قاره آفریقا منطقه ای است که همواره قدرت های بین المللی و منطقه ای را به سمت خود جذب کرده است. این قاره سرشار از منابع طبیعی و دارای موقعیت استراتژیکی مهم در حساب و کتاب کشمکش ها و توازنات خاورمیانه به شمار می رود. ۵۴ کشور آفریقایی با تراکم بالای جمعیت هستند و از این رو در جریان رای گیری نهادهای بین المللی و منطقه ای نمی توان به راحتی از کنار این کشورها گذشت. حکومت ایران در سال های اخیر برای مقابله با فشارهای غربی ناشی از برنامه هسته ای جنجال برانگیزش کوشیده تا با آسیب رساندن به منافع غربی و اسرائیلی در همه کشورهای جهان و انتقال نبرد شیعی سنی به خارج از خاورمیانه بر قدرت های غربی و نیز کشورهای قدرتمند عربی غلبه کند. ایران برای اجرای اهداف خود تاکتیک های متعددی از جمله جذب متحد و ایجاد کریدورهای زمینی و آبی در پیش گرفت. این اقدامات منجر به کاهش انزوا و اجرای استراتژی منطقه ای ایران و نیز تسهیل حمایت از متحدان منطقه ای این کشور شد. قاره آفریقا منطقه ای ایده آل در راستای تحقق اهداف ایران به شمار می رود.
سیاست خارجی ایران در آفریقا با استناد به ابزارهای دیپلماتیک و اقتصادی و فرهنگی و دیگر ابزارهای غیر نظامی انجام می شود و حکومت برای اجرای این سیاست تلاش های فراوانی به کار بست. اما اهداف ایران از طریق ابزارهای یاد شده تامین نشد و ایران به موفقیت چندانی برای ضربه به منافع نیروهای متخاصم و تثبیت حضور در کل قاره آفریقا دست نیافت. بنابراین نیروهای سپاهی -سازمان امنیتی و نظامی و ارتش- برای تحقق اهداف ایران به کشورهای آفریقایی اعزام شدند. سپاه به دور از دستگاه های حکومتی به اجرای سیاست خارجی و انجام عملیات محرمانه در برخی کشورهای آفریقایی برای دستیابی به اهداف مد نظر پرداخت اما با این عملیات امنیت این کشورها را در معرض خطر قرار داده و منجر به تیره شدن روابط بسیاری از مناطق آفریقایی و ایران شد. پژوهش حاضر کوشیده تا ماهیت نقش سپاه در کشورهای آفریقایی در پرتو وظایف امنیتی و نظامی این ارگان در رژیم سیاسی جمهوری اسلامی ایران را بررسی کند و نتایج این نقش آفرینی بر امنیت این منطقه و سیر تحول روابط ایران و کشورهای منطقه را مورد ارزیابی قرار دهد.
نخست: موقعیت سپاه در رژیم سیاسی ایران
سپاه پاسداران (IRGC) در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۸ خورشیدی) یعنی چند ماه بعد از انقلاب با فرمان خمینی تاسیس شد. ماموریت این ارگان صدور ایدئولوژی مذهبی حکومت نوپا و ایجاد توازن با ارتش رسمی که با هواداری از رژیم شاه در انقلاب شرکت نکرد تعریف شده است. سپاه همچنین مسئولیت مشارکت در سرکوب نیروهای ضد انقلاب را به عهده دارد. سپاه یک سازمان عقیدتی و ولایت مدار (تابع رهبر) است. گرچه سپاه از لحاظ سازمانی بخشی از نیروهای مسلح ایران نیست اما با برخورداری از فرماندهی مستقل تحت نظارت مستقیم و تحت فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران است. [1]
سپاه در سه دهه گذشته به یک نهاد نظامی تبدیل شده که فراتر از نقش متعارف نهاد ارتش فعالیت می کند و به تدریج به حوزه ها و فعالیت های عمده اقتصادی و دولتی دست انداخت تا جایی که حالا نقش عمده ای در تصمیم گیری داخلی و خارجی ایفا می کند و حضور گسترده ای در اقتصاد کشور به خصوص در زمینه صادرات و واردات و مخابرات و نفت دارد.
قانون اساسی وظایف سپاه را این گونه تعریف می کند «وظیفه سپاه پاسداران نه تنها حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور بلکه همچنین وظیفه عقیدتی جهاد در راه خدا برای حاکمیت شریعت خدا در سراسر جهان را عهده دار است». سپاه نیز همانند بقیه نهادهای نظامی عقیدتی و ایدئولوژیک از نیروهای نخبه ولایتمدار تشکیل شده است. [2] خمینی بعد از تشکیل سپاه شخصا با انتصاب روحانیونی برای نمایندگی ولی فقیه در دفاتر عقیدتی سیاسی سپاه آنها را مامور تشکیل نیروهای دریایی و زمینی و هوایی سپاه کرد. خمینی همچنین سپاه را از دخالت در سیاست یا وابستگی به گروه های حزبی و سیاسی منع کرد. خامنه ای که بعد از خمینی به مقام رهبری رسید با ادعای نهادینه سازی سپاه دستور تشکیل دو ارگان در سپاه داد. «سپاه قدس» بازوی عملیات برون مرزی سپاه و «نیروی مقاومت بسیج» که وظیفه حفظ امنیت کشور را عهده دار هستند. سیر تحول حضور سپاه در عرصه های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی در سه مرحله قابل بررسی است: مرحله نخست: بعد از جنگ ایران و عراق از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ میلادی (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ خورشیدی) نوبت به بازسازی بعد از جنگ رسید. حکومت در آن زمان از تامین نیازمندی های مالی سپاه بازمانده و زمینه را برای حضور سپاه در پروژه های اقتصادی بدین منظور فراهم کرد. مرحله دوم: دخالت سپاه در عرصه داخلی ایران بعد از انتخابات هفتمین دوره مجلس در سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۳ خورشیدی). سپاه و بسیج از اصولگرایان در این انتخابات و نیز انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴ خورشیدی) حمایت کردند. سپاه در این دوره در راستای رشد آگاهی سیاسی نیروهای سپاهی و بسیجی و خانواده های شهدا و جانبازان پرداخته و گروه هادیان سیاسی سپاه تشکیل شد. این گروه حمایت خود را از نامزدهای مورد تایید رهبر اعلام کرد.
مرحله سوم همزمان با آغاز به کار احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور در سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴ خورشیدی) کلید خورد. نیروهای سپاه در حکومت احمدی نژاد نه تنها متصدی پست های مدیریتی گوناگون شدند بلکه قرارداد شرکت های دولتی متعددی به نیروها و شرکت های وابسته به سپاه واگذار گردید و فعالیت های اطلاعاتی سپاه در پی جنبش مخالفان رژیم در سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ خورشیدی) در اعتراض به تقلب در نتایج انتخابات به شکل قابل ملاحظه ای گسترش یافت. [3]
نهادهای خیریه با عنوان بنیاد زیر نظر سپاه آغاز به کار کردند و خدمات اجتماعی در داخل و خارج کشور ارائه می دادند. این بنیادها در گسترش دامنه پایگاه هوادار سپاه در ایران به ویژه در مناطق دور افتاده و فقیرنشین سهم بسزایی داشتند.
قدرت و ظرفیت های نهادهای سپاهی در عرصه های متعددی بروز کرده است. موقعیت و مشارکت نظامی و سیاسی سپاه به ویژه بعد از جنگ ایران و عراق از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ میلادی (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ خورشیدی) افزایش یافت. سپاه با عنوان دولتی درون یک دولت شناخته شد. بنا به آمار موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک در لندن ۳۵۰ هزار عضو سپاه هستند. اما به گفته مرکز مطالعات استراتژیک و بین المللی واشنگتن پرسنل سپاه چیزی در حدود 120 هزار نفر است. ناظران بر این باورند که رسیدن محمود احمدی نژاد -یکی از نیروهای سپاهی – به پست ریاست جمهوری یکی از دلایل مهم نفوذ سپاه است. احمدی نژاد نیروهای سپاهی را به سمت وزیر در پنج وزارتخانه منصوب کرد. ده ها نماینده مجلس هم از مدیران امنیتی و سپاهی سابق هستند. بسیاری از پرسنل سپاه متصدی پست های رده بالا و مهم و حساسی در حکومت هستند که می توان در این میان به چهره هایی همچون علی لاریجانی دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی و محمد باقر قالیباف شهردار تهران اشاره کرد. [4]
البته فعالیت اقتصادی سپاه در آغاز تنها به برخی پروژه های بازسازی بعد از جنگ محدود بود اما رفته رفته به یک بازیگر اصلی در عرصه اقتصادی تبدیل شد و نزدیک به یک سوم اقتصاد ایران را در اختیار گرفت. حالا این ارگان همه گذرگاه های هوایی و دریایی ایران را دست دارد و نهادهای وابسته به سپاه از پرداخت مالیات معاف هستند. شرکت های اقتصادی سپاه مثل قرارگاه خاتم الانبیا جای شرکت های بزرگ را گرفته و این شرکت ها مثل توتال فرانسه از بازار ایران کنار کشیدند. بنا به آمارهای گوناگون سود حاصل از فعالیت های اقتصادی سپاه چیزی در حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار در سال است.
