورها به دنبال جلوگیری از یکه تازی ایران در این منطقه است. این اقدام عربستان در قالب رویارویی فراگیر بین دو کشور در سطح منطقه قابل تفسیر است.
دوم: روند روابط ایران و تاجیکستان
می توان روابط بین ایران و تاجیکستان را به سه دوره طبقه بندی نمود: دوره نخست: نزدیکی و اعتماد سازی. در این مرحله ایران همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه نود میلادی (دهه هفتاد خورشیدی) به دنبال قدمگاهی در کشورهای آسیای میانه به خصوص تاجیکستان پرداخت. مذاکرات صلح بین حزب نهضت اسلامی (گروه اصلی اپوزیسیون کشور) و امام علی رحمان در سال ۱۹۹۷ میلادی (۱۳۷۶ خورشیدی) در ایران برگزار شد و دو طرف توافق صلح را امضا کردند. این مذاکرات زیر نظر سازمان ملل و اتحادیه اروپا و شورای امنیت برگزار شد. [8]
ایران در دوره دوم به افزایش نفوذ پرداخت و همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در صدد پر کردن خلا نسبی در آسیای میانه بود. ایران در این مرحله از طریق ابزارهای فرهنگی و اقتصادی و توسعه محورانه و نیز قدرت سخت در جامعه تاجیکستان نفوذ کرد. روابط نظامی دو کشور در این دوره دستخوش تحول مهمی شد. شیر علی خیر الله یف وزیر دفاع تاجیکستان در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ خورشیدی) در جریان سفر احمدی نژاد رئیس جمهور ایران به تاجیکستان گفت «نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در صورت لزوم در عرض دو ساعت می توانند به تاجیکستان برسند. ما دو کشور برادر و دوست هستیم و در یک جبهه در مقابل دشمنان قرار داریم.» او از نظامیان ایران برای مشارکت در مانور نظامی مراسم سالگرد استقلال تاجیکستان دعوت به عمل آورد. احمدی نژاد هم در این دیدار گفت «ایران و تاجیکستان یک روح در دو بدن هستند و آنقدر سابقه تاریخی و ویژگی های فرهنگی بین دو ملت به هم نزدیک است که ما احساس نمی کنیم اکنون یک غیر ایرانی اینجاست و رئیس جمهور تاجیکستان هم احساس نمی کند که یک غیر تاجیکی اینجا حضور دارد.» [9]
ویژگی دوره سوم یعنی دوره کنونی کاهش نفوذ ایران به دلیل فاصله بین این کشور و برخی کشورهای آسیای میانه و در راس آنها تاجیکستان است. روابط دو کشور در این دوره و به ویژه بعد از پخش مستندی درباره دخالت های ایران در این کشور به شکل بی سابقه ای رو به تیرگی گذاشت. این فیلم مستند ۴۵ دقیقه ای که در ۹ اوت ۲۰۱۷ میلادی (۱۸ مرداد ۱۳۹۶ خورشیدی) از تلویزیون دولتی تاجیکستان پخش شد برای اولین بار ایران را علنا به دخالت در جنگ داخلی کشور (۱۹۹۲-۱۹۹۷ میلادی) (۱۳۷۱ -۱۳۷۶ خورشیدی) متهم کرد. هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور فقید ایران، (۱۹۸۹-۱۹۹۷ خورشیدی) (۱۳۶۸-۱۳۷۶ خورشیدی) در این دوره ریاست جمهوری را به عهده داشت.
سوم: عوامل موثر بر روابط ایران و تاجیکستان
تاجیکستان در جاه طلبی های سیاسی ایران به چند دلیل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یکه تازی اسلام گرایان و هویت فارس اکثر مردم تاجیکستان و گسترش و رواج زبان فارسی و گسترش کشمکش های نژادی در این منطقه و بیم و نگرانی تاجیک های فارس تبار از تسلط اکثریت ترک تبار بر ارکان قدرت از جمله عوامل تاثیر گذار بر روابط دو کشور هستند. [10] می توان گفت تحولات روابط دو کشور متاثر از عوامل مختلفی بوده که مهم ترین آنها عبارتند از:
1-عوامل داخلی:
الف-جغرافیای سیاسی:
بی گمان ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی از جایگاه ویژه ای برای تاجیکستان برخوردار است.[11] تاجیکستان کشوری کوهستانی و محصور در خشکی در آسیانه میانه است. این کشور با افغانستان از جنوب و ازبکستان از غرب و قرقیزستان از شمال و جمهوری خلق چین از شرق مرز مشترک دارد. این عوامل جغرافیایی ابتکار عمل را برای ایجاد و گسترش روابط با تاجیکستان به دست ایران گذاشت. ایران همچنین با استفاده از این شرایط جغرافیایی و سیاسی از قدرت تاثیر گذاری بر روند روابط تاجیکستان و قدرت های منطقه ای و بین المللی برخوردار است. [12]
تاجیکستان به دلیل همین موقعیت جغرافیایی کشوری تاثیر گذار در روند روابط بین ایران و برخی همسایگانش به ویژه کشورهای با وزن سیاسی و اقتصادی بالا مثل چین و روسیه و کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای بوده است. از این رو، گسترش روابط بین ایران و تاجیکستان بر روند روابط بین ایران و کشورهای مهمی که به دنبال برقراری امنیت و ثبات اقتصادی در آسیای میانه هستند تاثیر می گذارد. [13]
در این راستا، تاجیکستان در حوزه کشورهای عضو کمربند امنیتی آسیای میانه قرار دارد. ایران با ایجاد روابط دوستانه با این کشورها در صدد حفظ امنیت ملی و مرزهای طولانی مشترک با بسیاری از کشورهای آسیای میانه و نیز مقابله با نفوذ دو قدرت اصلی رقیب یعنی روسیه و آمریکا است.[14]
