تحرک روسیه در لبنان با تحولات انبوه رخداده در کنش وواکنش های منطقه خاورمیانه طی سال های گذشته پیوند دارد. حضور نظامی روسیه در سوریه به میزان فراوانی بر نفوذ و توان تاثیر این کشور افزود و باعث شد تا به کشورهای همسایه سوریه و مسایل آنها – به ویژه لبنان – اهتمام بیشتری نشان دهد.
پیروزی های که روسیه در سوریه به دست آورد به تقویت موضع و جایگاه این کشور در منطقه خاورمیانه کمک کرد و آن را به شریک قابل اعتمادی برای بسیاری از کشورهای منطقه – و از جمله لبنان – تبدیل کرد، به گونه ای که نخبگان سیاسی لبنان ضرورت هماهنگی همزمان با ظهور مسکو به عنوان یک کشور بزرگ و میانجی را درک کردند. این امر به حزب الله و همپیمانانش محدود نمی شود بلکه شخصیت های سنی نظیر نخست وزیر «سعد الحریری» را نیز در برگرفته که همواره روابط نیرومندی با واشنگتن و دیگر کشورهای غربی داشته است.
گرچه کوشش های روسیه برای تحکیم نفوذ خود در لبنان، امتداد طبیعی حضور نظامی و نقش سیاسی اش در سوریه به شمار می رود، اما لبنان که عرصه رقابت بسیاری از نیروهای منطقه ای و بین المللی است، عرصه بی مانعی برای روسیه و نفوذ آن نخواهد بود و بخشی از این امر به حضور استوار ایران در لبنان مربوط می شود. نقش آفرینی ایران در لبنان به واسطه حزب الله صورت می گیرد که نیروی سیاسی مسلط کشور است. به اینها توازن مذهبی و سیاسی حساسی را اضافه کنیم که کوشش های روسیه برای تحکیم نفوذش در لبنان را به چالش می کشد.
نقش روسیه در لبنان شاهد برهه های تاریخی بسیاری بود که گاه گسترده و پیشرفته و گاه کاهنده و پس رونده بوده است. ریشه های تاریخی این نقش به نیمه قرن نوزدهم می رسد. مسکو نخستین کنسولگری خود را در سال ۱۸۳۹ میلادی (۱۲۱۸ خورشیدی) در بیروت گشود و اتحاد شوروی سابق یکی از اولین کشورهایی بود که در سال ۱۹۴۳ میلادی (۱۳۲۲ خورشیدی) استقلال لبنان را به رسمیت شناخت و در سال ۱۹۴۶ میلادی (۱۳۲۵ خورشیدی) در دفاع از استقلال لبنان و سوریه از حق وتو استفاده کرد. نیز روسیه در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ خورشیدی) از لبنان در جنگ با اسراییل حمایت کرد. این امر پس از پشتیبانی نظامی از حزب الله انجام گرفت که با اعطای موشک های روسی کورنت همراه بود. حزب الله با این موشک ها تانک های اسراییلی متوقف کرد. کارشناسان روس همچنین بعد از جنگ با سفر به جنوب لبنان با شماری از افسران حزب دیدار کردند. افزون بر آن، مشارکت مسکو در کوشش های بازسازی لبنان است. اما از سال ۲۰۰۸ میلادی (۱۳۸۷ خورشیدی)، نقش روسیه در لبنان با ناکامی گسترده رو به رو گردید و روابط میان دو کشور دستخوش تنش شد. دولت لبنان در آن زمان در واکنش به فشارهای آمریکا، از قبول کمک های نظامی مسکو شامل چند جنگنده میگ ۲۹ خودداری کرد. [1]
دیری نکشید که طی سال های اخیر بار دیگر نقش روسیه در لبنان فزونی گرفت. در حالیکه مسکو برای تحکیم نفوذ خویش در سوریه از ابزارهای حمایت نظامی و سیاسی استفاده کرد، با استفاده از منابع قدرت نرم در کنار قدرت سخت در دو بعد اقتصادی و نظامی به لبنان نزدیک شد. این نشان می دهد که مسکو نه تنها برای ایفای نقش محوری در عرصه لبنان مشتاق است بلکه برای سرمایه گذاری در وقت و منابع لازم جهت تحقق این هدف آماده است.
در این چارچوب، موارد زیر در این جستار مورد بررسی قرار می گیرد: بازبینی برخی شاخص ها درباره تغییر نقش و سیاست های مسکو درباره لبنان، انگیزه های روس ها جهت نزدیکی با بیروت به ویژه در این مرحله، پیامدهای سیاست های روسیه بر نقش ایران و همپیمانش یعنی حزب الله، و پیش بینی نقش ایران و روسیه در لبنان.