بدین ترتیب مراکز تصمیم گیری سپاه و به ویژه در حوزه اقتصاد مستقل عمل می کنند و از حجم بسیار بالای سرمایه و ظرفیت مالی و منابع انسانی برخوردار است. سپاه تحت نظارت دولت نیست و از سوی هیچ نهادی مورد بازخواست قرار نمی گیرد. سپاه با استناد به سرداران بازنشسته یک غول اقتصادی تشکیل داده و این افراد بر صنایع سنگین کشور مسلط هستند.
دوم: سپاه و سیاست خارجی ایران
گرچه نیروی سپاه کمتر از نیروهای ارتشی است اما سپاه به عنوان نیروی نظامی مسلط در ایران شناخته می شود و عملیات نظامی بزرگ فراوانی در کشور و خارج را هدایت می کند. سرلشکر محمد علی جعفری فرمانده سپاه سهم بسزایی در اجرای سیاست های فرامرزی علی خامنه ای ایفا می کند. سپاه ابزارهای متعددی برای اجرای سیاست خارجی ایران در اختیار دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:
1-صدور انقلاب:
سپاه همواره نوک پیکان اقدامات حکومت برای صدور انقلاب بوده و هست. این ماموریت در راستای اجرای دیدگاه مورد نظر خمینی درباره احیای امت (واحد) اسلامی انجام می شود و توسط سران ایران و از تهران هدایت می شود. اگر خمینی را امیر المومنین فرض کنیم سپاه سربازان گوش به فرمان او هستند. فعالیت های عمدتا ضد غربی و ضد آمریکایی سپاه در قالب این مفهوم انجام می گیرد. اقدامات سپاه برای صدور انقلاب عمدتا با عناوین گوناگون و متداخل است: دخالت نظامی یا سیاسی غیر علنی برای حمایت از نیروهای انقلابی اسلام گرا در کشورهای دیگر به جز لبنان و اقدامات خشونت بار ضد آمریکایی و ضد غربی و عملیات غیر علنی ضد حکومت های عربی محافظه کار و دشمنان نظام. [5]
2-سازمان اطلاعات:
سپاه از سازمان های گوناگونی تشکیل شده است. خود نیروهای نظامی متعارف سپاه شامل نیروهای دریایی و زمینی و هوا فضا است. سپاه از زیر مجموعه های دیگری همچون گروه سایبری و حملات غیر متعارف مثل گردان عملیات محرمانه و اطلاعات تشکیل شده است. این گروه ها مسئول اجرا و هماهنگی عملیات اطلاعاتی سپاه هستند و عبارتند از:
الف- بسیج: این سازمان ذخیره شبه نظامی از نیروهای داوطلب تشکیل شده است. تعداد نیروهای فعال بسیجی ۹۰ هزار نفر و نیروهای ذخیره ۳۰۰ هزار نفر است [6] و بدین ترتیب پرجمعیت ترین پرسنل را در مقایسه با دیگر دستگاه های امنیتی ایران دارد. بسیج در صورت گردآوری همه نیروهای خود می تواند چیزی نزدیک به یک میلیون نفر را هدایت کند. تشکیل گروه های مقاومت مردمی برای مقابله با حمله احتمالی آمریکا از جمله وظایف بسیج به شمار می رود اما مسئولیت اصلی این نهاد مقابله با ناآرامی و مسائل امنیتی داخلی است.
ب- سازمان حفاظت اطلاعات: سازمان حفاظت اطلاعات سپاه تا قبل از ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ خورشیدی) به عنوان تنها بازوی اطلاعاتی رسمی سپاه شناخته می شد و تعداد پرسنل آن هم ۲۰۰۰ نفر برآورد می شد. این سازمان وظیفه گردآوری و بررسی اطلاعات مربوط به کل جهان اسلام و نیز اطلاعات نیروها و جریان های اپوزیسیون جمهوری اسلامی را برعهده دارد. دامنه و اهمیت این سازمان به دنبال جنبش سبز در سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ خورشیدی) دستخوش تغییرات گسترده و قابل توجهی شد و این سازمان با بزرگترین فرآیند تجدید نظر در ساختار و تشکیلات سازمانی بعد از درگذشت خمینی در سال ۱۹۸۹ میلادی (۱۳۶۸ خورشیدی) مواجه شد. توسعه این سازمان توسط خامنه ای با هدف تشکیل دستگاه اطلاعاتی امنیتی جدیدی صورت گرفت که گزارش های خود را به طور مستقیم به دفتر خامنه ای ارسال می کند و در موازات آن پاکسازی محرمانه نیروهای وزارت کشور توسط سپاه انجام شد. [7]
ج- سپاه قدس: نیروهای سپاه اندکی پس از تشکیل ارگان سپاه اقدام به تاسیس سپاه قدس نمود که به عنوان بازوی نظامی سپاه در راستای صدور اندیشه و اصول انقلاب فعالیت می کند. سپاه قدس سومین سازمان اطلاعاتی سپاه بعد از بسیج و سازمان حفاظت اطلاعات است و برنامه های بسیار پیچیده ای را پیاده می کند. این ارگان در درجه نخست هدایت کلیه فعالیت های اطلاعاتی امنیتی و نیز عملیات محرمانه در خارج کشور را به عهده دارد. سپاه قدس در عین حال عمدتا با دیگر دستگاه های اطلاعاتی در ایران همکاری می کند. برخی برآوردها حاکی از این است که ۱۵ هزار نفر عضو این ارگان هستند و در پایگاه ها و مراکز بسیاری در داخل و خارج ایران و در بسیاری از سفارتخانه های ایران فعالیت می کنند. نیروهای سپاه قدس با کارمندان سفارت های ایران و نیز نیروهای خودی ماهر و پایبند به اصول انقلاب همکاری می کنند.
سپاه قدس در راستای حمایت حزب الله لبنان و حماس در نوار غزه فعالیت می کند. نخستین گزارش درباره فعالیت برون مرزی سپاه قدس در سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۳ خورشیدی) در بوسنی و هرزگوین منتشر شد. نفوذ سپاه قدس در اراضی فلسطینی و کشورهای خلیج عربی و لبنان و افغانستان و عراق و سوریه افزایش یافت. نیروهای سپاه قدس که به عنوان بازیگر اصلی و مطرح در سیاست خارجی جمهوری اسلامی در خاورمیانه و مناطق مختلف جهان به نقش آفرینی پرداختند فعالیت های خود را در سراسر جهان گسترش دادند. سپاه قدس در جریان جنگ عراق و ایران با دخالت در عراق از آیت الله محمد باقر حکیم برای تشکیل مجلس اعلای شیعی انقلاب اسلامی عراق موسوم به (SCIRI) حمایت کرد. نقش آفرینی این ارگان به دنبال حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۱ خورشیدی) پررنگ تر شد و با همکاری برخی گروه ها دست به تشکیل گروه های شبه نظامی شیعی و هسته های مقاومت در برابر اشغالگری آمریکا زد. سپاه در سوریه حضور دارد و سپاه قدس هم اغلب عملیات سپاه در آفریقا را هدایت می کند. برخی منابع از تشکیل واحد آفریقا در سپاه قدس خبر می دهند. قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس است. او در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۸۹ خورشیدی) به درجه سرلشگری یعنی بالاترین درجه اعطا شده به نیروهای سپاه ارتقا پیدا کرد.[8]
سوم: نفوذ سپاه در آفریقا
سپاه با بهره برداری از مشکلات برخی کشورهای آفریقایی و همکاری با نیروهای اپوزیسیون و شورشیان این منطقه سیاست های حکومت را در آفریقا اجرا می کند. سپاه و به ویژه سپاه قدس تنها در کشورها و مناطقی فعالیت می کنند که از ویژگی و ظرفیت های آن بتوان در راستای اجرای اهداف حکومت بهره برد. از این رو فعالیت این دو ارگان به ویژه در شرق و غرب آفریقا متمرکز شده است.
بنابراین اهداف سپاه در آفریقا و کشورهایی که برای تحقق اهداف خود در آنها نفوذ کرده از این قرارند:
۱-فروش و انتقال اسلحه ایران:
کشورهای آفریقایی در دو دهه اخیر عملیات متعددی شامل انتقال و فروش اسلحه در بنادر و شهرهای این منطقه را کشف کرده اند که رد پای سپاه در کلیه آنها به چشم می خورد. این عملیات امنیت و ثبات برخی کشورهای آفریقایی را به طور چشمگیری در معرض خطر قرار داده اند.