گرچه تاجیکستان به دلیل عوامل و موقعیت جغرافیایی یکی از اولویت های سیاست خارجی ایران بوده و جایگاه ویژه این کشور در میان کشورهای آسیای میانه و نیز هویت و پیوندهای مشترک دیگر تاجیکستان را برای ایران تا این اندازه مهم کرده اما میراث فارسی و تاریخ مشترک از جمله عوامل موثر در گسترش روابط بین دو کشور به شمار می روند. [15]
ب- هویت و بافت جمعیتی:
بیشتر جمعیت تاجیکستان تاجیک هستند. تاجیک ها و ایرانیان دارای پیوندهای مشترک فرهنگی و تاریخی بوده و این یکی از عوامل موثر بر روابط دو کشور است. زبان رسمی در تاجیکستان زبان فارسی تاجیکی است. تاجیکستان بخشی از قلمرو سامانیان بوده تا اینکه در قرن بیستم میلادی به اتحاد جماهیر شوروی ملحق شده و با عنوان جمهوری سوسیالیستی شوروی تاجیکستان شناخته شد.[16]
حکومت ایران بعد از پیروزی انقلاب در اواخر دهه هفتاد میلادی (۱۳۵۷ خورشیدی) کمر به ترویج و نشر طرح توسعه گرایانه اش در کشورهای عربی و آسیای میانه و دیگر کشورهای جهان بسته است. این یک پروژه ناسیونالیستی و صفوی و فارسی گرایانه در راستای نشر مذهب اثنا عشری در این کشورها و احیای امپراتوری ایران باستان است. [17] ایرانیان دوره معاصر و صفویان چند قرن پیش اندیشه و تمایلات و سیاست های یکسانی دارند. تاجیکستان با توجه به هویت مشترک بستر مناسبی برای صدور و ترویج طرح ایران به شمار می رود. [18]
ج-حکومت سکولار تاجیکستان: مردم این سرزمین حدود هزار و سیصد سال پیش اسلام را پذیرفتند. اسلام که دین اکثریت مردم تاجیکستان است در سیاه ترین برهه های تاریخی و دوران سرکوبگری حزب کمونیست حاکم در جمهوری های اسلامگرای اتحاد جماهیر شوروی تداوم پیدا کرد. تاجیکستان در دهه هفتاد میلادی (دهه شصت خورشیدی) شاهد رشد و گسترش جنبش های اسلامی بود. در سال ۱۹۷۸ میلادی (۱۳۵۶ خورشیدی) حزب نهضت اسلامی توسط شیخ عبد الله نوری تشکیل شد. این حزب در زمینه تعلیم و تربیت اسلامی و ساخت مسجد و مراکز حفظ قرآن و تدریس علوم قرآنی به فعالیت پرداخت. اما این بیداری اسلامی بعد از استقلال تاجیکستان از اتحاد جماهیر شوروی و روی کار آمدن رئیس جمهور سکولار امام علی رحمان ۶۵ ساله دوام چندانی نیاورد. ایران هم طبق معمول از این تنش بین اسلام گرایان و حکومت بهره برداری کرده و به گسترش همکاری با حزب نهضت اسلامی پرداخت. این مساله مایه بیم و نگرانی حکومت شد.
رحمان رئیس جمهور تاجیکستان یکی از مقامات ارشد پیشین حزب کمونیست بود. او در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) برای چهارمین بار پیروز و برای یک دوره هفت ساله دیگر رئیس جمهور شد. حکومت رحمان با ترویج سکولاریسم یک رشته اقدامات برای تقویت این جهت گیری و تغییر هویت دولت در نظر گرفت. نمایندگان مجلس تاجیکستان در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) با دستور مستقیم رئیس جمهور کشور قانون ممنوعیت استفاده از اسامی عربی را تصویب کردند. مشروط به اینکه این قانون عطف به ماسبق باشد.[19] در این زمینه، مقام های شهر دوشنبه واردات و پوشش حجاب و روسری مشکی، که به گفته حکومت با فرهنگ تاجیکی بیگانه است، برای بانوان مسلمان ممنوع اعلام کردند. دادگاه عالی تاجیکستان در ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۵ میلادی (۷ مهر ۱۳۹۴ خورشیدی) حزب نهضت اسلامی را یک گروه تروریستی و افراط گرا اعلام کرد. [20] دادگاه عالی تاجیکستان ۱۲ تن از اعضای بلند پایه این حزب را به تحمل ۲ تا ۲۸ سال زندان محکوم کرد. [21] ده ها وب سایت هوادار حزب نهضت به دلیل آنچه مقام های تاجیکستان از آن به عنوان انتقاد به حکومت یاد می کردند و با ادعای جلوگیری از وقوع جنگ داخلی فیلتر شدند. همزمان با حمایت ایران از این حزب اقدامات دولت تاجیکستان در نهایت به ضرر روابط ایران وتاجيكستان تمام شد. [22]
۱-قدرت های منطقه ای و جهانی:
عوامل منطقه ای و بین المللی در نظریه های روابط بین الملل بیشتر از عوامل داخلی بر روابط بین دو کشور تاثیر می گذارند. البته عوامل داخلی بر میزان قدرت یک کشور بسیار تاثیر گذار هستند. از این رو، عوامل منطقه ای و بین المللی بر روند روابط ایران و تاجیکستان تاثیر گذاشتند. اما در مورد تاثیر عوامل خارجی (رقابت های بین المللی در آسیای میانه و در راس آن تاجیکستان) بر روند روابط دو کشور باید به نقش و منافع کشورهای زیر اشاره نمود:
الف-ترکیه: تاجیکستان با توجه به روابط ایران و ترکیه با کشورهای آسیای منطقه و پیوندهای تاریخی و جغرافیایی در کانون رقابت بین این دو کشور در منطقه قرار دارد. به این عوامل می توان اهمیت ژئوپلیتیک و اقتصادی را هم افزود. ترکیه و بیشتر کشورهای منطقه پیوندهای فرهنگی با یکدیگر دارند. بی گمان، استقلال جمهوری های منطقه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی راه تاثیر گذاری و افزایش نفوذ را برای ترکیه باز کرد. به ویژه اینکه تلاش ترکیه برای پر کردن خلا ناشی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی برای غرب خوشایند و ضروری بود. ضمنا ترکیه الگوی مناسبی برای این کشورها چه در زمینه ساختار سیاسی و چه در رویکرد سرمایه داری و فاصله گیری از میراث سوسیالیستی به شمار می رفت. اما در مقابل، ایران همواره الگوی حکومتی و ایدئولوژی مذهبی و ضد غرب را در این کشورها مطرح می کرد. بنابراین، دو الگوی ایرانی و ترکی همواره در منطقه آسیای میانه در حال رقابت برای نفوذ و تاثیر گذاری بودند. اما گسترش پرشتاب دامنه نفوذ ترکیه در آسیای میانه بدون حمایت های بی قید و شرط آمریکا امکانپذیر نبود. آمریکا به دنبال این بود که ترکیه به عنوان عامل برقراری ثبات در منطقه و عامل ایجاد کننده تعادل با تاثیر ایران مطرح شود. در فوریه ۱۹۹۲ میلادی (اسفند ۱۳۷۰ خورشیدی) آمریکا به ترکیه برای راه اندازی عملیات بازگرداندن امید در راستای کمک به جمهوری سوسیالیستی پیشین در آسیای میانه و قفقاز تکیه کرد. این اقدام نمونه ای از حمایت های آمریکا است.[23]
ایران با گسترش روابط با جمهوری های آسیای میانه در پی افزایش نفوذ منطقه ای و خروج از انزوا و فشار و تحریم های بین المللی است. در مقابل، ترکیه از طریق نفوذ در این منطقه در صدد جبران ناکامی برای پیوستن به اتحادیه اروپا بوده است. در واقع، استراتژی احیای نفوذ و حضور مجدد در مناطق تحت کنترل و نفوذ امپراتوری عثمانی توسط دولت ترکیه دنبال می شود. از این رو، رقابت بین ایران و ترکیه بر سر میزان حضور و نقش آفرینی و اثرگذاری سیاسی محدود نمی شود بلکه دو کشور به دنبال تامین منافع اقتصادی و ایجاد عمق استراتژیک برای دست یابی به اهداف و دفاع از منافع خود هستند. [24]
ب- عربستان سعودی: ایران با ترویج مبانی عقیدتی و مذهبی خود و حمایت از برخی گروه های هوادار به دنبال نفوذ در برخی کشورها است. در مقابل، پادشاهی عربستان سعودی در پی جلوگیری از اقدامات ایران برای نشر تشیع در کشورهای سنی است. به همین دلیل، روابط سیاسی و اقتصادی پادشاهی عربستان سعودی و تاجیکستان در ۱۱ ژانویه ۱۹۹۲ میلادی (۲۱ دی ۱۳۷۰ خورشیدی) یعنی چند ماه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال جمهوری تاجیکستان در ۹ سپتامبر ۱۹۹۱ میلادی (۱۸ شهریور ۱۳۷۰ خورشیدی) از سر گرفته شد. روابط دو کشور در راستای تلاش عربستان برای کاهش نقش آفرینی ایران در کشورهای سنی و مقابله با آن برقرار شد.
شاهزاده سعود الفیصل وزیر امور خارجه عربستان در آن زمان در ۲۱ فوریه ۱۹۹۲ میلادی (۲ اسفند ۱۳۷۰ خورشیدی) راهی دوشنبه پایتخت تاجیکستان شد. او در این سفر با رحمان نبی اف رئیس جمهور سابق و شماری از مسئولان بلندپایه تاجیکستان دیدار کرد.[25] امام علی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان چهار بار به پادشاهی عربستان سعودی سفر کرد. این دید و بازدیدها تاثیر عمده ای در برقراری و تحکیم روابط دوستانه و همکاری های دو جانبه و چند جانبه سازنده داشتند.[26]
عربستان سعودی و تاجیکستان بر گسترش روابط در بخش های گوناگون از جمله «مبارزه با جرم و فساد»، «آموزش»، «علوم و فناوری»، «جوانان و ورزش»، «حمل و نقل هوایی» تاکید کردند. دو کشور چندین قرارداد همکاری در حوزه «اقتصاد»، «سرمایه گذاری»، «فناوری»، «فرهنگ»، «ورزش»، «جوانان» امضا کردند.
صندوق توسعه عربستان برنامه ای برای تامین مالی طرح های زیرساختی در تاجیکستان در نظر گرفته است. این صندوق از سال ۲۰۰۲ میلادی (۱۳۸۱ خورشیدی) به این طرف در سرمایه گذاری بر روی پروژه هایی مثل توسعه آموزشی و نظام سلامت و جاده سازی در تاجیکستان فعالیت می کند و هفت قرارداد به ارزش ۲۲۰,۱۲۲ میلیون ریال سعودی در این دوره به امضای دو طرف رسیده است. [27]
«شورای مشترک کسب و کار» بین عربستان و تاجیکستان در راستای گسترش روابط اقتصادی تشکیل شد. جلسات این شورا که زیر نظر شورای اتاق بازرگانی عربستان قرار دارد سالیانه برگزار می شود. نخستین جلسه در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۱ میلادی (۶ تیر ۱۳۹۰ خورشیدی) در دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار شد. [28] عربستان از طریق همکاری اقتصادی درصدد مقابله با ایران و جلوگیری از گسترش تشیع در این کشور اسلامی آسیای میانه است.
در واقع، پادشاهی عربستان سعودی نقشی متعادل کننده در زمینه توسعه و سیاست را بازی می کند. این نقش آفرینی در راستای مقابله با نقش ایران در آسیای مرکزی قابل تفسیر است، چه اینکه ایران در صدد ایفای نقش در آسیای میانه به عنوان یک بازیگر اصلی و ایجاد روابط و همکاری های رده بالا با این کشورها است. کشورهای آسیای میانه در نگرش ایران در محدوده فضای حیاتی و منافع راهبردی قرار دارند.