نخست: نمودهای افزایش نقش روسیه در لبنان
در چند سال گذشته، شیوه و سطح اهتمام روسیه در لبنان دستخوش تغییر شد. به دنبال احتکار هماهنگی بین نیروها و جریان های چپ و کمونیستی لبنان و روس ها در دوران شوروی نقش روسیه ابعاد جدیدی پیدا کرده که مبتنی بر روابط گوناگون با گروه های سیاسی متعدد است.[2] نیز این نقش گسترده تر شده و مسایلی را در برگرفته که برای مردم لبنان دارای اولویت ويژه است. مسایلی از قبیل: مدیریت روابط با رژیم بشار اسد در سوریه، کاهش تنش با اسراییل، اهتمام به حل موضوع پناهندگان سوری و مشارکت لبنان در بازسازی سوریه. بر این اساس، روسیه در لبنان حضور دارد و این لزوما ناشی از راهبردهای اتحاد شوروی سابق نیست بلکه بر مبنای حساب و کتاب های متفاوت و ابزارهای جدیدی انجام می گیرد. به طور کلی می توان مهمترین نمودها و تجلیات رشد توجه روسیه به تقویت حضور در لبنان را به شکل زیر بیان کرد:
1-گسترش روابط فرهنگی
روسیه در لبنان دارای حضور فرهنگی مهمی است که ریشه هایش به آغاز دهه پنجاه قرن گذشته و درست در سال ۱۹۵۱ میلادی (۱۳۳۰ خورشیدی) باز می گردد؛ زمانی که سفارت روسیه نخستین مراکز فرهنگی خود را در بیروت گشود. مسکو طی سال های گذشته کوشید با تدارک منابع قدرت نرم، حضور خود را در لبنان تحکیم بخشد که بخش فرهنگی در مقدمه آنهاست. نه مرکز فرهنگی روسیه از سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۸ خورشیدی) ایجاد شد. افزون بر آن، برگزاری کلاس های آموزش زبان روسی و برنامه های فرهنگی و آموزشی است که با استفاده از وجود شمار فراوانی از دانش آموختگان زبان روسی در لبنان صورت می گیرد. [3]
مسکو برای بهبود تصویر ذهنی از روسیه، فعالیت های فرهنگی در لبنان تنظیم می کند که با تصویر کلیشه ای رسانه های غربی درباره روسیه تفاوت دارد. فعالیت های فرهنگی برای تقویت فرهنگ و زبان روسی در جامعه لبنان انجام می گیرد. روسیه در همین زمینه به تحکیم روابط و پیوند میان دانشگاه های دو کشور پرداخت. شمار بورسیه های دانشجویان لبنانی برای تحصیل در مسکو در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷ خورشیدی) به ۶۰ مورد افزایش یافت. [4]
افزون بر این شبکه فرهنگی، موسسات دیگری نیز وجود دارند که نقش اساسی در تحکیم روابط روسیه و لبنان دارند؛ نظیر انجمن دوستی لبنان و روسیه و شورای بازرگانی لبنان و روسیه. همزمان با افزایش تاثیر برنامه های فرهنگی، شمار کارمندان سفارت روسیه در بیروت طی دهه گذشته نیز افزایش یافت و بخش نظامی نسبتا بزرگی را در برگرفت. [5]
2-حمایت از مسیحیان لبنان
روسیه در چارچوب کوشش برای تحکیم نفوذ در لبنان از دین نیز بهره می جوید و این کار را با تقویت روابط با فرقه های مختلف مسیحی انجام می دهد. افزون بر پیوندهای تاریخی نیرومند میان کلیسای ارتدکس لبنان و کلیسای ارتدکس روسیه، مسکو برای پیوند با کلیسای مارونی نیز اهتمام نشان داده است. روسیه همزمان با آغاز بحران سوریه خواهان حمایت از مسیحیان شرق شد. این گفتمان در میان مسیحیان مارونی بازتاب داشت زیرا فرانسه با کاهش توجه به مسیحیان لبنان از روابطی نزدیک با گروه های سنی در لبنان برخوردار است. [6] بر این اساس، مسوولان احزاب و جریان های مسیحی – و در راس آنها رهبران و اعضای جریان ملی آزاد، کتائب و مارده – بارها به مسکو رفته تا درباره اوضاع داخلی لبنان و چالش های مسیحیان خاورمیانه با مسوولان روس گفتگو کنند. [7]
3- حمایت از ارتش ملی لبنان
مسکو بارها کوشید تا به ارتش لبنان کمک های نظامی ارایه دهد، اما کوشش های قبلی اش با ناکامی رو به رو شد. دولت لبنان در ۲۶ نوامبر سال گذشته (۵ آذر1397) اعلام کرد کمک های نظامی به ارزش پنج ملیون دلار را می پذیرد. گرچه بسیاری از کشورهای غربی (و مشخصا آمریکا و بریتانیا) با متنوع شدن منابع تسلیحاتی لبنان مخالفند و ترجیح می دهند تا همچنان بر تسلیحات غربی متکی باشد اما سعد حریری نخست وزیر لبنان راه حلی برای دستیابی به کمک های روسیه یافت و آن تحویل سلاح های روسی به نیروهای انتظامی وابسته به وزارت کشور به جای ارتش لبنان است. این آشکارا نشانگر تمایل واقعی دولت لبنان جهت تقویت روابط با روسیه است. [8] البته تقویت روابط روسیه و لبنان منجر به افزایش نگرانی برخی گروه ها در لبنان شده است. نگرانی درباره این مساله که رشد مناسبات نظامی بیروت و مسکو تلویحا به معنای همپیمانی با روسیه و شرکای منطقه ای اش در سوریه و ایران که به زیان اروپا و آمریکا و همپیمانان لبنان در خلیج عربی است. لبنان به دلیل همین همپیمانی ممکن است در معرض اقدامات تنبیهی آمریکا بگیرد. [9]
به رغم فشارهای خارجی و نگرانی های داخلی، آشکار است که روسیه عزم خود را برای تقویت حضور نظامی در لبنان جزم کرده است. روشن ترین دلیل آن، دستور «دیمتری مدودیف» نخست وزیر روسیه به وزارت دفاع در ۳ فوریه ۲۰۱۸ میلادی (۱۴ بهمن ۱۳۹۶ خورشیدی) درباره کوشش برای امضای موافقت نامه همکاری های نظامی است. بنادر لبنان با توجه به توافق نامه یاد شده به روی کشتی های جنگی روسیه باز و فرودگاه های لبنان نقاط ترانزیت جنگنده های روسی خواهد بود. [10] اگر این موافقت نامه به تصویب برسد بیانگر تحولی راهبردی به سود روسیه در منطقه خواهد بود. این کشور پس از تاسیس پایگاه هوایی نظامی در حمیمیم و دسترسی به ساحل دریای مدیترانه می کوشد نیروهای نظامی اش را به بهانه تقویت ارتش ملی وارد لبنان کند. نیز تصویب این موافقت نامه، نقطه عطفی در گرایش های نظامی لبنان است، زیرا که ارتش لبنان برای مدت های طولانی متکی به غرب – به عنوان پشتیبان و تنها شریک در عرصه های تسلیحات و آموزش نظامی – بود. [11]
4- تحکیم ثبات در لبنان ومیانجیگری میان طرف های درگیر
روسیه تنها قدرتی است که روابط متوازنی با کشورهای منطقه و تماس های منظم و دوستانه ای با مصر، لبنان، ایران، عراق، اسراییل، قطر، پادشاهی عربستان سعودی، سوریه، ترکیه و دیگر کشورها دارد. روسیه توانست ثابت کند که از توانایی برای ایفای نقش تحکیم ثبات ومیانجیگری بین طرف های درگیر برخوردار است. [12] برخی شاخص ها بر نقش روسیه در جلوگیری از افزایش تنش میان لبنان و اسراییل تاکید می کند که می توانست به جنگ میان دو کشور بینجامد. از این رو روسیه می رود تا نقش تضمین کننده امنیت و میانجی بین لبنان و همسایگانش را بازی کند. [13]
مسکو به طور همزمان برای گشایش کانال های ارتباط و گفتگو با نیروهای مختلف سیاسی لبنان کوشش کرده و این کار را حتی با نیروهای سنی دارای پیوندهای مستحکم با آمریکا و نیز گروه های لبنانی مخالف بشار اسد رئیس جمهور سوریه انجام داده است. نقش آفرینی روسیه در دعوت های رسمی تبلور یافته که برای دیدار از مسکو به بسیاری از رهبران گروه های متنوع سیاسی و عقیدتی ارایه شده است. روسیه قصد دارد خود را به عنوان بخشی از هر گونه موازنه سیاسی در لبنان معرفی کند و این کار را با تلاش برای تبدیل شدن به یک دوست همه جناح های سیاسی لبنان انجام می دهد.
