مقدمه
مسأله کردها، موضوع کشمکش های سیاسی فراوانی است. این کشمکش ها، گاه میان خود گروههای کرد جریان دارد و گاه، بر اثر عوامل منطقه ای و بین المللی در تعامل این گروهها با جهان خارج خود را نشان می دهد. ایران و ترکیه نظر به اینکه جامعه کرد بخشی از جمعیت این کشورها را تشکیل می دهد، به مسأله کردها چه در داخل کشورشان و چه در قلمرو دو کشور عراق و سوریه، توجه زیادی نشان می دهند؛ به ویژه آنکه دولت های مرکزی در دو کشور عراق و سوریه به دلیل مشکلات و محدودیت های متعددی که دارند، نمی توانند بر تمام جغرافیایی خود اعمال حاکمیت کنند.
برای درک بهتر از چگونگی رابطه ترکیه و ایران با طرفهای کرد، نگاه به گذشته های دور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اما تحولات مسأله کردها در سالهای اخیر نشان داد که این دو کشور در قضیه کردها منافع مشترکی دارند و در مواردی که پای منافع ملی آنان پیش می آید، تضاد منافع آنان نیز خود را نشان می دهد.
از لحاظ منطقه ای، همه پرسی که در سال 2017 میلادی در مورد استقلال اقلیم کردستان انجام شد، بر جایگاه کردها در منطقه و روابط میان آنها تأثیرات منفی برجای گذاشت. اما کردها توانستند کارآمدی خود را در ائتلاف بین المللی علیه داعش که در سال 2014 میلادی صورت گرفت، نشان دهند. بعد از آن، نیروهای کرد توانستند نقش آفرینی های تعیین کننده ای در بحران سوریه از خود نشان داده و تسلط خود بر شمال شرقی سوریه را رقم بزنند. ترکیه علیه مواضع احزاب کرد در داخل خاک عراق و سوریه به عملیات نظامی دست زد. ایران که همچنان به حمایت از نظام بشار اسد مشغول است، با هدف تسلط بر مناطق مرزی با سوریه مأموریت های نظامی را به شبه نظامیان شیعی مورد حمایت خود واگذار کرد تا جلوی نفوذ حکومت اقلیم کردستان را بگیرد.
اما در سطح بین الملل، ما شاهد حضور یک بازیگر جدیدی هستیم و آن اداره دمکرات بایدن است که ریاست جمهوری امریکا را در ابتدای سال جاری در اختیار گرفت. سیاست دولت بایدن در قبال کردها با سیاست دولت ترامپ متفاوت است. گفتنی است که در دولت ترامپ امریکا در سال 2019 میلادی با عقب نشینی از مناطق کرد نشین شمال سوریه، هم پیمانان کرد خود را در معرض تاخت و تازهای ترکیه قرار داد؛ هرچند بعدها با تجدید نظر در تصمیمات خود نیروهای نظامی خود را در پایگاههای نظامی واقع در مناطق نفت خیز متمرکز ساخت. در مقابل، روسیه زمام امور سوریه را به دست گرفته و گاهی برای تسهیل عملیات نظامی ترکیه علیه کردها، با این کشور هماهنگی لازم را به عمل می آورد و گاهی میان دو طرف میانجیگری می کند تا با هم تفاهمنامه ای امضا کنند. در حالیکه برای نیروهای اسد و هم پیمانش یعنی شبه نظامیان شیعی وابسته به ایران همواره به عنوان یک چتر حمایتی عمل کرده است.
همه این تحولات، این سؤال اساسی را برایمان مطرح می کند که آیا دو همسایه ایران و ترکیه در قضیه کردها اتفاق نظر و همکاری دارند و یا اینکه منافع دو کشور در این مورد، در تقابل با یکدیگر قرار دارد؟ آیا کردها در یک جبهه متحد هستند؟ و گروههای کردی در میان خود چه اختلافاتی دارند؟ چه زمانی دو کشور ایران و ترکیه بر سر مسأله کردها اتفاق نظر دارند و چه زمانی اختلاف نظر دارند؟ هر کدام از این دو کشور چگونه پرونده کردها را علیه دیگری و برای پیشبرد برنامه های سیاسی خود به خدمت می گیرد؟
فرضیه پژوهش این است که منافع ترکیه با منافع ایران در مورد مسأله کردهای سوریه و عراق در تضاد است. هرچند که ممکن است در وهله اول چنین به نظر برسد که این دو کشور در مورد مسأله کردها با یکدیگر همکاری و هماهنگی دارند، اما واقعیت این است که هر دو کشور برای دفاع از منافع ملی و یا گسترش نفوذ سیاسی و منطقه ای خود با توسل به ابزارهای ایدئولوژیک، نظامی و اقتصادی، مناطق کرد نشین را صحنه رقابت نفس گیر خود قرار داده و هر کدام می خواهند این مسأله را در خدمت اهداف خود قرار دهند.