ج- روسیه: آسیای میانه در طول تاریخ صحنه کشمکش بین روسیه و ایران بوده و تاجیکستان همواره بخشی از ائتلافات نظامی و اقتصادی منطقه ای به رهبری مسکو بوده است. این کشور عضو «مجمع اقتصادی اوراسیا» و «سازمان پیمان امنیت جمعی» و «سازمان همکاری شانگهای» است. روسیه در کلیه این سازمان ها از موقعیت تعیین کننده و پرنفوذی برخوردار است. ضمنا، روسیه و تاجیکستان برای تمدید حضور نظامیان پایگاه نظامی ۲۰۱ روسیه در خاک تاجیکستان تا سال ۲۰۴۲ میلادی (۱۴۲۱ خورشیدی) توافقنامه امضا کردند. روسیه همچنین با توجه به این قرارداد تجهیزات نظامی و فنی گوناگون در اختیار تاجیکستان قرار می دهد.[29]
آسیای میانه از اهمیت ویژه ای برای روسیه برخوردار است. این منطقه متغیر ژئوپلیتیکی موثر و کلید تسلط بر جهان به شمار می رود. دسترسی آسان و کم هزینه به عمق استراتژیک روسیه در شمال و عمق استراتژیک چین در جنوب شرق و عمق استراتژیک شبه قاره هند در جنوب و عمق استراتژیک ایران در جنوب غرب و عمق استراتژیک کشورهای حوزه دریای خزر در غرب از طریق حضور در آسیای میانه امکانپذیر است. [30]
سیاست خارجی روسیه نسبت به جمهوری های آسیای میانه نشان می دهد که مسکو به دنبال حفظ موقعیت خود به عنوان یک ابر قدرت موثر در منطقه است. روسیه مرزهای این کشورها را مرتبط با حفظ امنیت خود می داند. [31] رویکرد روسیه برای نقش آفرینی به عنوان بازیگر اصلی در این منطقه همچنان ادامه دارد. سازمان پیمان امنیت جمعی یکی از سازمان های فعال نظامی به رهبری روسیه بوده و کشورهای عضو طبق روال معمول رزمایش نظامی در مرزهای مشترک برگزار می کنند. این سازمان در آوریل ۲۰۱۵ میلادی (فروردین ۱۳۹۴ خورشیدی) اعلام کرد که در صدد استقرار نیروهای واکنش سریع در تاجیکستان برای دفع حمله احتمالی نیروهای مسلح اسلام گرا به این کشور است.[32]
روسیه هم اکنون در چهار کشور آسیای میانه –تاجیکستان و قزاقستان و قرقیزستان و ترکمنستان- پایگاه نظامی دارد. این اقدام روسیه به دنبال قدرت گیری گروه های تندرو در آسیای میانه و افزایش رقابت قدرت های منطقه ای به ویژه ایران و ترکیه در آسیای میانه و نیز رقابت بازیگران بین المللی برای میلیتاریزه کردن این منطقه دنبال می شود. [33]
بی گمان، نقش انگیزه های اقتصادی و نظامی را نمی توان در توجه روسیه به این منطقه نادیده گرفت. از لحاظ اقتصادی، شرایط اقتصادی این کشورها تا حد زیادی به اقتصاد روسیه گره خورده است. واردات و صادرات روسیه نقش عمده در اقتصاد جمهوری های آسیای میانه دارد. در اختیار گرفتن منابع طبیعی این منطقه به معنای اشراف بر روند صادرات نفت و گاز و فلزات و مواد کشاورزی به روسیه و چین و هند و کشورهای اتحادیه اروپا است. این منطقه دارای منابع عظیم گاز طبیعی و نفت و زغال سنگ و غیره و ذخایر نفتی است. تاجیکستان دارای ذخایر بزرگ اورانیوم و غنی از معادن است. معادن اورانیوم تاجیکستان در دهه سی میلادی (دهه بیست خورشیدی) شناسایی شدند. [34]
روسیه در بخش نظامی تلاش می کند تسلیحات هسته ای به جا مانده از انبارهای تسلیحاتی شوروی سابق را از این کشورها خارج کند. ضمنا روسیه هر طور که شده از انتقال تجارب و مواد هسته ای به این کشورها جلوگیری می کند. [35]
تاسیس شعبه دانشگاه دولتی مسکو و دانشگاه ملی علوم و فناوری در دوشنبه از جمله همکاری فرهنگی و علمی بین دو کشور است. این دانشگاه زیر نظر موسسه مهندسی قدرت مسکو اداره می شود. حدود ۵۰۰۰ دانشجو از تاجیکستان در دانشگاه های روسیه مشغول به تحصیل هستند. دانشگاه اسلواکی روس تاجیک در دوشنبه ۴۳۰۰ دانشجو دارد. [36] ایران به دلیل نفوذ قابل ملاحظه روسیه در کشورهای منطقه با چالش های فراوان برای تاثیر گذاری و نقش آفرینی مواجه است. روسیه و ایران غالبا منافع سیاسی و اقتصادی و امنیتی متضادی دارند. ایران به دنبال ایجاد روابط دوستانه و گسترش همکاری است. در مقابل، روسیه کشورهای آسیای میانه را بخشی از فضای حیاتی و استراتژیک خود قلمداد می کند. گرچه روسیه و ایران در برخی بحران ها با یکدیگر همکاری می کنند اما این به معنای همسویی دو کشور در این منطقه نیست.