به عبارت دیگر، نقش روسیه در عرصه لبنان به نقش یک « پشتیبان» غیر «نگران کننده» در حل بحران ها نزدیک است. این در حالیست که روسیه در جزئیات تحولات سیاسی پیاپی در لبنان دخالت نمی کند واین برخاسته از درک روسیه از شرایط حساس در لبنان است. میزان تاثیر روسیه بسته به مشکلات داخلی لبنان و احتمال ایجاد راهکار برای آنها توسط روس ها است. [14]
5- تسهیل بازگشت پناهندگان سوری
مساله بازگشت پناهندگان سوری در لبنان، مدخل مهمی برای تحکیم حضور روسیه و افزایش نفوذ سیاسی اش در لبنان است، به ویژه این که مساله پناهندگان از موضوعاتی است که به سبب بار سنگینش بر دوش اقتصاد، دولت لبنان را می آزارد. هر چند طبق آمار کمیساریای امور پناهندگان سازمان ملل، شمار پناهندگان سوری از یک و نیم میلیون به یک ملیون نفر کاهش یافته است.
روسیه نخستین کشوری بود که به همراه لبنان در ژوئیه ۲۰۱۸ میلادی (تیر ۱۳۹۷ خورشیدی) طرح مناطق « کم تنش» – برای بازگشت پناهندگان سوری به کشورشان را مطرح کرد. این طرح شامل راه اندازی کمیته هایی در لبنان، اردن و ترکیه می شود که کار هماهنگی و پیگیری با طرف روسی درباره بازگشت پناهندگان و سازوکارهایش را به عهده خواهد گرفت. نقش روسیه برای حل بحران پناهندگان سوری می تواند راه را برای ایجاد هماهنگی منظم امنیتی و نظامی میان لبنان و روسیه آماده سازد، زیرا که مسوولان نظامی و امنیتی روسیه نقش اساسی هماهنگ کننده خواهند داشت، به ویژه آن که این پیشنهاد را وزارت دفاع روسیه داده است.
در این راستا، مسکو طرحی برای استقرار یک تیپ دژبانی در بیست کیلومتری درون خاک لبنان مطرح کرد تا بازگشت پناهندگان سوری را تسهیل کند. هر چند برخی گزارش ها حاکی از مخالفت «جان بولتون» مشاور امنیت ملی آمریکا با طرح روس ها است اما پیشنهاد روسیه بیانگر آشکار وسعت آرزوهای مسکو برای استقرار نیروهای نظامی در درون خاک لبنان است. [15]
6- تشکیل دولت وحدت ملی در لبنان
کوشش های روسیه برای تحکیم موقعیتش به عنوان یک صلح طلب میان نیروهای سیاسی درگیر در لبنان به شکل تشویق این نیروها جهت کنار گذاشتن اختلافات و تشکیل کابینه لبنان بروز یافته است. در این راستا، الکساندر زاسپکین سفیر روسیه در لبنان بارها از مسوولان لبنانی خواست تا برای آغاز اصلاحات لازم جهت دستیابی به کمک هایی که وعده آنها در کنفرانس سدرا مطرح شد، کابینه را هر چه زودتر تشکیل دهند. این کنفرانس برای حمایت از توسعه و اصلاحات در لبنان در آوریل ۲۰۱۸ میلادی (فروردین ۱۳۹۷ خورشیدی) در فرانسه برگزار شد. [16] درپی برگزاری انتخابات پارلمانی در مه ۲۰۱۸ میلادی (اردیبهشت ۱۳۹۷ خورشیدی) و پس از گذشت چند ماه از کوشش های سعد حریری نخست وزیر لبنان برای تشکیل کابینه، فرستادگان روس از همپیمانان ایرانی و سوری خود خواستند تا بر شرکای سیاسی شان در لبنان فشار آورند تا در کوشش های انجام شده برای پایان بخشیدن به بن بست تشکیل دولت لبنان کمک کنند. این کار عملا در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (۱۱ بهمن ۱۳۹۷ خورشیدی) انجام گرفت و دولت وحدت ملی جدید اعلام شد. این مساله آشکارا نشانگر میزان تاثیر تلاش های روسیه برای گسترش نقش سیاسی اش در لبنان است.