الف- سودان: دولت سودان به دلیل همگرایی ایدئولوژیکی یکی از متحدان بزرگ ایران در آفریقا در چند دهه گذشته به شمار می رود. سودان همچنین از موقعیت ژئوسیاسی مهمی برخوردار است که بستر مناسبی برای تحرکات ایران در آفریقا فراهم می کند. سودان به دلیل این موقعیت می تواند بر توازنات منطقه ای تاثیر گذار باشد.
روابط دو کشور در دهه هشتاد میلادی (دهه شصت خورشیدی) بر اثر موضع سودان درباره جنگ ایران و عراق به تیرگی گرایید اما بعد از سرنگونی حکومت جعفر النمیری در آوریل ۱۹۸۵ میلادی (فروردین ۱۳۶۴ خورشیدی) روابط حسنه بین دو کشور برقرار شد. صادق مهدی بعد از پیروزی در انتخابات ۱۹۸۶ میلادی (۱۳۶۵ خورشیدی) روی کار آمد و راهی تهران شد تا بدین وسیله تلاش های دو کشور برای گسترش روابط به نتیجه برسد. روابط دیپلماتیک دو کشور بعد از این سفر از سر گرفته شد و همزمان با به قدرت رسیدن عمر البشیر در سال ۱۹۸۹ میلادی (۱۳۶۷ خورشیدی) در مسیر توسعه و گسترش قرار گرفت.
استیون اوهرن (Steven O’Hern) افسر آمریکایی و کهنه سرباز جنگ عراق در عملیات اطلاعاتی علیه القاعده و گروه های شبه نظامی شیعه در عراق شرکت کرده است. او کتابی با عنوان «سپاه پاسداران ایران…تهدیدی که با غفلت آمریکا بیشتر می شود» نوشته است. این کتاب به ارتباط تنگاتنگ سپاه و حکومت اسلامی سودان و القاعده تا گروه های شبه نظامی مسلح در سومالی اشاره می کند و می گوید که چگونه این رابطه به منافع آمریکا ضربه زده است.
استیفن یادآور می شود که سپاه در دهه نود میلادی (دهه هفتاد خورشیدی) پایگاه و محیط مناسبی برای خود یافت و در آنجا پایگاه ایجاد کرد. سپاه قدس با حسن الترابی رهبر سازمان جبهه ملی اسلامی سودان (NIF) وارد هم پیمانی شد. اسامه بن لادن یک سال بعد از ساخت پایگاه سپاه در سودان به این کشور سفر کرد. هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور اسبق ایران و فرمانده سپاه در دسامبر ۱۹۹۱ میلادی (آذر ۱۳۷۰ خورشیدی) راهی خارطوم شدند. مقام های ایران در جریان این سفر به همتایان خود در سودان وعده دادند تا اسلحه و آموزش نظامی به ارزش ۲۰ میلیون دلار در اختیار این کشور قرار دهند. دولت سودان برای مقابله با جنبش مردمی جدایی طلب در کشور به این تجهیزات نیاز داشت.
سپاه پاسداران اقدام به تشکیل و آموزش شبه نظامیان جبهه ملی اسلامی سودان کرد تا بدین وسیله نسخه دیگری از تشکیلات سپاه جدای از بدنه نیروهای مسلح ایران ایجاد شود. این گروه همزمان با پا گرفتن و توسعه فعالیت دویست گذرنامه سودانی برای عوامل القاعده جعل کرد. سپاه با احداث چندین اردوگاه در جنوب خارطوم به آموزش نظامی شبه نظامیان اسلام گرای منطقه شاخ آفریقا و شمال آفریقا پرداخت. سودان با نه کشور هم مرز است. مسلمانان در بیشتر این کشورها اکثریت جمعیت را شکل می دهند و به همین دلیل پایگاهی برای سپاه هستند. سپاه از این کشورها به عنوان مقر یا محل ترانزیت برای انجام عملیات خود در آفریقا بهره می گیرد. برای مثال سپاه قدس در سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۳ خورشیدی) اسلحه ایران را به سودان و از آنجا به گروه های مسلح در الجزایر منتقل نمود. صدها تشکیلات نظامی سپاه در نبرد میان سودان شمالی و گروه های شورشی سودان جنوبی شرکت کردند. سودان بر اثر این همکاری با سپاه در ۱۸ اوت ۱۹۹۳ میلادی (۲۷ مرداد ۱۳۷۲ خورشیدی) در فهرست دولت های حامی تروریسم وزارت خارجه آمریکا قرار گرفت.
استیون درباره نقش سپاه در کشتار نیروهای آمریکایی شرکت کننده در عملیات «بازگشت امید» در سومالی می گوید رحیم صفوی (فرمانده سابق سپاه) چند ماه پیش از استقرار نیروهای آمریکایی در سومالی در راس یک هیات عالی رتبه مشترک ایران و سودان در سال ۱۹۹۲ میلادی (۱۳۷۱ خورشیدی) به سومالی سفر کرد. هدف اصلی این سفر مشاوره دهی به گروه های شبه نظامی تندرو در این کشور بود. سپاه در شهر ساحلی بوساسو (Bossaso) پایگاه نظامی برای حمایت از ژنرال محمد فرح عیدید ساخت. شبه نظامیان وابسته به فرح عیدید مورد آموزش نظامی و تسلیحاتی از جمله کاربرد سلاح های ضد هوایی و سلاح های ضد تانک RPGs و انجام عملیات انفجار از راه دور قرار گرفتند. گروه القاعده و سپاه در کنار یکدیگر به حمایت از فرح عیدید برخاستند. القاعده از کشور نایروبی به عنوان پایگاه آموزشی نیروهای پیکارجو استفاده کرد. چندی بعد یک فروند هواپیمای Black Hawk Down مورد هدف تیراندازی قرار گرفت که منجر به خروج نیروهای آمریکایی از سومالی شد. سپاه و حکومت ایران استدلال کردند که خروج آمریکا از سومالی چیزی شبیه خروج این کشور از لبنان بوده است. چه اینکه نیروهای آمریکایی به دنبال عملیات بمبگذاری از لبنان خارج شدند. سپاه تصور می کرد که آمریکا بر اثر این حملات که منجر به کشته شدن ده ها و زخمی شدن صدها تن از نیروهای آمریکایی شد از سومالی خارج شد. اما در مقابل در جریان جنگ ایران و عراق صدها هزار نفر از نیروهای ایرانی زخمی شدند اما ایران عقب نشینی نکرد. بدین ترتیب سپاه به این نتیجه رسید که آمریکا حتما از توانمندی های ضعیفی برای ادامه نبرد برخوردار بوده و انجام عملیات تروریستی می تواند آمریکایی ها را به عقب براند.
نیروهای القاعده در پادگان های حزب الله در لبنان مورد آموزش قرار گرفتند. این نیروها از کارشناسان حزب الله نحوه بمبگذاری در ساختمان ها را آموختند. گروه های سنی تحت تاثیر حزب الله قرار گرفتند. شیوه بمبگذاری در سفارت آمریکا در نایروبی و دارالسلام در سال ۱۹۹۸ میلادی (۱۳۷۷ خورشیدی) از بمبگذاری مقر نیروهای آمریکایی و فرانسوی حافظ صلح در بیروت در سال ۱۹۸۳ میلادی (۱۳۶۲ خورشیدی) الگو گرفته بود. [9] عملیات بیروت زیر نظر سپاه انجام شد.