د- آمریکا: خصومت و دشمنی ویژگی اصلی و غالب در روابط تهران و واشنگتن بعد از انقلاب ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۷ خورشیدی) است. حکومت ایران از نظر آمریکا تهدیدی برای منافع واشنگتن به خصوص در کشورهای همسایه تلقی می شود. از این رو، آمریکا به تحریم و انزوا برای فشار یا براندازی و یا دست کم تغییر رفتار رژیم ایران روی آورده است. در مقابل، ایران به آمریکا به عنوان مقصر اصلی تنش های منطقه نگاه می کند. بی گمان، حضور آمریکا در منطقه بعد از فروپاشی شوروی سابق منجر به کاهش نفوذ ایران در مرزهای شرقی کشور شده است. آمریکا با گسترش روابط با کشورهای آسیای میانه به تنظیم مناسبات خود در این منطقه در دوره بعد از فروپاشی بلوک شرق پرداخت و در نزدیکی مرزهای ایران حضور پیدا کرد. این حضور رفته رفته و به خصوص بعد از جنگ آمریکا در افغانستان در ۲۰۰۱ میلادی (۱۳۸۰ خورشیدی) و بالا گرفتن موج مقابله با تروریسم تثبیت شد. آسیای میانه در سیاست راهبردی آمریکا از جایگاه مهمی برخوردار بوده و به عنوان کلید مهمی در استراتژی سلطه جویانه آمریکا در خصوص اوراسیا تلقی می شود. از این رو، آمریکا در صدد تنظیم مناسبات جدید نظامی و اقتصادی و امنیتی در آسیای میانه بوده و این مایه بیم و نگرانی ایران شده است. [37] تاجیکستان به عنوان نخستین کشور در منطقه آسیای میانه سند همکاری فراگیر با ناتو و ایساف (نیروهای بین المللی کمک به امنیت) در افغانستان در زمینه تسهیل حمل و نقل تجهیزات و نیرو و هیئت های این دو سازمان از طریق این کشور امضا کرد. [38]
نفت انگیزه اصلی تحرکات آمریکا در این منطقه دارای ذخایر عظیم نفتی است. آمریکا در پی تسلط بر منابع نفت و گاز خلیج و خاورمیانه در قالب طرح خاورمیانه بزرگ و به کار گیری این منابع در کشمکش ژئوپلیتیکی اش با قدرت های در حال ظهور مثل چین حالا به دنبال سلطه بر نفت و گاز آسیای میانه و دریای خزر است. [39]
اهداف حضور پرقدرت آمریکا در منطقه و در قلب آن یعنی تاجیکستان در راستای مهار قدرت گیری چین و ایجاد تغییرات ژئوپلیتیکی برای جلوگیری از افزایش نفوذ راهبردی چین در غرب این کشور و منع بازگشت روسیه به حیاط خلوت و ایجاد فاصله بین روسیه و مناطق تحت نفوذ تاریخی شوروی سابق در جنوب و تداوم محاصره ایران و جلوگیری از دسترسی این کشور به آسیای میانه از سوی شرق و عدم استفاده ایران از این موقعیت ژئوسیاسی قابل تفسیر است. [40]
ه- چین: حالا درست است که روابط ایران و آمریکا تیره و تار است اما تهران و پکن روابط خوبی با یکدیگر دارند. ایران بر روی چین به عنوان متعادل کننده قدرت آمریکا در عرصه بین الملل به خصوص منطقه آسیای میانه حساب می کند. ایران و چین در برخی پروژه های عظیم اقتصادی با یکدیگر همکاری می کنند. سیاست معقول و منطقی چین نسبت به کشورهای منطقه تهدیدی برای ایران به شمار نمی رود بلکه ایران به نقش آفرینی چین به عنوان یک بازیگر مناسب و رقیب آمریکا می نگرد. چین به دنبال افزایش نفوذ اقتصادی در منطقه و ایجاد راه ابریشم جدید از این منطقه به اروپا است. [41] چین برای دست یابی به این هدف در حال برداشتن موانع موجود است. چین و تاجیکستان در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۸۹ خورشیدی) پروتکل تعیین خطوط مرزی امضا کردند. با تصویب این پروتکل در جلسه مجلس نمایندگان پارلمان تاجیکستان، این کشور حدود هزار کیلومتر مربع را از قلمرو تاجیکستان به چین واگذار کرد. کما اینکه دو کشور درباره احداث پالایشگاه نفتی در جنوب تاجیکستان توسط شرکت چینی «دانگ ینگ خلی» به توافق رسیدند. [42]
بسیاری بر این باورند که دغدغه های امنیتی چین نسبت به کشورهای آسیای میانه به ویژه تاجیکستان منطقی و به جا است. چین به دنبال ایجاد منطقه امن در مرزهای مشترک با افغانستان و پاکستان و تاجیکستان است. خطر روز افزون اسلام رادیکال در منطقه می تواند به ایجاد بی ثباتی در منطقه خودمختار اویغورها در استان سین کیانگ منجر شود و این مایه نگرانی چین است. [43] کشورهای چین و پاکستان و افغانستان و تاجیکستان در راستای گسترش همکاری برای مقابله با خطر روز افزون گروه های مسلح بر تشکیل یک گروه چهار جانبه مبارزه با تروریسم توافق کردند. اقدامات چین برای تشویق این کشورها به گسترش همکاری نظامی و امنیتی کاملا آشکار است. [44]
چهارم: ابزارهای نفوذ ایران در تاجیکستان
ایران از نخستین کشورهایی بود که در پی استقلال تاجیکستان در سال ۱۹۹۲ میلادی (۱۳۷۱ خورشیدی) سفارتخانه خود را در شهر دوشنبه افتتاح کرد و سرمایه گذاری هنگفتی در بخش زیر ساختی این کشور انجام داد. [45] جمعیت نه چندان کمی از مسلمانان تاجیکستان تحت تاثیر اندیشه شیعه ایرانی قرار گرفتند. مذهب شیعه ایرانی از طریق عملیات امداد و کمک رسانی سفارت ایران و شعبه انتشارات الهدی در دوشنبه وارد پایتخت و برخی شهرهای تاجیکستان شد.[46]
ایران با توجه به شرایط بد اقتصادی و افت شاخص توسعه و گسترش فقر در تاجیکستان دفتر کمیته امداد امام خمینی را در دوشنبه افتتاح کرد. «مرکز فرهنگی و تجاری ایران» بعد از مدت اندکی شروع به فعالیت نمود و نهادهای دیگری هم به ترتیب احداث شدند. این نهادها رفته رفته ضمن برخورداری از مشروعیت قانونی نهادمند گردیدند و به نقش آفرینی اجتماعی پرداختند. [47]
مراکز فرهنگی متعددی در راستای ترویج اندیشه و ایدئولوژی حکومت ایران در تاجیکستان فعالیت می کنند. مرکز «ایرانیان» در شهر خجند ضمن توزیع کتاب و برگزاری مسابقات فرهنگی و عرضه اینترنت رایگان تورهای مسافرتی به ایران برای جوانان تنظیم می کند.[48]
برخی دانشجویانی که از تاجیکستان برای تحصیل در دانشگاه ها و حوزه های عملیه ایران و به خصوص حوزه علمیه قم اعزام می شوند شیعه می شوند. به گفته فعالان آگاه به شیعه گری در تاجیکستان سفارت ایران در این کشور با همکاری این عده هر سال به بیش از پنجاه دانشجو و طلبه بورسیه تحصیلی برای ادامه تحصیل در دانشگاه و حوزه علمیه قم و آشنایی با تعالیم و اندیشه های تشیع اعطا می کند. توزیع رایگان کتاب های شیعی و برگزاری مراسم ازدواج دسته جمعی جوانان شیعه از جمله فعالیت های دیگر سفارت ایران در تاجیکستان است.