این پژوهش برای روشن شدن این مسأله، بحث را در چهار محور پی می گیرد که عبارتند از: نخست، گروههای کرد که با ایران و ترکیه رابطه دارند؛ ویژگیهای این رابطه و فاکتورهای تأثیرگذار بر آن. دوم، عوامل تأثیرگذار بر مواضع دو کشور ترکیه و ایران. سوم، مهمترین موارد سرنوشت ساز تعامل ترکیه و ایران با کردها. چهارم، موضع ایران و ترکیه در قبال مسأله کردها.. اشتراک منافع یا تضاد منافع.
جدول (1): احزاب کرد که در این پژوهش از آنها یاد شده و علائم اختصاری آنها
| نام | اختصار | به زبان انگلیسی | ملاحظات |
| حزب دموکرات کردستان | KDP | Kurdistan Democratic Party | كردستان عراق – اربيل – به رهبری خانواده بارزانی |
| حزب اتحاد میهنی کردستان | PUK | Patriotic Union of Kurdistan | كردستان عراق –سليمانيه – به رهبری خانواده طالبانی |
| شورای میهنی کردها | KNC | Kurdish National Council | چتر حمایتی احزاب كرد در سوريه است– در کردستان عراق و زیر نظر حزب دموکرات کردستان تأسیس شد |
| حزب اتحاد دموکراتیک کردستان | PYD | Democratic Union Party | این حزب از سال 2003 در سال تشکیل شد و بعد از انقلاب سوریه در سال 2011 به فعالیت پرداخت |
| یگان های مدافع خلق کرد | YPG | People’s Protection Units | شاخه نظامی حزب اتحاد دموکراتیک کردستان است – سوریه |
| حزب کارگران کردستان | PKK | Kurdistan Workers’ Party | مخالف حکومت ترکیه است و در کوهستان کردستان عراق مستقر شده است. |
| حزب حیات آزاد کردستان – پژاک | PJAK | Kurdistan Free Life Party | مخالف حکومت ایران و در کردستان عراق مستقر شده است. با حزب کارگران کردستان هم مشرب است. |
| حزب دموکرات کردستان ایران | KDPI | Democratic Party of Iranian Kurdistan | مخالف حکومت ایران است |
| حزب كومله | Komala | Komala Party of Iranian Kurdistan | مخالف حکومت ایران است و خود را مارکسیست لنینیست می داند |
| یگانهای مقاومت سنجار | YBS | Sinjar Resistance Units | یگانهای ایزدی که برای دفاع از سنجار عراق تشکیل شده است |
| نیروهای مدافع ایزد خان | EPF | Ezidkhan Protection Force | یگانهای ایزدی که برای دفاع از سنجار عراق تشکیل شده است |
نخست: گروههای کرد که با ایران و ترکیه رابطه دارند؛ ویژگیهای این رابطه و عوامل تأثیرگذار بر آن
نخست باید عوامل داخلی تأثیر گذار بر روابط میان گروههای کرد را مورد بررسی قرار دهیم و اختلافات میان این گروهها که مانع از تحقق یک جبهه متحد کرد می گردد را زیر ذره بین ببریم که در این راستا سه مطلب را بیان می کنیم:
1- تفاوت های گروههای کرد با یکدیگر
از میان گروههای کرد در عراق، “حزب دمکرات کردستان” (KDP) که حکومت اقلیم کردستان را در اختیار دارد و شریک آن یعنی حزب “اتحاد میهنی کردستان” (PUK) در تجربه دموکراسی متمایز تر به نظر می رسند. “حزب کارگران کردستان” (PKK) که مخالف حکومت ترکیه به حساب می آید و نیز “حزب حیات آزاد کردستان” (PJAK) که مخالف حکومت ایران است، به فعالیت های نظامی خود در مناطق کوهستانی روی آورده اند. در عین حال، “حزب اتحاد دمکراتیک” (PYD) که “یگانهای مدافع خلق” (YPG) را به عنوان شاخه نظامی اش دارد، به عنوان یک حزب برتر در میان نیروهای دمکراتیک سوریه (SDF) و در کنار “شورای میهنی کردها” (KNC) خود را مطرح کرده است.