هر چند اسناد و مدارک کافی برای تکذیب یا اثبات این اطلاعات وجود ندارد و گروه های سنی تروریستی و سپاه با یکدیگر اختلاف نظر ایدئولوژیکی دارند اما همه این گروه ها هدف مشترکی به ویژه در مورد ضربه به منافع آمریکا دنبال می کنند. از این رو، احتمال همکاری بین این گروه ها در برخی برهه های زمانی چندان دور از ذهن نیست. رژیم سودان به دلیل نزدیکی و روابط بسیار تنگاتنگ با ایران در معرض اتهام های بیشتری قرار گرفت. احمدی نژاد گفت «سودان میهن دوم من و پر از برادران انقلابی عزیز و رستگار است.» علی خامنه ای در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ خورشیدی) خطاب به عمر البشیر رئیس جمهور سودان از آمادگی جمهوری اسلامی برای انتقال تجربه و فناوری هسته ای به این کشور خبر داد. گروهی از افسران ارتش سودان در ایران آموزش دیدند. تسلیحات ساخت سودان با بهره گیری از تجربه کارشناسان ایرانی توسعه یافت. دو کشور در مارس ۲۰۰۸ میلادی (۱۳۸۷ خورشیدی) تفاهم نامه همکاری نظامی و دفاعی امضا کردند. [10]
به گزارش وبگاه «آفریکن کانفیدنشال» در سپتامبر ۲۰۰۸ میلادی (شهریور ۱۳۸۷ خورشیدی) ایران اسلحه در اختیار خارطوم برای انجام عملیات در دارفور قرار داده که این اقدام نقض قانون سازمان ملل برای ممنوعیت فروش سلاح به دولت سودان است. این گزارش مدعی است که یک فروند پهپاد «ابابیل-۱۱۱» ساخت ایران در ۲۸ اوت ۲۰۰۸ میلادی (۷ شهریور ۱۳۸۷ خورشیدی) توسط مرکز فرماندهی جنبش آزادی بخش سودان سرنگون شده است. سایت ویکی لیکس در بخشی از افشاگری های خود فاش کرد حکومت خارطوم برای حمله به سودان جنوبی از جنگنده های ایرانی استفاده کرده است. دولت سودان روزنامه صدای مردم (رای الشعب) وابسته به اپوزیسیون را تا اطلاع ثانوی توقیف کرد. این روزنامه مدعی شده بود که سپاه در راستای اجرای بنود توافقنامه دفاعی بین دو کشور و دادن اسلحه به گروه های شورشی اسلامگرا در سومالی و جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) در غزه یک کارخانه تولید سلاح در خارطوم دایر کرده است. [11]
روزنامه انگلیسی «دیلی تلگراف» در شماره ۲۳ سپتامبر ۲۰۱۱ میلادی (اول مهر ۱۳۹۰ خورشیدی) در گزارشی به نقل از گزارش سرویس های اطلاعاتی غربی نوشته «گروه های سپاه قدس به دنبال سقوط نظام قذافی از پایگاه خود در سودان جنوبی راهی لیبی شدند تا به مقادیر فراوان تسلیحات پیشرفته که مسکو در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۳ خورشیدی) به حکومت قذافی فروخته بود دست یابند. این گروه ها تسلیحات را از مرز لیبی به سودان انتقال داده و آن را در محلی در شهر فاشر پایتخت دارفور شمالی که به شکل محرمانه توسط سپاه اداره می شود جاسازی کردند. بعدها گفته شد که برخی از این موشک ها به مصر منتقل شدند.»
دیلی تلگراف مدعی شد که بنا به توافقنامه دفاعی بین ایران و سودان صدها نیروی سپاهی برای آموزش نظامی ارتش سودان و حمایت از دولت سودان در نبرد با گروه های شورشی مستقر شده اند. [12]
ب- نیجریه: دامنه نفوذ ایران به نیجریه هم کشیده شده است. مقامات امنیتی نیجریه در اکتبر ۲۰۱۰ میلادی (آبان ۱۳۸۹ خورشیدی) از توقیف محموله اسلحه ایرانی از مقصد بندر عباس دادند. این اقدام نقض آشکار قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت در سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹ خورشیدی) در رابطه با ممنوعیت انتقال اسلحه ایران است. در جریان توقیف این محموله سه نفر از نیجریه بازداشت شدند و دو مقام بلندپایه «سپاه قدس» از جمله سید اکبر طباطبایی فرمانده عالی رتبه سپاه قدس هم در این عملیات دست داشتند. او در سفارت ایران در ابوجا پناه گرفت.
این محموله اسلحه در کشتی «اورست» وابسته به شرکت فرانسوی کشتیرانی و حمل و نقل «سی ام ای سی جی ام» «CMA CGM» جاسازی شده بود. این شرکت سومین موسسه حمل و نقل جهان و مالک آن یک تاجر لبنانی به نام جک ر. سید است. این کشتی حامل کالاهایی مثل پشم شیشه و تابلوی سنگی بود. سازمان ملل در گزارشی مدعی شد که این محموله تسلیحات توسط یک شرکت وابسته به سپاه ارسال شده است. کشور گامبیا مقصد اصلی این محموله بوده است. این محموله قرار بود به دست شورشیان «جنبش نیروهای دموکراتیک کازامانس» در جنوب سنگال برسد. دولت سنگال اعلام کرد که ۱۶ تن از نظامیان این کشور از اواخر دسامبر ۲۰۱۰ میلادی (آذر ۱۳۸۹ خورشیدی) به دلیل انتقال اسلحه از ایران به این کشور کشته شده اند. [13] سنگال به دنبال این حادثه روابط دیپلماتیک با ایران را قطع کرد.
به دنبال مطرح شدن موضوع توقیف محموله سلاح ایران توسط مقامات امنیتی نیجریه در شورای امنیت گامبیا در دسامبر ۲۰۱۰ میلادی (آبان ۱۳۸۹ خورشیدی) روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد. منوچهر متکی وزیر امور خارجه سابق برای جمع و جور کردن قضیه راهی نیجریه شد. متکی با سفر به نیجریه در واقع به دنبال نجات دو مقام عالیرتبه سپاه که به سفارت ایران در آبوجا پناه برده بودند بود. عظیم آقا جانی و سید اکبر طباطبایی به مشارکت در قاچاق اسلحه متهم بودند.
البته این بگیر و ببند عوامل سپاه قدس در کشورهای آفریقا به اینجا ختم نشد. در دسامبر ۲۰۱۰ میلادی (آبان ۱۳۸۹ خورشیدی) یعنی چند هفته بعد از کشف محموله اسلحه مقامات امنیتی نیجریه از مصادره محموله مواد مخدر از ایران به بندر «آپاپا» در لاگوس خبر دادند.
فعالیت «سپاه» در سودان توسط طباطبایی هدایت می شود. سپاه به دنبال استفاده از این کشور برای فعالیت های نظامی -اطلاعاتی ایران به هر قیمتی حتی تداوم بی ثباتی و کشاندن سودان به جنگ داخلی است. برخی گزارش ها حاکی از این است که جعفری فرمانده سپاه از طباطبایی خواست تا جلوی آسیب و ضرر وارد شده به فعالیت های سپاه قدس در آفریقا را بگیرد. دادگاه نیجریه در سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) عظیم آقا جانی و همکار نیجریه اش به نام علی عباس را به پنج سال حبس محکوم کرد. [14]
همزمان با آغاز جنگ یمن ایران از انتقال تجهیزات نظامی و سلاح به شبه نظامیان حوثی در یمن منع شد. بنابراین ایران ارتشی متشکل از نیروهای کشورهای آفریقایی برای شرکت در نبرد در عراق و سوریه و یمن ایجاد کرد. در این میان شیعیان نیجریه هم گروه شبه نظامی مسلحی تشکیل دادند. ایران به دنبال استفاده از این گروه به عنوان یک نیروی تابع آفریقایی در نبردهای منطقه ای است. [15]
۲-انتقال سلاح به شورشیان شبه نظامی و جبهه های درگیری:
انتقال گسترده سلاح به آفریقا توسط ایران انجام می شود. موسسه تحقیقات تسلیحات جنگ در گزارش میدانی با عنوان « Distribiution of Iranian Ammunition in Africa» به تجارت اسلحه و مهمات ایران در ۹ کشور آفریقایی از ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ خورشیدی) اشاره می کند. این گزارش افزود جای پای تسلیحات و مهمات ایرانی در کشورهای یاد شده کاملا به چشم می خورد و ۱۴ محموله اسلحه از ایران در مناطق درگیری در کشورهای آفریقایی ضبط شده که طرف معامله در ۴ مورد دولت و مقام های رسمی و ۱۰ مورد هم گروه های مسلح شبه نظامی همچون جدایی طلبان کازامانس در سنگال و شورشیان ساحل عاج و زامبیا و جنبش ابراهیم زکزاکی در نیجریه بوده است. همین اقدامات منجر به تیره شدن روابط ایران و برخی کشورهای آفریقایی شد. [16] شبکه آمریکایی « Fox news» هم از فعالیت های باند قاچاق اسلحه از ایران خبر داد. این باند موسوم به «واحد ۱۹۰» متشکل از ۲۴ نفر در راستای انتقال اسلحه به جمهوری آفریقای مرکزی و یمن فعالیت می کند. [17]
۳-آفریقا.. میدانی برای ضربه به منافع کشورهای متخاصم:
بخشی از نبردهای سپاه در خاورمیانه و جهان به آفریقا منتقل شد. سپاه با هدایت این نبرد در برخی کشورهای آفریقایی در راستای ضربه به منافع کشورهای عربی و غربی فعالیت می کند:
الف- کنیا: کنیا یکی از شرکای تجاری و ویژه ایران محسوب می شود. اما ایران با برقراری روابط گسترده با کنیا اهداف دیگری هم دنبال می کند. مومباسا دومین شهر پرجمعیت کنیا و مرکز مسلمانان است. بنابراین این شهر هدف ایده آل برای فعالیت های ایران به شمار می رود. البته کنیا و اسرائیل هم روابط خوبی با یکدیگر دارند. شهرهای کنیا مرکز فعالیت های تجاری و گردشگری اسرائیلی ها هستند. (بسیاری از استراحتگاه های ساحلی کنیا در دست اسرائیلی ها است. صاحب بزرگ ترین مجتمع تجاری نایروبی اسرائیلی است.) بنابراین این شهر توجه مزدوران سپاه را به خود جذب کرده است. آنها همواره به دنبال عملیات انتقامجویانه و ضربه به منافع اسرائیل و تلافی کردن طرح ترور دانشمندان هسته ای ایران توسط اسرائیل هستند. [18]
دولت اسرائیل از مارس تا جولای ۲۰۱۲ میلادی (اسفند ۱۳۹۰ تا تیر ۱۳۹۱ خورشیدی) دست به ترور شهروندان ایرانی از جمله پنج دانشمند هسته ای زد. حکومت ایران دستگاه های امنیتی اسرائیل – و آمریکا و انگلیس- را به انجام ترورها متهم کرد. [19]
مقامات کنیا در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۲ میلادی (۳۱ خرداد ۱۳۹۱ خورشیدی) دو عضو سپاه قدس به نام های احمد ابو الفتحی و سید منصور موسوی به دلیل برنامه ریزی برای حمله به منافع برخی کشورهای غربی در کنیا دستگیر و به حبس ابد محکوم کردند. در همان روز، پلیس کنیا یک دستگاه کانتینر حامل مواد منفجره از عراق به مومباسا را توقیف کرد. خبرگزاری «آسوشیتد پرس» به نقل از مقامات کنیا گزارش داد که عوامل ایران برای حمله به مراکز و موسسات اسرائیلی و آمریکایی و انگلیسی و عربستانی در کنیا برنامه ریزی کرده اند.