«کمیته امداد امام خمینی» و «موسسه خیریه امام رضا» و «موسسه خیریه حضرت فاطمه زهرا» و «مرکز فرهنگی و تجاری ایران» و «انتشارات بین المللی الهدی» و «جمعیت هلال احمر ایران» از جمله بنیادهای خیریه و فرهنگی وابسته به حکومت ایران در تاجیکستان هستند. [49]
شعبه دانشگاه آزاد در تاجیکستان با همکاری وزارت آموزش و پرورش ایران و تاجیکستان تاسیس شد. این نهاد آموزشی که هاشمی رفسنجانی پایه گذار آن است یکی از پروژه های آموزشی درخشان در ایران به شمار می رود. یک میلیون و ۷۰۰ هزار دانشجو مقیم ایران و خارج در مقاطع تحصیلی مختلف دانشگاه آزاد مشغول تحصیل هستند.
این اقدام در پی نفوذ ایران در تنها دانشگاه اسلامی تاجیکستان اجرایی شد. تاج الدین عصام الدین زاده یکی از فارغ التحصیلان دانشگاه مجازی المصطفی در قم به عنوان رئیس این دانشگاه منصوب شد. این دانشگاه نهادی علمی با هویت حوزه ای است. همزمان با این تغییرات مدیریتی ۲۷ استاد دانشگاه اسلامی تاجیکستان به اتهام ترویج و تبلیغ سلفی گری و جاسوسی برای پادشاهی عربستان سعودی اخراج شدند. عناصر نفوذی ایران شیوه های تدریس و آموزشی این دانشگاه سنی را تغییر دادند و سند آموزشی که در قم تدوین شده بود را جایگزین آن کردند. بدین ترتیب، این دانشکده از یک دانشگاه سنی مذهب به یک دانشگاه شیعی تبدیل شد.
گروه های منتسب به اندیشه شیعی با پارتی بازی مراکز تصمیم گیری در وزارت امور داخلی تاجیکستان را در اختیار گرفته و رویکرد محدودیت آفرین برای گروه های سنی در پیش گرفته و عرصه را برای ترویج و حمایت تشیع باز کردند. در این راستا، وزارت امور داخلی تاجیکستان فهرستی از ۱۳ کتاب را انتشار داده که نشر و نگهداری آنها در این کشور ممنوع اعلام شده است. از این فهرست می توان به تالیفات امام ابن تیمیه و امام محمد بن عبد الوهاب و شیخ ابن باز و شیخ ابن العثیمین و شیخ صالح آل الشیخ و شیخ الالبانی اشاره نمود. [50] این کتاب ها به زبان تاجیکی ترجمه شده اند.
ایران و تاجیکستان چندین تفاهم نامه همکاری مثل تفاهم نامه پذیرش دانشجو و تبادل استاد بین تاجیکستان و استان همدان امضا کردند. [51] «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» در فوریه ۱۹۹۲ میلادی (بهمن ۱۳۷۰ خورشیدی) تشکیل شد. ایران و تاجیکستان و افغانستان در این فرهنگستان عضویت دارند. ایران به کشورهای ترک زبان برای انتشار و ترویج فارسی گرایی در فرهنگ این کشورها کمک هایی از جمله تدریس زبان و ادبیات فارسی در مدرسه و دانشگاه و تصویب آموزش دوران امپراتوری فارسی در تاریخ این کشورها ارائه می کند. همچنین «دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی» وزارت امور خارجه ایران تشکیل شد. این نهاد یک پژوهشکده متخصص در امور آسیای میانه و قفقاز است. همایش سالانه بررسی مسائل منطقه در دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ایران برگزار می شود. فصلنامه «آسیای میانه و قفقاز» توسط دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی منتشر می شود. [52]
بنا به آمارهای رسمی وزارت خارجه ایران حکومت ایران پروژه های زیر ساختی متعددی مثل نیروگاه برق آبی سنگ توده ۲ و تونل استراتژیک انزاب و بیمارستان ابن سینا در تاجیکستان انجام داده است. جمعیت هلال احمر ایران خدمات پزشکی به تاجیکستان ارائه می کند. ایران همچنین در احداث چندین ورزشگاه و مرمت و احیای آثار تاریخی و ساخت مراکز آموزشی و هنری و هنرستان در تاجیکستان سهیم بوده است. [53]
حجت الله فغانی سفیر ایران در تاجیکستان در زمینه صادرات ایران به تاجیکستان گفت «۸۰ ٪ صادرات ایران به تاجیکستان غیر نفتی و شامل محصولات صنایع ساختمانی و فرش و دارو و محصولات غذایی و بهداشتی می باشد.» [54] حسن موسوی معاون مسافری شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران از مذاکره برای برقراری ارتباط ریلی بین ایران و قزاقستان و ترکمنستان و تاجیکستان به منظور انتقال کالا بین آسیا و اروپا خبر داد. [55]
ایران همچنین اقداماتی در راستای فعال کردن «سازمان همکاری اقتصادی» در نظر گرفت. این سازمان در سال ۱۹۸۵ میلادی (۱۳۶۴) تاسیس شد. ترکیه و ایران و پاکستان سه عضو موسس سازمان همکاری اقتصادی هستند. ایران مذاکرات پیوستن آذربایجان و ترکمنستان و ازبکستان و تاجیکستان و قرقیزستان به این سازمان را هدایت کرد. سران ایران در نظر دارند اکو به یک بازار بزرگ اسلامی با جمعیت ۲۵۰ میلیون نفر ووسعت جغرافیایی معادل ۴ میلیون کیلومتر مربع تبدیل شود. [56]
پنجم: علل کاهش روابط ایران و تاجیکستان
با بررسی ادبیات سیاسی و پژوهش های آکادمیک درباره این مساله و تحولات منطقه شرق آسیا علل کاهش روابط دو کشور به دو دسته تقسیم می شوند:
۱-عوامل داخلی:
دولت تاجیکستان ایران را به دخالت در جنگ داخلی این کشور متهم کرد. کما اینکه حکومت سکولار تاجیکستان از افزایش نفوذ ایران که پیامدهایی مثل تغییر هویت تاجیکی می تواند داشته باشد جلوگیری می کند. همچنین، ایران ضمن حمایت از حزب نهضت اسلامی تاجیکستان –گروه اپوزیسیون حکومت که فعالیتش ممنوع اعلام شد- میزبان رهبران این حزب است. دو کشور بر سر مساله بابک زنجانی بازرگان و میلیاردر ایرانی که سرمایه خود را در بانک های تاجیکستان نگهداری می کند اختلاف نظر دارند.