به میزان تعدد گروههای کرد، گرایشهای سیاسی متضادی نیز وجود دارد. مثلا حزب کارگران کردستان گرایشات انقلابی تندروانه دارد. و حزب (KDP) با اندیشه محافظه کار بورژوازی، گرایش به دمکراسی غربی دارد. و حزب (PUK) با گرایش کمونیستی ترقی خواه، رویکرد ملی گرایانه چپی را دارد. علی رغم اینکه این گرایشهای سیاسی به شکل پر رنگ خود را نشان می دهد، اما گروههای قومی کرد اختلافات دیگری هم در میان خود دارند که مانع از تحقق وحدت آنان می شود ولی چندان به نظر نمی آیند. در زمینه فرهنگی و اجتماعی می توان به تفاوت های زبانی اشاره کرد. اکثر کردهای ترکیه، سوریه و شمال غرب کردستان عراق به زبان کرمانجی صحبت می کنند که با حروف لاتین نوشته می شود. اما کردهای ایران و جنوب شرق کردستان عراق به زبان سورانی صحبت می کنند و در نوشتار از حروف عربی استفاده می كنند. اما از لحاظ عقاید مذهبی، علی رغم اینکه اکثر کردهای ساکن ایران، ترکیه، سوریه و عراق، اهل سنت هستند، بخشی از کردهای ایران شیعه مذهب هستند. به علاوه ایزدی ها که از بیم اینکه مبادا مورد آزار و اذیت قرار گیرند مراسم عبادی خود را مخفیانه انجام می دهند، آئین عبادی به خصوصی دارند که ریشه در ادیان کهنی چون زرتشتی دارد و البته پاره ای از آداب و رسوم اسلامی و مسیحی نیز در آن راه یافته است([1]).
تفاوت های درونی میان گروههای کرد تنها به زبان و مذهب خلاصه نمی شود بلکه درگیریهای نظامی که در طول تاریخ میان آنها به وقوع پیوسته نیز اختلافاتی را برجای گذاشته است. به عنوان نمونه در سال 1994 میلادی جنگی میان دو حزب کردستان عراق (KDP) و(PUK) درگرفت که تا سال 1998 میلادی ادامه یافت و اخیرا نیز ما شاهد زنده شدن اختلافات نظامی میان دو حزب (KDP) و(PKK) هستیم؛ به ویژه اینکه حزب حاکم در کردستان عراق یعنی (KDP) مخالفتی با حملات ترکیه علیه مواضع (PKK) از خود بروز نمی دهد. گفتنی است که ترکیه ده ها سال است که مواضع حزب (PKK) را در مناطق کوهستانی قندیل داخل قلمرو کردستان عراق هدف قرار می دهد.
منافع اقتصادی نقش مهمی در افزایش اختلافها میان احزاب کرد بازی می کند. به عنوان مثال حزب بارزانی که حکومت اقلیم کردستان را در اختیار دارد، از رهگذر روابط خود با ترکیه توانست با احداث پروژه های زیر بنایی به درآمدهای مالی نیز دست یابد. این حزب همچنین توانست جایگاه خود در میان کردها و منطقه را تقویت نماید، در حالیکه گروههای دیگر کرد مانند حزب (PKK) و دیگر گروههایی که در شمال سوریه همانند این حزب به دنبال ایدئولوژی انقلابی هستند، تا کنون چنین شانسی را نداشته اند.
از دیگر عواملی که سبب می شود یک حزب بتواند خود را در میان سایر احزاب مطرح کند، تحولات منطقه ای و بین المللی است. به عنوان مثال، درج نام حزب (PKK) از سوی ترکیه، ایالات متحده امریکا، پیمان ناتو، اتحادیه اروپا و سایر کشورهای دیگر([2]) در لیست گروه های تروریستی سبب شد که این حزب نتواند در فضای سیاسی جامعه و در سطح بین الملل تأثیرگذار باشد. در مقابل، احزاب کردستان عراق که در مبارزه نظامی علیه رژیم صدام حسین نقش اساسی داشتند، از طرف جامعه بین الملل به رسمیت شناخته شده اند.