سفارت آمریکا در نایروبی چند روز بعد از این بگیر و ببندها درباره خطر حمله تروریستی در مومباسا هشدار داده و از کارمندان دولت آمریکا خواست تا این شهر را تا اول جولای (۱۱ تیر ۱۳۹۱ خورشیدی) ترک کنند. کنیا از دستگاه های بین المللی و اف بی آی و اینترپل برای مقابله با تهدیدهای امنیتی درخواست کمک کرد. یکی از بازداشت شدگان ایرانی در دادگاه اعلام کرد که او توسط برخی عوامل اسرائیل در بازداشتگاه مورد بازجویی و شکنجه قرار گرفت اما پلیس کنیا این اتهام را رد کرد.
مقامات امنیتی نیجریه در فوریه ۲۰۱۳ میلادی (بهمن ۱۳۹۱ خورشیدی) یکی از شهروندان نیجریه که در ایران آموزش نظامی دیده بود را به همراه دو تن دیگر دستگیر کردند. این افراد مدعی شدند که برای انجام سه حمله تروریستی در دفتر آژانس آمریکایی توسعه بین المللی و مجتمع های تجاری اسرائیلی و یک مرکز فرهنگی یهودیان در شهر لاگوس-بزرگ ترین شهر نیجریه- برنامه ریزی کرده بودند. به گفته برخی گزارش ها هتل هایی که پذیرای مسافران آمریکایی و اسرائیلی بودند هم در فهرست اماکن مورد هدف قرار داشتند. این افراد همچنین برای ترور برخی چهره های سیاسی و نظامی مثل ژنرال ابراهیم بابانگیدا یکی از فرماندهان سابق نظامی و ابراهیم داسوکی رهبر مذهبی سنی و سفیر عربستان سعودی در نیجریه برنامه ریزی کرده بودند.
سه ماه بعد، مقامات امنیتی نیجریه موفق به کشف انبار تسلیحات حزب الله در منزلی در شهر کانو واقع در شمال نیجریه شدند. مالک منزل سرکنسول لبنان در سیرالئون بود. در جریان عملیات پلیس سه لبنانی که برای استفاده از این تسلیحات توسط حزب الله آموزش دیده بودند بازداشت شدند. پلیس نیجریه اعلام کرد این افراد عضو هسته وابسته به حزب الله هستند. [20]
در ژانویه ۲۰۱۵ میلادی (دی ۱۳۹۳ خورشیدی) دو مامور پلیس کنیایی اعتراف کردند که توسط یک گروه ایرانی مامور انجام عملیات تروریستی در کنیا شده بودند. رئیس پلیس کنیا جوزف بوینت در نایروبی اعلام کرد «دو مرد با نام های ابو بکر صدیق لو (۶۹ ساله) و یاسین سامبای جوما بارها به ایران سفر کرده اند. این دو مظنون از سوی یک حلقه جاسوسی ایرانی برای حمله به منافع غرب و کنیا استخدام شده بودند.»
مقامات امنیتی کنیا در نوامبر ۲۰۱۵ میلادی (آبان ۱۳۹۴ خورشیدی) یک هسته جاسوسی ایران را شناسایی کردند. دو شهروند کنیایی که با این شبکه همکاری می کردند اعلام کردند که از یک مزدور ایرانی موسوم به «پارسا» برای انجام عملیات بمبگذاری در نایروبی دستور می گرفتند. مقامات امنیتی کنیا در دسامبر ۲۰۱۶ میلادی (آذر ۱۳۹۵ خورشیدی) دو وکیل ایرانی به نام های عبد الحسین صفایی و سید نصر الله ابراهیمی به همراه راننده شان را دستگیر کردند. این افراد متهم به تصویربرداری از سفارت اسرائیل به منظور انجام عملیات تروریستی شدند. این دو وکیل برای پیگیری پرونده دو شهروند ایرانی بازداشت شده در کنیا به این کشور سفر کردند. دادگاه کنیا این دو شهروند ایرانی را به ۱۵ سال زندان به اتهام حمل مواد منفجره در سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی) محکوم کرد. دو وکیل ایرانی به دنبال پیگیری وزارت امور خارجه آزاد شدند.
ب- لیبی: در ژوئن ۲۰۱۴ میلادی (خرداد ۱۳۹۳ خورشیدی) گزارشی در نیویورک پست درباره کتاب «سوداگری مرگ» اثر «کنت تیمرمن» منتشر شد. نویسنده در این کتاب به دست داشتن «فرمانده سپاه قدس» قاسم سلیمانی در حمله به کنسولگری آمریکا در بنغازی اشاره کرده است. در جریان این حمله سفیر آمریکا کشته شد. دستگاه اطلاعاتی آمریکا به فایل صوتی مکالمه ضبط شده یک گروه جهادی در ۳۰ جولای ۲۰۱۲ میلادی (۹ مرداد ۱۳۹۱ خورشیدی) دست یافت. در این فایل صوتی صدای گفت و گوی تلفنی اعضای این گروه با اعضای «سپاه قدس» به فارسی شنیده می شود. نویسنده در این کتاب مدعی شده دولت آمریکا از سفر هفت شهروند ایرانی عضو کمیته بین المللی صلیب سرخ برای حمله به کنسولگری آمریکا باخبر شد. همچنین نویسنده اشاره کرده که ۱۰۰۰ پیکارجو از لیبی در گروه های شبه نظامی برای ارتباط مستقیم با مسئولان سپاه قدس استخدام شده اند. [21]
۴-آفریقا.. میدان حمایت از متحدان:
کشورهای آفریقای شرقی و غربی با توجه به تحولات پرشتاب خاورمیانه در سیاست خارجه ایران از اهمیت بسزایی برخوردارند، چه این کشورها می توانند در راستای حمایت متحدان منطقه ای نقش آفرینی کنند.
همزمان با تشدید عملیات نظامی ائتلاف عربی در یمن در راستای مقابله با گروه حوثی مورد حمایت ایران و قطع روابط با متحد تاریخی خود یعنی سودان ایران به گسترش روابط با اریتره پرداخت. روابط ایران و اریتره گسترش چشمگیری داشت. در سال ۲۰۰۸ میلادی (۱۳۸۷ خورشیدی) رئیس جمهور اریتره از ساخت پایگاه های نظامی ایران در منطقه شاخ آفریقا استقبال کرد. تفاهم نامه همکاری نفتی به امضای دو کشور رسید. گزارش استراتفور هم پیشتر از حضور نظامی ایران در سواحل اریتره و در مجمع الجزایر استراتژیک دهلک خبر داد. به گفته یکی از اسناد «ویکی لیکس» که در ۱۲ فوریه ۲۰۱۰ میلادی (۲۳ بهمن ۱۳۸۸ خورشیدی) منتشر شد سفیر عربستان سعودی در اریتره به شدت از نفوذ روزافزون ایران در این کشور و دادن اسلحه به نیروی دریایی اریتره نگران است. ویکی لیکس به نقل از سفیر عربستان سعودی گفت شورشیان حوثی از سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ خورشیدی) در اریتره فعالیت می کنند.