روابط تاجیکستان و ایران به دنبال پخش فیلمی از تلویزیون دولتی تاجیکستان به تیرگی گرایید و نفوذ ایران در این کشور کاهش یافت. در این مستند ادعا شده که قتل های زنجیره ای چهره های سیاسی با حمایت مالی ایران انجام گرفته و دیپلمات های ایرانی فعالیت های افراط گرایانه در این کشور انجام می دهند. در فیلمی که توسط وزارت کشور تاجیکستان تهیه شده تهران به دامن زدن به جنگ داخلی در این کشور و ارائه کمک مالی به حزب «نهضت اسلامی» تاجیکستان و آموزش عناصر مسلح این حزب در خاک ایران متهم شده است. [57]
به دنبال پخش این فیلم تلویزیونی، سفارت ایران در تاجیکستان به دستور مقام های این کشور همه دفاتر تجاری و فرهنگی خود را در شمال تاجیکستان تعطیل کرد. آثار خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی و دیگر روحانیون برجسته ایرانی در این کشور ممنوع شد.[58] در سال های گذشته کمیته امداد امام خمینی و رایزنی فرهنگی ایران و بیمارستان مشترک سازمان های هلال احمر ایران و تاجیکستان در شهر دوشنبه بسته شدند.
نظام دولت رحمان سکولار و غیر مذهبی است و این عامل مهمی در تیره شدن روابط ایران و تاجیکستان به شمار می رود. ایران یک قدرت منطقه ای است و اسلام سیاسی شیعی در آن حکم می راند. از این رو، این کشور همواره مایه بیم و هراس حکومت تاجیکستان بوده است. سیستم حکومتی در این کشور فاصله زیادی با خط و مشی ایران دارد. این مساله مانع تحکیم و گسترش روابط دو جانبه به خصوص در بخش فرهنگ شده است. البته ایران مهارت فراوانی در استفاده ابزاری از عامل فرهنگی در کشورهای با پیوندهای فرهنگی و هویتی مشترک دارد. [59]
ایران از محی الدین کبیری رهبر حزب ممنوع شده نهضت اسلامی تاجیکستان برای حضور در کنفرانس وحدت اسلامی در دسامبر ۲۰۱۵ میلادی (دی ۱۳۹۴ خورشیدی) در تهران دعوت کرد. این اقدام منجر به افزایش تنش بین دو کشور شد. کبیری به عنوان مهمان ویژه کنفرانس شرکت و سخنرانی کرد. وی با علی خامنه ای رهبر ایران گفت و گوی کوتاهی کرده بود. این رفتار پاسخی به دولت تاجیکستان و واکنش به نزدیکی این کشور و پادشاهی عربستان سعودی به شمار می رود.
به گزارش رسانه های مستقل اختلاف بین دو کشور دارای ابعاد دیگری هم هست. سرمایه و املاک بابک زنجانی –بازرگان ایرانی بازداشتی در تهران- در تاجیکستان یکی از این موارد است. دادگاهی در ایران حکم اعدام زنجانی را به جرم «فساد مالی» صادر کرد. مقام های ایران می گویند بابک زنجانی دو میلیارد دلار از پول فروش نفت در دوره تحریم ها را به خزانه واریز نکرده است. به گفته وزارت نفت ایران بیشتر این مبلغ در بانک های تاجیکستان نگهداری می شود اما دوشنبه این خبر را تکذیب می کند. [60]
۲- عوامل منطقه ای و بین المللی:
قدرت های جهانی بعد از فروپاشی شوروی در اواخر قرن گذشته میلادی عرصه را برای یکه تازی ایران در کشورهای اغلب مسلمان نشین آسیای میانه باز نگذاشتند. کشورهای آسیای میانه ضمن برخورداری از موقعیت مهم جغرافیایی دارای منابع معدنی و نفتی غنی هستند. ضمنا، این منطقه یکی از مهم ترین مسیرهای صادرات نفت به اروپا به شمار می رود. آسیای میانه با توجه به ظرفیت ها و موقعیت جغرافیایی و لوله های انتقال نفت مستقر در این منطقه از نقش و موقعیت بسیار مهمی در برنامه های استراتژیک جهانی درباره امنیت انرژی برخوردار است. [61]
پادشاهی عربستان سعودی یک کشور سنی مذهب است. عربستان با توجه به فعالیت های فرهنگی و مذهبی ایران در راستای ترویج تشیع به خصوص در تاجیکستان همواره جلوی رژیم جمهوری اسلامی برای نفوذ و بسط سیطره و ترویج مذهب شیعی متفاوت با مذهب سنی در کشورهای گوناگون ایستاده است. عربستان قدمگاه اقتصادی و فرهنگی در کشور سنی مذهب تاجیکستان ایجاد کرد و عرصه را برای یکه تازی ایران در ترویج مذهب و فرهنگ خود باز نگذاشت. عربستان سعودی و ایران همواره بر سر تاسیس دانشگاه در تاجیکستان با یکدیگر رقابت می کنند.
کشور اسلامی ترکیه با توجه به پیوندهای فرهنگی و مذهبی با اکثر کشورهای آسیای میانه به عنوان یک بازیگر محوری در بخش اقتصاد و سیاست مطرح شده که با کشور شیعی ایران رقابت می کند. ترکیه با نگرش اسلام معتدل نه تنها به رقابت با ایران در بخش فرهنگ می پردازد بلکه آنکارا تا حد زیادی موفق به کاهش نفوذ ایران شده است. به اینها باید عوامل اقتصادی که در مطرح شدن ترکیه به عنوان بازیگر اصلی در آسیای میانه موثر بودند هم افزود. بنابراین می توان گفت رقابت قدرت های منطقه ای و بین المللی نقش مهم و محوری در منع یکه تازی ایران در کشورهای آسیای میانه و در راس آنها تاجیکستان ایفا کرد.