دوم: انگیزه های روسیه برای نقش آفرینی در لبنان
دخالت های پیاپی روسیه در امور لبنان بیانگر تمایل مسکو به گسترش دامنه نفوذ در خاورمیانه با بهره گیری از پیروزی هایی است که در سوریه به دست آورده. دخالت نظامی مسکو در سوریه، انگیزه های نیرومندی را برای حفظ منافع راهبردی و پایگاه های دریایی اش ایجاد کرده است. لذا نقش روسیه فقط به تمایل این کشور به کاهش نفوذ واشنگتن در خاورمیانه مربوط نمی شود بلکه اکنون اساسا با شکل و شمایل منافع پراگماتیک روسیه در لبنان پیوند یافته است. بر این اساس می توان انگیزه های روسیه جهت نزدیکی با لبنان را به شکل زیر نشان داد:
1- به چالش کشیدن نفوذ آمریکا
لبنان طی دهه های گذشته عرصه هماوردی شماری از قدرت های منطقه ای و بین المللی بود که در پیشاپیش آنها، آمریکا، فرانسه، عربستان سعودی و ایران قرار داشتند. باتوجه به تحولات منطقه ای و داخلی، نقش برخی از این کشورها کاهش یافته است. این مساله مسکو را واداشت تا برای پرکردن این خلاء سیاسی و امنیتی پیشقدم شود و در رویارویی با آمریکا و غرب به کارت های مهمی دست یابد. [17] روسیه در همین راستا و در چارچوب برنامه منطقه ای فراگیرتر جهت تقویت حضور در منطقه فعالیت می کند. مسکو، لبنان را عرصه دیگری به شمار می آورد که می تواند در آنجا نفوذ خود را تحکیم بخشد و با غرب مبارزه کند. [18] در این زمینه، رابطه ارتش لبنان با واشنگتن از مهمترین ابزارهای نفوذی است که واشنگتن در لبنان دارد. لذا تلاش های روسیه برای حمایت از ارتش لبنان در چارچوب کوشش هایی صورت می گیرد که هدفش پایان بخشیدن به انحصار سنتی آمریکا و غرب در ارایه کمک های نظامی به ارتش لبنان است. [19]
این امر باعث شد تا برخی از مسوولان آمریکایی درباره کاهش نفوذ آمریکا در لبنان در صورت عدم حمایت از ارتش این کشور هشدار دهند. کاهش نفوذ آمریکا به دیگر نیروها – و در پیشاپیش آنها روسیه – اجازه خواهد داد تا این خلاء را پرکند. مساله دیگری که به همین اندازه مهم است این است که بیروت می تواند امضای پیمان نظامی با روسیه را به مثابه کارتی جهت فشار به آمریکا به شمار آورد تا کمک های بیشتری ارایه دهد. نیز این مساله، نشانگر تمایل لبنان برای گسترش چارچوب همکاری های بین المللی است. [20]
2- تامین امنیت حضور نظامی در سوریه
موقعیت جغرافیایی لبنان در دریای مدیترانه و نزدیکی جغرافیایی اش به سوریه، اهمیت راهبردی خاصی به این کشور در استراتژی روسیه در منطقه می دهد. [21] روسیه ابتدا با استقرار نیرو در سوریه و مناطق ساحلی این کشور نفوذش را در سوریه تثبیت کرد. روسیه از طریق بندر طرطوس در شمال سوریه – که زیر سیطره روسیه است – به بنادر آب های گرم دریای مدیترانه دسترسی پیدا کرد و این تنها دریچه مسکو در دریای مدیترانه است. مسکو کوشید تا دریچه دوم و جاپایی را در لبنان دست و پا کند. حضور روسیه در لبنان امتداد طبیعی نفوذش در سوریه و تکیه گاه مهمی برای حمایت از منافعش در آنجا است. [22]
مسکو مایل نیست حضور نظامی خود در منطقه از هر گونه تنش در لبنان یا در مرزهای جنوبی این کشور متاثر شود. تنش آفرینی در لبنان به آمریکا و اسراییل دستاویزی برای جنگ علیه لبنان می دهد. بی ثباتی در لبنان یا در مناطق مرزی لبنان بر سوریه و حضور روس ها در سوریه تاثیر می گذارد. [23] در همان حال، هدف روسیه از ارایه کمک های نظامی به ارتش لبنان، اقدامی پیشگیرانه در برابر تهدیدهای امنیتی است تا جلوی استفاده داعش از اوضاع امنیتی شکننده لبنان جهت ضربه زدن به هدف های روسی در سوریه را بگیرد. روسیه کوشید تا توان لبنان را در رویارویی با تروریسم به رهبری داعش تقویت کند که هم اکنون بر برخی از مناطق لبنان در نزدیکی مرزهای شمال شرق سوریه سیطره دارد. [24]
3- حمایت از اقتصاد روسیه
رویکرد روسیه در لبنان و خاورمیانه به طور عام بر مبنای ابعاد اقتصادی به عنوان یک نیروی محرکه برای تحرکات این کشور شکل گرفته است. این موضوع اولا به هدف دوگانه روسیه برای کاهش فشار تحریم های تحمیلی آمریکا و اروپا بر این کشور کمک می کند و می دانیم که این تحریم ها ناشی از دخالت نظامی روسیه در اوکراین والحاق شبه جزیره کریمه به این کشور است. ثانیا نقش روسیه را به عنوان بازیگر اقتصادی موثر در منطقه خاورمیانه تقویت می کند. [25]
مسکو با امضای چند موافقت نامه همکاری در چندین بخش اقتصادی – به ویژه در بخش انرژی – حضور اقتصادی خود را تقویت کرده است. نقش اقتصادی روسیه در پرتو اکتشافات مهم نفت و گاز طبیعی در آب های اقلیمی لبنان در دریای مدیترانه پررنگ شده است. در این زمینه، در آغاز سال ۲۰۱۸ میلادی (بهمن ۱۳۹۶ خورشیدی) ائتلافی میان شرکت روسی «نواتک» Novatek، شرکت فرانسوی «توتال» Total و شرکت ایتالیایی «انی» Eni جهت امضای نخستین موافقت نامه اکتشاف و استخراج نفت در دو منطقه صورت گرفت که بخشی از یک منطقه آن در آب های اقلیمی مورد نزاع با اسراییل است. [۲۶]
در ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (بهمن ۱۳۹۷ خورشیدی) شرکت روزنفت – که یک شرکت دولتی روسی است – موافقت نامه بیست ساله ای را برای مدیریت و نوسازی تاسیسات دپوی نفت در شهر طرابلس لبنان امضا کرد. مسکو در عملیات اکتشاف نفت و گاز در لبنان و تامین امنیت این عملیات نقش اساسی دارد. روس ها با توجه به این نقش می کوشند تا نفوذ نظامی شان، لبنان را هم در برگیرد. این امر باعث می شود تا جهت کاهش تنش های میان لبنان و اسراییل بکوشد، تنش هایی که پس از اکتشاف گاز طبیعی در آب های اقلیمی لبنان بار دیگر باعث اختلاف نظر میان دو کشور بر سر مرز دریایی شده است. [27] در عرصه اقتصادی نیز میزان مبادلات بازرگانی بین دو کشور از ۴۲۳ ملیون دلار در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱ خورشیدی) به حدود ۷۷۰ ملیون دلار در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶ خورشیدی) افزایش یافته که حامل های انرژی روسی بخش عمده اقلام صادراتی را تشکیل می دهد. [28] پیش بینی می شود که میزان مبادلات بازرگانی میان دو کشور طی دو یا سه سال آینده به حدود ۵/۱ ملیارد دلار برسد. [29]
4- تامین چتر حمایت اقتصادی و سیاسی برای رژیم سوریه
برخی از شاخص ها نشان می دهد که روسیه می خواهد از حضور خود در لبنان – که با سوریه مرز مشترک دارد – برای تامین منافع همپیمانش یعنی بشار اسد استفاده کند. در این زمینه موافقت نامه شرکت «روزنفت» Rosneft برای نوسازی تاسیسات دپوی نفت در شهر طرابلس پرسش هایی را مطرح کرده است؛ آیا مسکو قصد دارد از آن برای انتقال انرژی به سوریه استفاده کند؟ وزارت خزانه داری آمریکا کوشید با بهره گیری از تحریم های اقتصادی مانع صدور انرژی به سوریه شود، به ویژه این که طرابلس فقط سی کیلومتر با مرزهای زمینی سوریه و شصت کیلومتر با طرطوس – زیر سیطره روسیه – فاصله دارد. [30]
ومطابق مطالب پیش گفته، مسکو جهت برقراری دوباره روابط میان بیروت و دمشق می کوشد و کانال هایی جهت تماس میان برخی طرف های مخالف بشار اسد و حکومت دمشق بدون ارتباط مستقیم با رژیم سوریه ایجاد کرده است. [31] مهمترین مثال در این زمینه، اظهارات سعد حریری نخست وزیر لبنان در مصاحبه با شبکه یورونیوز اروپاست. او گفت، ترجیح می دهیم با ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه تعامل داشته باشیم زیرا روسیه بر سوریه مسلط است و از این رو ما با روسیه تعامل می کنیم. [32]
سوم: پیامدهای نقش روسیه در لبنان بر ایران
نقش فزاینده روسیه در لبنان، بحث و جدل فراوانی درباره پیامدها و بازتاب هایش بر نقش ایران و همپیمانش یعنی حزب الله لبنان برانگیخته است. تحلیلگران و کارشناسان درباره ماهیت و بازتاب پیامدها اختلاف نظر دارند و از این حیث به دو دسته زیر تقسیم می شوند:
1- گروه اول
اینان بر این باورند که نقش روسیه لزوما در تقابل با نقش ایران و همپیمانش حزب الله لبنان قرار دارد و این برخلاف ائتلاف موجود میان دو کشور برای حمایت از رژیم بشار اسد در سوریه بوده دلایل آن به شرح زیر است:
الف. برتری سیاسی و امنیتی حزب الله: ایران و حزب الله در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) از دخالت نظامی روسیه در سوریه استقبال کردند چرا که در آن زمان نیاز مبرمی به حمایت نظامی روس ها داشتند. ایران و حزب الله عمدتا بر کمک های هوایی و کوشش های دیپلماتیک روسیه در سوریه اتکا داشتند. [33] اما شرایط در لبنان با سوریه تفاوت دارد. حزب الله منابع فراوان قدرت و اهرم فشار در درون نهادهای مختلف لبنان در دست دارد. نیز انتخابات پارلمانی مه ۲۰۱۸ میلادی (اردیبهشت ۱۳۹۷ خورشیدی) جایگاه ائتلاف ۸ مارس را تقویت کرد. ائتلاف نیروهای ۸ مارس متشکل از حزب الله و نیروهای متحد با این حزب بود. این ائتلاف ۶۷ کرسی پارلمان یعنی بیش از نیمی از ۱۲۸ کرسی پارلمان را از آن خود کرد که به معنای شکست نیروهای ۱۴ مارس بود. ائتلاف ۱۴ مارس نماینده برخی از نیروها و حزب های سنی و درزی و مسیحی و در راس آنها جنبش المستقبل است. [34]
با اعلام تشکیل دولت وحدت ملی لبنان در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (۱۱ بهمن ۱۳۹۷ خورشیدی) و دستیابی حزب الله به سه وزارت در دولت جدید – از جمله وزارت بهداشت که چهارمین بودجه بزرگ دستگاه های دولتی را در اختیار دارد – جایگاه این حزب در درون لبنان محکم تر شد. [35] همه این امور نشان می دهد که حزب الله در تعامل با رقیبان داخلی نیازی به حمایت روسیه ندارد. با توجه به موفقیت بزرگ ایران در کسب نفوذ در درون نهادهای سیاسی و امنیتی و موازی در لبنان، این کشور مایل نیست از هیچ یک از منابع نفوذ خود در لبنان به سود روس ها دست بکشد.