همزمان با آغاز عملیات نظامی ائتلاف عربی ایران از سواحل اریتره برای حمایت از متحدان حوثی و مسلح کردن و آموزش نظامی آنها در سه پادگان در کشور اریتره استفاده کرد. این مراکز نظامی توسط ایران اداره و تامین مالی می شدند. یکی از این پادگان ها در نزدیکی بندر «عصب» روبروی پادگان بزرگ ارتش اریتره با عنوان «ویعا» قرار دارد. ایران پادگان نظامی دریایی در نزدیکی بندر عصب ساخته است. این پادگان محل انتقال نیروهای سپاه قدس و موشک های سپاه برای تسهیل حمایت از حوثی ها است.
پادگان دوم در منطقه «ساوی» در نزدیکی مرز سودان قرار دارد که به تازگی توسط سپاه به منظور آموزش حوثی ها احداث شده است. پادگان سوم در یکی از سه جزیره ای واقع شده که ایران از دولت اریتره اجاره کرده است. دهلک یکی از این جزایر است که در قلمرو کشور اریتره قرار دارد. سپاه از این پادگان برای کمک تسلیحاتی و ارائه تانک به حوثی ها از طریق بندر میدی استفاده می کند. ایران از جزایر اریتره به عنوان پایگاهی برای آموزش نظامی نیرو و اعزام آنان به جبهه های نبرد در راستای افزایش نفوذ استفاده می کند. [22]
وابسته نظامی یمن در قاهره در مارس ۲۰۱۵ میلادی (اسفند ۱۳۹۳ خورشیدی) مدعی شد دولت اریتره از حوثی ها حمایت می کند و این کشور به حیاط خلوت ایران و متحدانش تبدیل شده است.
روزنامه فرانسوی لوموند در گزارشی در ۶ جولای ۲۰۱۱ میلادی (۱۵ تیر ۱۳۹۰ خورشیدی) به نقل از منابع امنیتی فرانسه نوشت سپاه قدس بنا به رهنمودهای علی خامنه ای به مرحوم معمر القذافی رهبر سابق لیبی برای مقابله با دخالت غرب در لیبی در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۸۹ خورشیدی) وارد عمل شد. برای مثال سپاه قدس در انتقال سلاح و مهمات به لیبی برای مقابله با نیروهای انقلابی و اعزام نیروی سپاهی به لیبی نقش آفرینی می کند. سپاه به قذافی گوشزد کرد تا این مهمات را در محله های مسکونی نگهداری کند تا بتواند از مساله حمله هوایی به این انبارها به عنوان ابزار رسانه ای به نفع خود بهره برداری کند. اعضای سپاه قدس در جزایر و سودان وظیفه انتقال اسلحه به لیبی را بر عهده داشتند. [23]
سپاه از خاک سودان برای انتقال سلاح به حماس در فلسطین بهره گرفت. در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ خورشیدی) کاروان های حامل سلاح و موشک ایران در سودان هدف حمله هواپیماهای اسرائیلی قرار گرفتند. این محموله عازم غزه بود.
۵- آفریقا… میدانی برای صدور انقلاب و نشر تشیع:
از جمله فعالیت های دیگر سپاه در آفریقا تامین مالی و حمایت لجستیکی ثابت از سیاست راهبردی کلان حکومت (صدور انقلاب) در کشورهای دیگر است. این نقش آفرینی در برخی مناطق آفریقا یعنی بخش شمال و غرب آفریقا بسیار پررنگ تر از سایر مناطق است. جمعیت شیعیان در این مناطق بیشتر بوده و عوامل سپاه در آنجا فعالیت گسترده تری دارند. مراکش به دلیل دخالت در امور داخلی روابط خود را با ایران قطع و این کشور را به دامن زدن به اختلافات فرقه ای و سنی شیعی در مراکش در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ خورشیدی) متهم کرد. [24]
گزارش های بسیاری توسط موسسات بین المللی و محلی در مراکش درباره گسترش تشیع در این کشور منتشر شده است. به عنوان مثال گزارش سالانه وزارت امور خارجه آمریکا درباره آزادی ادیان و گزارش مرکز پژوهش ها و مطالعات مراکش درباره وضعیت مذهبی جامعه در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) به این نکته اشاره کردند که پدیده تشیع در این کشور به عنوان چالش اصلی جامعه و حکومت مطرح است. ساختار مذهبی در مغرب طی قرن های طولانی با استناد به مذهب مالکی و مکتب اشعری شکل گرفت. ایران و همفکران مذهبی و فرقه ای اش با بهره برداری از تحولات و پیامدهای پیچیده آنچه جامعه شناسان معاصر به آن «دوره ادیان» می گویند به ترویج تشیع در شمال آفریقا پرداختند. [25]
اختلافات درباره تشیع بعد از «آغاز» طوفان تنش دیپلماتیک ایران و مراکش در فوریه ۲۰۰۹ میلادی (اسفند ۱۳۸۷ خورشیدی) تشدید شد و روابط دو کشور به دنبال اعلام حمایت مراکش از بحرین قطع گردید. حکومت ایران از بحرین به عنوان یکی از استان های ایران یاد کرد.
در ژوئن ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) گزارش مفصلی با عنوان «مغرب اسیر سیاست های صهیونیسم» در سایت خبرگزاری فارس وابسته به سپاه منتشر شد. نویسنده به انتقاد از رویکرد سیاست خارجه پادشاهی مغرب در مسائل گوناگون پرداخت. این گزارش یک روز پس از دیدار محمد ششم پادشاه مراکش و سفیر جدید ایران در رباط محمد تقی موید در ۱۹ ژوئن ۲۰۱۵ میلادی (۲۹ خرداد ۱۳۹۴ خورشیدی) منتشر شد. دیداری که به منظور برقراری دوباره روابط رسمی دو کشور بعد از ۶ سال قطع روابط برگزار شد.
دکتر رشید یلوح پژوهشگر مسائل ایران درباره علل احتمالی انتشار این گزارش توسط خبرگزاری وابسته به ارگان سپاه به ۳ مورد اشاره می کند. دلیل اول پیچیدگی ساختار حکومت است. او در این باره می گوید «منظور از این پیچیدگی همان دوگانگی میان انقلاب و دولت در ایران است. این یک مشکل عمیق ساختاری در این نظام است.» سپاه به دلیل همسویی با خامنه ای یعنی انقلاب دست بالاتر را دارد و روحانی که دولت ایران را نمایندگی می کند در موضع ضعیف تری قرار گرفته است. همه تصمیم گیری ها و ابزارهای استراتژیک حکومت در دست نیروی ائتلافی بین سپاه و بیت رهبری است.
دلیل دوم ماهیت کشمکش و درگیری و تضاد منافع بین سپاه و دولت حسن روحانی است. دلیل سوم به رفتار نظام و مهارت تصمیم گیری داخلی برمی گردد. البته احتمال اینکه ایران به دنبال باج گیری از دولت مراکش برای ضعیف نشان دادن آن در دوره از سرگیری روابط باشد محتمل تر است. چه اینکه حکومت ایران به دنبال اشراف و مدیریت سیر تحول روابط دو جانبه از همان ابتدا است. [26]
فعالیت حکومت ایران در نیجریه از طریق مراکز گوناگون خدماتی و فرهنگی در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ خورشیدی) آغاز شد. هفته نامه شیعی «المیزان» به مدت ده سال در نیجریه منتشر می شود. سفارت ایران در آبوجا پایتخت نیجریه کتب شیعی به زبان هوسا (زبان محلی) منتشر و سایت ها و وبگاه های وابسته به ایران تشیع را ترویج می کنند. «انجمن اسلامی دانشجویان آفریقایی در ایران» نقش بسزایی در جذب دانشجویان این قاره به طور عام و نیجریه به طور خاص و اعزام این افراد به ایران ایفا می کند.
نهادها و شخصیت های فراوانی برای انجام فعالیت های تبلیغی شیعی در نیجریه مورد حمایت ایران هستند. موسسه شیعی حیدر توسط حافظ محمد سعید فعال شیعی در سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۳ خورشیدی) تاسیس شد. ابراهیم زکزاکی که رسانه های ایرانی از او با عنوان «رهبر شیعیان نیجریه» یاد می کنند با تبعیت بی چون و چرا از سیاست های حکومت ایران پیرو خط فکری علی خامنه ای رهبر این کشور است. او آشکارا از سرسپردگی خود به ایران می گوید. زکزاکی اهداف سیاسی خود را از طریق گروهی که حکومت ایران از آن با عنوان «حزب الله نیجریه» یاد می کند اعلام کرده است. ده ها هزار نفر در این گروه اسلام گرای نیجریه عضویت دارند. [27]
زکزاکی در گفت و گو با بی بی سی گفت او برخی حامیانشان را با الهام از الگوی «سپاه پاسداران» ایران آموزش می دهد اما زکزاکی در عین حال دریافت حمایت مستقیم از ایران را رد کرد. این در حالیست که مقام های ایران همواره و با افتخار از حمایت و آموزش جنگ های چریکی و ساخت مواد منفجره و بمب و اسلحه دست ساز به نیروهای «جنبش اسلامی نیجریه» سخن می گویند.