2. تحولات مربوط به کردهای عراق
پس از شعله ور شدن آتش جنگ میان ایران و عراق، صدام حسین رئیس جمهور وقت عراق به این مسأله پی برد که سرکشی کردهای عراق می تواند یک چالش جدی برای این کشور باشد. یکی از مهمترین نگرانیهای صدام حسین این بود که مبادا ایران و یا کردهای عراق خطوط لوله انتقال نفت که از کردستان عراق آغاز و از مسیر ترکیه به اروپا کشیده شده است، را تخریب کنند. به همین سبب به محض اینکه جنگ با ایران به پایان رسید، صدام با آغاز عملیات انفال علیه کردها از سلاح شیمیایی استفاده کرد و دست به چنان جنایتی زد که 182 هزار غیر نظامی را به کام مرگ فرستاد([3]). این حادثه سبب شد که کردها با اتحاد یکدیگر جبهه کردستان را با رهبری بارزانی و طالبانی تشکیل دهند. بعدها بارزانی مسئولیت فعالیت های نظامی پیشمرگه را بر عهده گرفت و طالبانی هم مسئولیت روابط خارجی را عهده دار شد([4]).
مهمترین تحولات داخلی کردستان عراق عبارت از وقوع دو جنگ خونین میان گروههای کرد بود. در سال 1992 میلادی حزب کارگران کردستان (PKK) علیه ائتلاف مورد حمایت ترکیه یعنی دو حزب (KDP) و(PUK) وارد جنگ شد. حادثه دیگر هم مربوط به جنگ داخلی میان این دو حزب هم پیمان بود که حزب (PKK) به طرفداری از (PUK) علیه (KDP) عملا وارد این جنگ شد و سبب شد که این شکاف عمیق تر گردد([5]).
در سال 2005 میلادی([6])، دولت مرکزی عراق حکومت خودمختار کردها در کردستان عراق را به رسمیت شناخت و این چنین بود که با به ثمر نشستن فعالیت های دمکراتیک کردها، جلال طالبانی بر کرسی ریاست جمهوری عراق تکیه زد و مصطفی بارزانی هم حاکم اقلیم کردستان عراق شد.
حمله داعش به خاک عراق و سوریه، کردها را نیز درگیر کرد. نبرد کردها برای آزادسازی سنجار از اشغال داعش نقش مهمی در پیشرفت فعالیت های کردها در منطقه داشت. داعش نسبت به اقلیت دینی ایزدی خشونت های زیادی اعمال کرد و بی رحمانه ترین جنایت را علیه آنان مرتکب شد. نیروهای حزب (PKK) با حمایت ائتلاف بین المللی و پیشمرگه عراق (KDP) و همچنین با کمک پیشمرگه سوریه و نیروهای حشد عراقی، توانستند با آزادسازی سنجار، بقایای داعش را نیز از آن بیرون برانند([7]).
این تحول دینامیکی با تغییرات سیاسی ضد و نقیض برجسته ای همراه بود. یعنی نیروهای وابسته به حزب (PKK) که در لیست تروریستهای بین المللی قرار داشت، در جریان این جنگ مورد حمایت ائتلاف بین المللی قرار گرفت. از دیگر نتایج این تحولات، همکاری موقت گروههای متخاصم کردی با یکدیگر بود. همچنین در سایه این تحولات نقش کردها در مسائل مهم منطقه ای برجستگی بیشتری یافت. نیروهای حزب (PKK) نیز توانستند با آموزش شبه نظامیان ایزدی وفادار به خود، نفوذ خود را گسترش دهند([8]).
در یک بحران مشابه دیگری، بعد از همه پرسی در مورد استقلال کردستان عراق در سال 2017 میلادی، تلاشهای حکومت اقلیم کردستان با مخالفت جامعه بین الملل و مخصوصا ایالات متحده امریکا روبرو شد و واکنش ها در سطح منطقه حکایت از مخالفت شدید ایران و ترکیه با این مسأله داشت. در نتیجه آمال و آرزوهای شرکت کنندگان در انتخابات استقلال جای خود را به یأس و نومیدی داد. در داخل کردستان نیز حزب (PUK) که رقیب حزب حاکم اقلیم کردستان (KDP) است، به این همه پرسی با تردید و احتیاط واکنش نشان داد. و بدین سان، حزب (PUK) به احزاب کرد سوریه که با حزب (PKK) روابط تنگاتنگی دارند، تمایل بیشتری نشان داد.