ب. نزدیکی روس ها با نیروهای مختلف سیاسی لبنان: بر خلاف ایران که در تحمیل چیرگی خویش در عرصه نظامی و سیاسی لبنان بر حزب الله متکی است، روسیه ترجیح می دهد روابط خود را با بازیگران گوناگون سیاسی محلی لبنان تنوع بخشد. این از نظر ایرانی ها به معنای رقابت با نفوذ همپیمانش – حزب الله – است که می تواند به تضعیف موضع این حزب و در مقابل تقویت جایگاه و نفوذ دشمنان سیاسی اش – و در پیشاپیش آنها سنی ها و نیروهای ۱۴ مارس – بینجامد.
استراتژی روسیه در لبنان بر مبنای ایجاد پیوندهای متوازن میان همه گروه های سیاسی است. روس ها با گروه معینی همپیمان نمی شوند، زیرا حمایت روسیه از حزب الله در لبنان فقط به تداوم وابستگی سنی ها به آمریکا علیه روسیه می انجامد. سنی ها روسیه را همپیمان پروپا قرص ایران می دانند. از نگاه برخی از لبنانی ها، افزایش نفوذ روسیه شاید به مثابه عامل متعادل کننده نفوذ حزب الله و به شکل غیرمستقیم ایران پشتیبان این حزب است. [36] برخی به همین دلیل این استدلال را مطرح می کنند که حزب الله خواستار گشودن عرصه لبنان به روی روس ها به بهانه وجود مشکلات سیاسی و تفرقه داخلی نیست، زیرا این کار دروازه ها را برای ورود مسکو به فرآیند ساماندهی اوضاع داخلی می گشاید و برای این کشور مرجعیت میان نیروهای مختلف سیاسی را فراهم می کند و عامل آزاردهنده ای برای حزب الله و ایران – به ویژه در مورد مرزهای جنوبی لبنان و موضوع نفت و گاز در دریای مدیترانه – در آینده به شمار می رود. [37]
ج. کوشش مسکو برای مسلح کردن حزب الله: رشد و نمو حزب الله در سال های گذشته باعث شد تا به ارتشی به موازات ارتش لبنان تبدیل شود، بلکه حتی در توان و تسلیحات از ارتش ملی لبنان فراتر رود. حزب الله حدود ۱۳۰ هزار موشک و خمپاره دارد [38] و دخالت این حزب در جنگ سوریه باعث تقویت توان جنگی اش شد. روسیه مجموعه ای از جنگ افزارهای پیشرفته را در اختیار این حزب گذاشت؛ از جمله موشک های تاکتیکی دور برد و موشک های هدایت شونده با لیزر و اسلحه ضد تانک. نیز پیکارجویان حزب الله کار با نیروی هوایی روسیه را آموختند که برای آنان تجربه های فراوانی در پی داشت و باعث شد تا بتوانند تانک ها را به کار گیرند و عملیات کوچک هوایی را انجام دهند. [39] از این رو ایران بر این باور است که کوشش مسکو برای امضای موافقت نامه همکاری نظامی با لبنان و تقدیم کمک های نظامی به این کشور می تواند به سود ارتش ملی لبنان باشد و توان نظامی اش در برخورد با حزب الله را افزایش دهد؛ درست شبیه همان کاری که آمریکا طی سال های گذشته انجام داده است. [40]
د. نزدیکی روسیه با اسراییل: با توجه به گسترش و رونق مناسبات روسیه و اسراییل در عرصه های اقتصادی و امنیتی، ایران بر این باور است که با وجود این روابط، مصالحش زیان خواهد دید. روسیه عملیات انتقامجویانه حزب الله علیه اسراییل را تایید نمی کند و نیز جلوی حمله های هوایی اسراییل را علیه هدف های ایرانی در سوریه نمی گیرد. گزارش ها حاکی است، تل آویو، روس ها را پیشتر در جریان آغاز هر گونه حمله هوایی احتمالی علیه ایران قرار می دهند. چند روز بعد از حمله اسراییل به مواضع «سپاه قدس» وابسته به سپاه پاسداران ایران در دمشق در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (اول بهمن ۱۳۹۷ خورشیدی)، ایران برای نخستین بار از زبان رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، روسیه را متهم کرد که همزمان با هر حمله اسراییل به سوریه، سامانه دفاع موشکی «اس ۳۰۰» را تعطیل می کند. [41]
از سوی دیگر مسکو و بر زبان معاون وزیر خارجه روسیه، منکر همپیمانی روسیه با ایران در سوریه شد. او گفت « امنیت اسراییل یکی از مهمترین اولویت های روسیه در منطقه است». سخنگوی وزارت خارجه روسیه به جای اظهارات تند علیه اسراییل به سبب هدف قرار دادن نیروهای همپیانش ایران، گفت: « تل اویو نباید حملات هوایی به یک کشور دارای حق حاکمیت انجام دهد». [42]