در حالیکه سابقه روابط سیاسی و اقتصادی جمهوری آسیای میانه و ایران به بعد از پایان جنگ سرد برمی گردد اما این روابط به دلیل رویکرد آمریکا و انزوای ایران در منطقه و جهان در سطح محدودی باقی ماند. کما اینکه رفتار قدرت های عمده منطقه ای مثل روسیه و چین مانعی بر سر اجرای پروپاگاندای ایران در این کشورها است. [62]
آمریکا برای شکست نقش ایران در آسیای میانه و تاجیکستان از طریق کاهش مناسبات اقتصادی و بازرگانی بین جمهوری های اسلام گرای آسیای میانه و جمهوری اسلامی ایران وارد کار شد. آمریکا بعد از محاصره ایران در غرب و خلیج عربی اینک به دنبال محدود کردن ایران در شرق است. ایران امن ترین و نزدیک ترین و کم هزینه ترین مسیر برای انتقال نفت و گاز آسیای میانه و دریای خزر به شمار می رود اما آمریکا از عبور منابع نفت و گاز از طریق ایران جلوگیری و طرح شیعی ایران را مهار کرده است. [63]
روسیه هم به ایران فرصت یکه تازی در تاجیکستان نمی دهد. نقش آفرینی نظامی و اقتصادی و آموزشی و فرهنگی روسیه در تاجیکستان موثر و فعال است. روسیه از این بیم دارد که این جمهوری های اسلام گرا مثل ایران به نظام های عقیدتی تبدیل شوند و رویکرد ضد منافع روسیه در پیش بگیرند. چین همواره در این منطقه و به ویژه تاجیکستان حضور مقتدرانه داشته است. پکن بیش از هر کشور دیگری به منع یکه تازی ایران در تاجیکستان و صدور انقلاب به این کشور اسلامی توجه داشته چه اینکه چین به دنبال مقابله با خطر روز افزون اسلام رادیکال در منطقه است. رشد اسلام گرایی می تواند به بی ثباتی در استان خود مختار مسلمانان اویگور شود. این منطقه با کشورهای آسیای میانه هم مرز است.
پایان
ایران در یک برهه موفق به افزایش نفوذ در تاجیکستان شد. این نقش آفرینی فرهنگی از طریق پذیرش دانشجو و راه اندازی بنیادهای اجتماعی و آموزشی انجام گرفت. اما این نفوذ تنها به حوزه فرهنگ محدود شد و دامنه نفوذ ایران به دلایل داخلی و خارجی به سیاست و اقتصاد نرسید. در بخش داخلی مي توان به تعارض بين مذهب اکثریت جمعیت مسلمان تاجیکستان و مذهب تشیع ایرانی و نیز بیم و دغدغه نخبگان سکولار و در راس آنها رئیس جمهور تاجیکستان درباره اقدامات ایران برای ترویج فرهنگ محافظه کارانه و صدور انقلاب اسلامی به یک کشور اسلامی اشاره کرد.
در بخش خارجی، قدرت های بین المللی و منطقه ای (روسیه – آمریکا – چین و ترکیه) در صدد بسط سلطه و نفوذ در منطقه و دست کم رقابت –و حتی از میان برداشتن- ایران بودند. این عامل در کنار تحریم ها مانع نفوذ گسترده و نقش آفرینی ایران در منطقه شد.
از این رو، می توان در چشم انداز روابط ایران و تاجیکستان دو گزینه را در نظر گرفت. نزدیکی و تفاهم و رفع تنش کنونی. ایران در این صورت باید در نفی اتهام های حکومت تاجیکستان رویکرد متقاعد کننده ای در پیش گرفته و نگرانی حکومت تاجیکستان در خصوص حمایت از حزب اپوزیسیون و اسلامی ممنوع در کشور را رفع کند. ضمنا، ایران باید به حکومت تاجیکستان اطمینان دهد که درصدد دخالت سیاسی در این کشور نیست و تنها به دنبال سرمایه گذاری و کمک اقتصادی به تاجیکستان است. و اینکه تلاش های هر چند محدود ایران برای نشر و ترویج مذهب شیعی و فرهنگ محافظه کار ایرانی متوقف شود. ایران باید نگرانی نیروهای سکولار ضد حضور اسلامی ایران در کشور را رفع کند. ایران همچنین باید ضمن ارتباط با بقیه کشورهای جهان دست از تمایلات توسعه گرایانه و ترویج مذهب برداشته و روابط خوبی با کشورهای جهان به منظور فعالیت آزادانه در سطح بین المللی و منطقه ای برقرار کند.
این گزینه با توجه به رفتار ایران و رویکرد ایدئولوژیک حکومت و پایبندی به مهم ترین اصول انقلاب یعنی صدور انقلاب و دخالت در امور داخلی کشورها دور از ذهن به نظر می رسد. ایران به آسانی دست از توسعه گری در آسیای میانه بر نمی دارد و از عوامل تنش زا در مناسبات دو جانبه دیگر کشورها فاصله نمی گیرد.
گزینه دوم تداوم تیرگی روابط است. این گزینه معقول به نظر می رسد. حکومت تاجیکستان به دیده شک و سوءظن به رفتارها و تحرکات ایران می نگرد. برخی گروه های سیاسی و نخبگان به خصوص چهره های سکولار خیلی محتاطانه به ایران نگاه می کنند. دو کشور جهت گیری های بسیار متفاوت و متضادی دارند. ایران همواره کوشیده تا ضمن تغییر این نگاه بر اهمیت روابط فرهنگی بین دو کشور تاکید کند اما تجربه ثابت کرده که ایران نتوانسته این نزدیکی را به نفوذ و نقش آفرینی سیاسی تبدیل کند. ایران همه نفوذ نسبی و روابط همکاری و ائتلافات قوی در این کشور را در چند سال گذشته و به دنبال تنش کنونی در روابط از دست داد. منافع قدرت های بین المللی و منطقه ای ایجاب می کند که ایران از صحنه تاجیکستان و نیز کل آسیای میانه فاصله بگیرد. این قدرت ها ابزارها و اهرم های لازم برای دست یابی به این هدف را در اختیار دارند. ایران در دو بخش مذهب و فرهنگ به افزایش نفوذ در تاجیکستان می پردازد. برخی کشورهای اسلامی سنی مثل پادشاهی عربستان سعودی و ترکیه به پیامدهای خطرناک این رویکرد آگاه هستند. این کشورها با حمایت اقتصادی یا انجام فعالیت های توسعه محور و خدماتی برای تضعیف ابزارهای نقش آفرینی ایران در تاجیکستان تلاش می کنند.