۶-دستیابی به اورانیوم:
حکومت ایران به دنبال تحریم های هسته ای غرب همواره در سال های گذشته برای برقراری روابط گرم با برخی کشورهای آفریقایی که از ذخایر اورانیوم برخوردارند کوشیده است. ایران از این ماده برای گسترش برنامه هسته ای بهره می گیرد. انتقال اورانیوم یکی از حوزه های فعالیت سپاه در کشورهای آفریقایی است.
سازمان ملل در گزارش ۱۸ جولای ۲۰۰۶ میلادی (۲۷ تیر ۱۳۸۵ خورشیدی) نوشت «محموله بزرگ اورانیوم ۲۳۸ توسط مسئولان گمرک تانزانیا توقیف شد. محموله مذکور از معادن لوبومباشی در کنگو منتقل و حمل شده است.» مقامات گمرک تانزانیا در گفت و گوی مطبوعاتی اعلام کردند این محموله که عازم بندر عباس بوده در روز ۲۲ اکتبر ۲۰۰۵ میلادی (۳۰ مهر ۱۳۸۴ خورشیدی) توقیف شده است. این گزارش افزود «ایران به شبه نظامیان اتحادیه دادگاه های اسلامی سومالی سلاح می فروخته و در مقابل اورانیوم دریافت می کرده است. این گزارش مدعی شده که ۷۰۰ پیکارجو از سومالی در کنار نیروهای حزب الله لبنان در نبرد سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ خورشیدی) با اسرائیل حضور داشتند. البته حزب الله و اسلام گرایان سومالی این موضوع را تکذیب کردند. گفتنی است ذخایر قابل استخراج اورانیوم در سومالی حدود ۶۶۰۰ تن برآورد شده است. [28]
یوسف جراد عمر وزیر امور خارجه سومالی با ارسال نامه به استفان شوارتز اعلام کرد جنبش جوانان سومالی اورانیوم به ایران مى فرستد. آنها اورانیوم معدنی استخراج شده به ایران منتقل كردند. و این گروه برخی معادن اورانیوم کشور را در اختیار دارد. جنبش جوانان به ذخایر اورانیوم در ایالت گالمودوگ دست یافته و آن را به ایران منتقل کردند.» چنانچه ایران برنامه هسته ای را در واکنش به لغو برجام از سر بگیرد این موضوع اهمیت پیدا می کند. [29]
چهارم: پیامدهای تحرکات سپاه بر روابط ایران و آفریقا
روابط ایران و آفریقا در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی (۱۹۹۷-۲۰۰۵ میلادی/۱۳۷۶-۱۳۸۴ خورشیدی) گسترش چشمگیری یافت. این روابط در دوره احمدی نژاد (۲۰۰۵-۲۰۱۳ میلادی/ ۱۳۸۴-۱۳۹۲ خورشیدی) به اوج خود رسید. تفاهم نامه های اقتصادی فراوانی در این دوره بین دو طرف بسته شد و فعالیت های فرهنگی ایران افزایش یافت. اما روابط ایران و کشورهای آفریقایی در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی (۲۰۱۳ میلادی تا کنون-۱۳۹۲ تا کنون) کم رنگ شد. روابط بین ایران و برخی کشورهای آفریقایی از ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۹ خورشیدی) به بعد بر اثر ناکامی ها و اقدامات خرابکارانه پیاپی سیاست خارجه ایران در آفریقا و توطئه های نیروهای سپاه و به ویژه «سپاه قدس» در کشورهای یاد شده رو به تیرگی گذاشت. این مساله بیانگر کاهش نفوذ ایران در آفریقا است.
روابط ایران و کشورهای آفریقایی به دلیل تحرکات سپاه پاسداران به تنش کشیده شد که برخی نمونه های آن عبارتند از:
۱-قطع روابط دیپلماتیک با ایران:
توقیف محموله سلاح در بندر آپاپا در لاگوس نیجریه در اکتبر ۲۰۱۰ میلادی (آبان ۱۳۸۹ خورشیدی) یکی از مهم ترین ناکامی های نیروهای سپاه در آفریقا است. این اقدامات منجر به قطع روابط سنگال و گامبیا با ایران شد. روابط ایران و نیجریه هم رو به تیرگی گذاشت. سابقه طولانی روابط گرم بین ایران و کشورهای آفریقای غربی به دلیل همین تحرکات سپاه از بین رفت. هر چند روابط ایران و سنگال در فوریه ۲۰۱۳ میلادی (بهمن ۱۳۹۱ خورشیدی) از سر گرفته شد اما این تحرکات همچنان بر روابط دو کشور سایه انداخته است. ایران از کشورهای آفریقایی برای حمایت از متحدان و کمک به گروه های شورشی مخالف برخی حکومت های آفریقایی استفاده می کند و همین منجر به تشدید کشمکش در این قاره و افزایش فروش سلاح از ایران به این کشورها می شود.
سنگال بیش از کشورهای دیگر آفریقا از روابط گرم و با سابقه با ایران برخوردار بود. مقامات ایران تصور می کردند روابط ایران با سنگال می تواند بستر مهمی برای برقراری روابط با بقیه کشورهای آفریقایی باشد. روابط ایران و سنگال به وجهه و اعتبار و موقعیت رهبری ایران در کشورهای اسلامی کمک کرد. ایران همچنین به تامین مالی برگزاری اجلاس سازمان کنفرانس اسلامی در داکار پایتخت سنگال در مارس ۲۰۰۸ میلادی (اسفند ۱۳۸۶ خورشیدی) پرداخت.
مقامات سنگالی بارها به انتقاد تحریم ها علیه ایران پرداخته و از نقش رهبری ایران در جهان اسلام ستایش کردند. این دو کشور دیدگاه های نزدیک و گاهی حتی مشترک درباره اسرائیل دارند و سفرهای متقابل مسئولان افزایش یافت. برخی از چهره های با نفوذ ایران از جمله هاشمی شاهرودی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و چهره نزدیک به رهبر به سنگال سفر کردند. شاهرودی در جولای ۲۰۰۷ میلادی (تیر ۱۳۸۷ خورشیدی) عازم سنگال شد. [30]
روابط ایران و گامبیا به دنبال به قدرت رسیدن یحیی جامع بر اثر کودتای سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۳ خورشیدی) گسترش یافت. گامبیا از حق ایران برای داشتن برنامه هسته ای حمایت کرد. گامبیا از احمدی نژاد به عنوان مهمان ویژه در اجلاس سران آفریقا در گامبیا در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ خورشیدی) دعوت کرد. [31]
هرچند ایران به موفقیت های چشمگیری در آفریقا دست یافت اما رفتار ناپسند و دخالت های ایران کشورهای آفریقایی را در موقعیت نامناسبی در سطح منطقه ای و بین المللی قرار داد. علاوه بر این، کشورهای خارجی هم نقش ایران را به عنوان تهدیدی برای منافع و موازنه منطقه ای تصور کردند و بدین دلیل روابط ایران و آفریقا رو به تیرگی گذاشت و حتی در مواردی منجر به قطع روابط شد. کشورهای آفریقایی فراوانی دیگر در شرایط بحران و تنش از ایران حمایت نمی کنند. از طرف دیگر، حالا که روابط نسبتا خوبی بین ایران و غرب به دلیل برجام برقرار شده ایران دیگر نیازی به کشورهای بدیل برای شکستن انزوا و دور زدن تحریم ها نمی بیند و همین منجر به کاهش حضور ایران در آفریقا شد.
۲-تحول در هواخواهی کشورهای آفریقایی:
همزمان با تشدید تنش در یمن کشورهای خلیج به گسترش روابط با کشورهای آفریقایی به ویژه آفریقای شرقی پرداختند تا بدین وسیله از طریق این کشورها حمایت لجستیکی به نیروهای ائتلاف عربی برسانند و در عین حال اجازه ندهند ایران از این کشورها برای حمایت از حوثی ها استفاده کند. روابط گرم آفریقا و کشورهای خلیج با استقبال کشورهای آفریقایی متعددی روبرو شد. ده کشور آفریقا در ائتلاف عربی موسوم به «طوفان قاطعیت» برای مقابله با حوثی ها شرکت کردند که در این میان سه کشور عربی در آفریقا -مصر و مراکش و سودان- حضور دارند. ائتلاف اسلامی در دسامبر ۲۰۱۵ میلادی (آذر ۱۳۹۴ خورشیدی) راه اندازی شد. ۳۴ کشور اسلامی از جمله چندین کشور آفریقایی مثل سودان و سومالی و مصر و مراکش و موریتانی و جزایر کومور و چاد و توگو و جیبوتی و سنگال و سیرالئون و گابن و گینه و ساحل عاج و مالی و نیجر و نیجریه در این ائتلاف به رهبری عربستان سعودی حضور دارند.