تفسیر این امر آن است که روسیه تمایلی برای گشایش جبهه های درگیری جدید میان ایران و اسراییل در سوریه ندارد و می کوشد اوضاع را برای دستیابی به راه حل سیاسی بحران سوریه آرام کند. روسیه مصلحت خود را در گسترش نفوذ در خاورمیانه و تاکید بر حضور جهت رویارویی با غرب و جستجوی فرصت های تجاری برای شرکت های روسی می بیند. اما هدف عمده ایران در سوریه تحکیم و گسترش ائتلاف خود علیه اسراییل است. [43] اگر روسیه و ایران درباره آینده سوریه اختلاف نظر داشته باشند، تهران و همپیمانش حزب الله از افزایش نفوذ مسکو در لبنان استقبال نخواهند کرد. نیز ایران نگران توافق مسکو و واشنگتن درباره ایران است. روسیه در صورت چنین توافقی در راستای دستیابی به دستاوردهای سیاسی، نقش موثری در کاهش نفوذ ایران در سوریه و کاهش نقش حزب الله در لبنان بازی خواهد کرد. ولادیمیر پوتین طی دیدار با رییس جمهور سوریه در سوچی در ۱۷ مه ۲۰۱۸ میلادی (۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۷ خورشیدی) خواستار خروج همه نیروهای بیگانه از سوریه – در چارچوب یک راه حل فراگیر سیاسی – شد. سخنگوی وزارت خارجه ایران در واکنش به این اظهارات گفت « هیچ کس نمی تواند ما را به اجبار از سوریه خارج کند». سپس پیام های صریح روسیه مبنی بر عدم استثنای هیچ کشوری برای خروج از سوریه ادامه یافت و این همان موضوعی است که الکساندر لاورنتیف نماینده ویژه رییس جمهور روسیه نیز بر آن تاکید کرد. او گفت «دعوت به خروج شامل همه از جمله ایران است». [44]
2- گروه دوم
طرفداران این گروه باور دارند که حضور روسیه در لبنان می تواند مکمل نقش ایران در آنجا باشد و نشانگر هماهنگی روسیه و ایران در دیگر مناطق جهان است، چه در سوریه باشد یا آسیای میانه. اینان در این زمینه دلایلی برای خود دارند:
الف. حمایت روسیه از حضور و مشروعیت حزب الله: این حمایت در بسیاری از مناسبت ها بروز کرده است؛ چه در مسایل مربوط به مشارکت حزب الله در دولت، یا تحریم های آمریکا علیه این حزب، و نیز در مساله استعفای سعد حریری نخست وزیر لبنان در ۴ نوامبر ۲۰۱۷ میلادی (۱۳ آبان ۱۳۹۶ خورشیدی). طبق گفته میخائیل بوگدانف فرستاده ویژه رییس جمهور روسیه به خاورمیانه و آفریقا، «روسیه حزب الله را یک سازمان تروریستی قلمداد نمی کند و این حزب هیچ گونه عملیات تروریستی در خاک روسیه مرتکب نشده است. حزب الله از سوی ملت در پارلمان نماینده دارد و وزیرانی از حزب الله در کابینه لبنان هستند… اینها یک نیروی اجتماعی سیاسی مشروعی هستند» [45]. طبق گفته الکساندر زاسپیکین « حزب الله مسوول کارشکنی در تشکیل کابینه دولت نبوده است». [46] نیز روسیه از حزب الله در رویارویی با تحریم های آمریکا پشتیبانی کرده است و در این زمینه سفیر روسیه در بیروت معتقد است «آمریکایی ها از مساله تحریم ها و فشار بر حزب الله برای گسترش نفوذ خود در لبنان استفاده می کنند» و«تحریم های آمریکا مساله را حل نمی کند بلکه آن را پیچیده می کند، و آن کشور همه لبنانی ها و لبنان را مجازات می کند و نه فقط حزب الله یا جنبش امل را». [47]
عطف به آنچه گفته شد، می توان گفت که مواضع روسیه پس از اعلام استعفای سعد حریری قدرت همکاری میان روسیه و ایران و حزب الله را نشان می دهد. مخالفت سفیر روسیه با کنار گذاشتن حزب الله از کابینه آینده لبنان از جمله این دیدگاه ها است که با خواسته های مکرر عربستان سعودی در مورد محدود کردن حزب الله و خلع سلاح آن در تعارض است. ریاض این سلاح را تهدیدی برای امنیت و صلح در منطقه می داند. [48]
ب. توافق روسیه و حزب الله درباره برخی مسایل داخلی: لزوم عادی سازی کامل روابط لبنان با رژیم اسد در سوریه یکی از این مسایل است. واین بر خلاف دیدگاه جریان المستقبل و حزب «نیروهای لبنانی» وحزب سوسیالیست ترقی خواه است که از حمایت غرب و برخی از کشورهای منطقه متخاصم با رژیم ایران برخوردارند. به اینها دیدگاه مشترک روسیه و ایران درباره ضرورت تشویق بازگشت پناهندگان سوری به سرزمینشان را نیز اضافه کنیم. حزب الله و همپیمانانش می کوشند با تاکید بر بازگشت پناهندگان به سوریه از شدت فشار این پناهندگان بر بحران کمرشکن اقتصادی لبنان بکاهند. نگرانی های حزب الله – مخالف ماندن پناهندگان سوری در لبنان – از آنجاست که پیامدهای بلند مدت آن باعث تغییرات جمعیتی در لبنان می شود. به ویژه اینکه اغلب پناهندگان سنی مذهب هستند. [49] تمایل حزب الله برای بازگشت سوری ها به کشورشان با کوشش های روسیه برای بازگشت آنان همسویی دارد، زیرا روسیه می کوشد بدون ربط دادن این بازگشت با مسئله رسیدن به یک راه حل سیاسی برای بحران سوریه ثبات اوضاع سوریه را به جامعه بین المللی نشان دهد.