کشور امارات و اریتره توافقنامه ای برای استفاده از گذرگاه های زمینی و دریایی اریتره به ویژه بندر عصب در راستای ترانزیت و ارائه خدمات لجستیکی به نیروهای شرکت کننده در جنگ یمن امضا کردند. ۴۰۰ سرباز از اریتره برای جنگ در عدن اعزام شده اند. صف بندی های اریتره دستخوش تغییر و تحول شد. دولت اریتره با توجه به روابط گرم با ایران حامی اصلی حوثی های یمن به شمار می رفت و کمک های تسلیحاتی و آموزشی در اختیارشان قرار می داد. اما حالا اریتره به یکی از پایگاه های حامی ائتلاف عربی در یمن تبدیل شده است. دولت امارات و جمهوری سومالی لند برای ساخت پایگاه نظامی اماراتی در بندر بربره به توافق رسیدند. تفاهم نامه مشابهی هم بین پادشاهی عربستان سعودی و جمهوری جیبوتی به امضا رسید.
روابط دیپلماتیک بین سه کشور عربی سودان و جیبوتی و سومالی در منطقه شاخ آفریقا و ایران به دنبال حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران در ژانویه ۲۰۱۶ میلادی (دی ۱۳۹۴ خورشیدی) قطع شد و کشورهای یاد شده حمایت خود را از ائتلاف عربی اعلام کردند.
کشورهای آفریقایی حالا به این نتیجه رسیده اند که گسترش روابط با ایران منجر به حل مشکلات گوناگون این کشورها نمی شود چه اینکه خود ایران به کشور مشکل ساز و تنش آفرین در خاورمیانه تبدیل شده و از خاک کشورهای آفریقایی در راستای حمایت متحدانش بهره برداری می کند. این امر امنیت و ثبات کشورهای آفریقایی را در معرض خطر قرار داده است. جنگنده های اسرائیل در ۲۳ اکتبر ۲۰۱۲ میلادی (۲ آبان ۱۳۹۱ خورشیدی) به کارخانه اسلحه سازی یرموک در سودان حمله کردند. اسرائیل اعلام کرد این کارخانه محلی برای انتقال اسلحه ایران به جنبش مقاومت فلسطین (حماس) است. این حمله بیانگر شکست استراتژی ایران است.
به دنبال امضای برجام بین ایران و کشورهای غربی (گروه ۵+۱) در جولای ۲۰۱۵ میلادی (تیر ماه ۱۳۹۴ خورشیدی) کشورهای آفریقایی بسیاری به خصوص سودان در روابط خود با ایران بازنگری کردند. مقابله با غرب و به ویژه ایالات متحده یکی از علل نزدیکی روابط بین ایران و سودان بود. کشورهای آفریقایی بسیاری مثل اریتره و سودان در معرض انزوا و تحریم های اقتصادی قرار داشتند. برجام بیانگر این بود که ایران به دنبال حل مشکلاتش با غرب است اما کشورهای آفریقایی متحد ایران هنوز گرفتار مشکلات حاد و نفس گیر هستند. از این رو، این کشورها به فکر تشکیل ائتلافات تازه در راستای افزایش نفوذ ژئوپلیتیک و رهایی از محدودیت های اقتصادی برآمدند. [32]
۳-تشدید مقابله با نفوذ شیعیان در آفریقا
سیر تحول روابط ایران و کشورهای آفریقایی در چند سال اخیر نشان می دهد که هر چند سیاست ترویج و گسترش قدرت نرم ایران در آفریقا شکست خورده اما سپاه پاسداران و به ویژه سپاه قدس در ایجاد قدمگاه در این قاره عملکرد موفقی داشته است. همزمان با کشف فعالیت های «سپاه قدس» در آفریقا موج نفرت از شیعیان در این قاره تشدید شد. بزرگ ترین گروه شیعی آفریقا یعنی جنبش اسلامی نیجریه (IMN) به رهبری ابراهیم زکزاکی مورد هدف عملیات تروریستی و نیروهای امنیتی قرار گرفت. در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۵ میلادی (۶ آذر ۱۳۹۴ خورشیدی) دست کم ۲۱ نفر در جریان عملیات انتحاری در یک مراسم عزاداری شیعیان در نزدیکی شهر کانو در شمال نیجریه کشته شدند. گروه بوکو حرام مسئولیت این حمله را پذیرفت. [33]
شهر زاریا در نیجریه صحنه درگیری میان شیعیان هوادار زکزاکی و ماموران امنیتی بود. بنا به آمارهای سازمان دیده بان حقوق بشر سیصد نفر در جریان این درگیری ها کشته شدند. زکزاکی بازداشت شد و سه پسر زکزاکی و معاون او به نام محمد محمود توری کشته شدند. ارتش نیجریه جنبش اسلامی را به تلاش برای ترور رئیس ستاد مشترک ارتش، ژنرال بوراتای، متهم کرد.
ایران از هر فرصتی برای نمایش توجه و اهتمام به مسلمانان شیعه بهره می گیرد. حکومت ایران ضمن انتقاد تند از دولت نیجریه مسئولان این کشور را به ظلم و ستم علیه مسلمانان متهم کرد و خواستار آزادی زکزاکی و دادن خسارت به قربانیان شیعی این حادثه شد. حکومت ایران مدعی شد عربستان سعودی به دنبال فتنه گری و ایجاد اختلاف بین مسلمانان در کشورهای اسلامی است. این اتهام زنی ها زمانی تشدید شد که دولت نیجریه فعالیت «جنبش شیعیان» این کشور را ممنوع اعلام کرد. آبوجا هم به تازگی این گروه را به عنوان یک گروه تروریستی معرفی کرد. به نظر می رسد دو سال از تلاش های فشرده دیپلماتیک باعث نزدیک شدن نیجریه به ریاض شد، این تلاش ها باعث شد این کشور از حکومت ایران فاصله بگیرد. گفتمان سنی ضد شیعی در نیجریه تشدید شده و روزانه توسط رهبران سنی به گوش می رسد. [34]
نتیجه گیری
فعالیت های سپاه در آفریقا بیانگر اختلال کارکردی و نبود هماهنگی میان ارگان سپاه و دستگاه اجرایی سیاست خارجی ایران است. سپاه اهداف معینی در آفریقا دنبال می کند. ابزارهای اجرایی سپاه در کشورهای مختلف متشابه است اما اهداف وزارت خارجه و وزارت اطلاعات لزوما با یکدیگر همسویی ندارند. دوگانگی و تضاد منافع و اهداف بین وزارت خارجه و وزارت اطلاعات در اینجا آشکار می شود. برای مثال شاید ائتلاف با کشور کوچکی مثل جزایر کومور در وزارت خارجه به عنوان مساله حیاتی در راستای تامین منافع ملی تلقی شود، اما همین هدف کوچک به دلیل تسلط سپاه بر ابزارهای اجرایی غیر همسو با اهداف وزارت خارجه غیر قابل اجرا است.
با وجود تسلط و افزایش قدرت و کنترل سپاه بر ارکان قدرت بعد از سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ خورشیدی) اما سیر تحول رویدادها در خاورمیانه و نیز افزایش تنش های داخلی در ایران بر رفتار سپاه در آفریقا تاثیر گذار بوده است. به دنبال این تحولات فاصله بین اهداف ایران در آفریقا با استناد به یک سیاست خارجی جهانی بلندپروازانه و بین توانایی ایران برای رسیدن به این اهداف کاملا آشکار شد. اهداف ایران بیانگر ادراک و تمایل ذاتی حکومت است. این تمایل با توانمندی های دیپلماتیک و واقعی ایران همسویی ندارد.
ابزارهای متعارف دستگاه دیپلماسی ایران فاقد همسویی هستند و اهداف مختلف دیپلماسی متعارف ایران اغلب متضاد و در تقابل با یکدیگر قرار دارند. استفاده ایران از خاک کشورهای آفریقایی برای انتقال سلاح به حزب الله و حماس منجر به از دست دادن رای و حمایت این کشورها از ایران در سازمان ملل می شود و دسترسی ایران به بازارهای آفریقا را دشوار می کند و در کل به دستگاه دیپلماسی ایران ضربه می زند.