ج. نقش روسیه به عنوان متعادل کننده نقش آمریکا: ایالات متحده آمریکا دهه هاست که از تاثیر نیرومندی در درون لبنان برخوردار است. نیروهای تفنگداران دریایی آمریکا در سال های ۱۹۵۸ و ۱۹۸۲ میلادی (۱۳۳۷ و ۱۳۶۱ خورشیدی) در سواحل لبنان مستقر شدند. این کشور به واسطه برخی از نهادهای معتبر وابسته به خود نظیر دانشگاه آمریکایی بیروت، دانشگاه آمریکایی لبنان و بیمارستان دانشگاه آمریکایی حضور خود را تثبیت کرد. آمریکا هنوز بزرگترین کشور ارایه کننده کمک نظامی به نیروهای انتظامی و امنیتی لبنان جهت رویارویی و مهار قدرت و نفوذ حزب الله است. آمریکا از سال ۲۰۰۷ تاکنون کمک های نظامی به ارزش 1.7 ملیارد دلار به این نیروها ارائه داده و به این وسیله به بزرگ ترین شریک امنیتی لبنان بدل شده است. [50]
نقش روسیه می تواند در راستای ایجاد تعادل با نقش آمریکا باشد. به نظر می رسد که حزب الله لبنان از تمایل روسیه برای پشتیبانی از ارتش لبنان استقبال می کند. نواف موسوی نماینده حزب الله در پارلمان لبنان خواستار جایگزینی پشتیبانی نظامی روسیه به جای آمریکا شد و از استفاده روسیه از پایگاه ها و فرودگاه های لبنان دفاع کرد. [51] دولت آمریکا تحریم هایی علیه حزب الله اعمال می کند و لبنان را تهدید می کند تا مانع دستیابی حزب الله به کمک های نظامی روسیه شود. با این حال بسیاری در لبنان به روسیه به عنوان یک جایگزین آمریکا نگاه می کنند که آماده است بدون پیش شرط سیاسی در لبنان سرمایه گذاری اقتصادی و نظامی کند.
د. حساب باز کردن روی روسیه برای کاهش تنش با اسراییل: حزب الله ممکن است به تمایل روسیه برای عدم وقوع جنگ میان ایران و لبنان از یک سو و اسراییل از سوی دیگر و آرام کردن تنش با تل اویو نیاز داشته باشد. با توجه به زیان های سنگین حزب الله در جنگ سوریه و زخمی و کشته شدن هزاران نفر و نیز تحریم های اقتصادی آمریکا علیه ایران، این موضوع برای ایران مهم تر است. بی گمان تحریم ها تاثیر آشکاری بر کاهش حمایت مالی ایران از حزب الله لبنان و سپاه پاسداران داشته است. افزون بر آن حزب الله از ادامه فشارهای آمریکا علیه لبنان متاثر می شود. دولت آمریکا به خاطر اطمینان از پایبندی دولت لبنان به اجرای تحریم های مالی آمریکا علیه حزب الله و خشکاندن منابع پولی اش به دولت این کشور فشار می آورد. به ویژه که دولت دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا، حزب الله را به عنوان یک سازمان تروریستی جنایتکار معرفی کرده است. در همان حال برخی از فرماندهان ارتش اسراییل بر این باورند که گفتگوی روسیه با حزب الله از احتمال این که حزب در آینده نزدیک جنگی را با اسراییل آغاز کند، می کاهد و احتمالا به کنترل رفتار این حزب در برابر حمله های هوایی اسراییل خواهد انجامید. [52]
کوشش های روسیه برای کاهش تنش میان حزب الله و اسراییل پس از اعلام تل اویو مبنی بر کشف تونل های حفرشده توسط حزب الله در مرز لبنان و اسراییل، آشکار شد. تل اویو کوشید تا روسیه را در جریان جزییات عملیات «سپر شمال» قرار دهد که در چهارم دسامبر ۲۰۱۸ میلادی (۱۳ آذر ۱۳۹۷ خورشیدی) برای تخریب تونل های حزب الله آغاز شد. در این زمینه سفارت روسیه در تل اویو اعلام کرد که پوتین «بر نیاز به آرامش در طول مرزهای لبنان و اسراییل تاکید کرد». در همان حال روسیه از لبنان خواست تا هر تونلی را که حزب الله زیر مرز حفر کرده، تخریب و امنیت و آرامش منطقه مرزی با اسراییل تضمین شود. [53]
پایان
با تحلیل بارزترین نشانه های نقش و انگیزه های روسیه در لبنان آشکار می شود که بخشی از این نشانه ها و انگیزه ها با نشانه ها و انگیزه های تحرکات ایران در بیروت مشابه است. گرچه در برخی از موارد با آن تعارض دارد. این موضوع، پرسش هایی را درباره آینده رقابت روسیه و ایران در عرصه لبنان مطرح می کند، واین که آیا لبنان عرصه رقابت میان روسیه و ایران خواهد شد، یا اینکه مانند وضعیت سوریه و برخی مناطق آسیای میانه، عرصه ای برای برای هماهنگی و یکپارچگی دو طرف؟
می توان گفت که ایران در آینده با چالش های مهمی در لبنان روبه رو خواهد شد. تحرکات مستمر روسیه برای تحکیم نفوذ سیاسی و نظامی بر این امر تاکید دارد که برای ایجاد موازنه در برابر نفوذ ایران در لبنان مورد پذیرش بسیاری از نیروهای سیاسی لبنان – حتی مخالفان رژیم سوریه – است. تحریم های آمریکا منجر به افزایش فشار بر تهران برای کاهش نفوذ حزب الله و افزایش مشکلات ایران در لبنان می شود.
به احتمال فراوان، تمایل روسیه برای دستیابی به یک سازش سیاسی و پایان بخشیدن به حضور نظامی بیگانگان، از جمله حضور نظامی ایران در سوریه – به ویژه با وجود هماهنگی روسیه و اسراییل درباره حملات تل اویو به هدف های ایرانی در سوریه – باعث تحریک تهران برای گذاشتن چوب لای چرخ کوشش های روسیه جهت تقویت حضور در لبنان می شود. ایران هنوز کارت های فشار فراوانی دارد که می تواند از آن برای جلوگیری از موافقت نامه هایی استفاده کند که مسکو برای امضای آنها با دولت جدید لبنان می کوشد. نیز احتمالا با توجه به تمایل مسکو برای تحقق توازن میان گروه های سیاسی لبنان و بدون تحمیل سیطره یک طرف بر طرف دیگر، تحرکات روسیه در این کشور با انگیزه های ثبات سیاسی همراه شود. این کار در برابر تمایلات ایران جهت استمرار چیرگی و برتری حزب الله صورت می گیرد که به کشمکش های داخلی لبنان دامن می زند. این امر احتمال وقوع رقابت میان روسیه و ایران در لبنان در مرحله آینده را مرجح تر می کند.