3. فاکتورهای تأثیرگذار بر مسأله کردهای سوریه
حزب (PYD) در سال 2003 میلادی و با هدف دفاع از حقوق کردهای سوریه شکل گرفت و آشکارا روش حزب (PKK) را دنبال كرد. از همان ابتدای شکل گیری اعتراضات مردمی علیه بشار اسد در سال 2011 میلادی، گروههای کرد در سوریه به رهبری حزب (PYD) و با اتکا به نیروی انسانی و توان نظامی موجود، برای دفاع از سرزمین خود برخاستند. و با تلاش شاخه نظامی اش و یگانهای مدافع خلق (YPG) و با حمایت مثال زدنی حزب (PKK) این مهم محقق شد. گفتنی است که تعدادی از کردهای سوریه در سلسله مراتب نظامی حزب (PKK) از دیر زمانی حضور داشتند([9]).
در مقابل، در اکتبر 2011 میلادی، شورای میهنی کردها (KNC) که قرار است به عنوان چتر حمایتی احزاب کرد سوریه عمل کند، در اربیل پایتخت کردستان عراق اعلام موجودیت کرد. گفتنی است که شورای میهنی کردها (KNC) در مقابل (PYD) قرار دارد و حدود 13 حزب کرد را که اکثرا بعد از انقلاب سوریه به وجود آمده را با خود دارد. این چتر حمایتی هرچند که احزاب تندرو چپی نوپا را در خود دارد، اما از لحاظ ایدئولوژی، اندیشه سیاسی حزب (KDP) به رهبری بارزانی عراق را دنبال می کند.
شورای میهنی کردها (KNC) توانست در سال 2012 میلادی میان نیروهای انقلابی و مخالف سوری یک ائتلاف به وجود آورد. اما شاخه نظامی آن یعنی پیشمرگه روژاوا در کردستان عراق و از میان کردهای عراق که تعدادشان به سه یا پنج هزار تن می رسید، تشکیل شد. این افراد که اکثرا کرد بودند، نیروهای سابق ارتش سوریه بودند که بعد از آغاز انقلاب در کشور، از ارتش خارج شدند. اما با این همه، نیروهای پیشمرگه روژاوا هیچ عملیات نظامی در داخل خاک سوریه انجام نداده اند و شورای میهنی کردها (KNC) وحزب (PYD) در مورد بازگرداندن پیشمرگه روژاوا به داخل خاک سوریه اختلاف نظر دارند([10]).
در اینجا لازم است به اختلافات گروههای کرد در سوریه نگاهی داشته باشیم. شورای میهنی کردها (KNC) به رهبری (KDP) که مورد تأیید جامعه بین الملل هست، از تمام امتیازات نیروهای مخالف سوریه برخوردار است و در مذاکرات صلح سوریه در آستانه که با حضور سه کشور درگیر در جنگ سوریه یعنی روسیه، ترکیه و ایران برگزار شد نیز شرکت داشت. اما حزب (PYD) به خاطر رابطه تنگاتنگی که با (PKK) دارد، نتوانست حمایت و اعتماد جامعه بین الملل را کسب کند و ترکیه نیز برای جلوگیری از به رسمیت شناخته شدن حزب (PYD) از سوی جامعه بین الملل، با هرگونه تلاش بین المللی برای سهیم ساختن این حزب در روند دیپلماتیک حل و فصل بحران سوریه، مخالفت کرد.
اما با این همه، حزب (PYD) از ابتدای جنگ کوبانی در سپتامبر 2014 میلادی با نیروهای امریکایی همکاری کرد و در اکتبر همان سال اولین کمک تسلیحاتی را از ائتلاف بین المللی به رهبری امریکا دریافت کرد و از رهآورد همین همکاری و مشارکت بود که (PYD) توانست بر سه منطقه مهم در شمال سوریه یعنی عفرین، حسکه و کوبانی تسلط یابد. و بعد از آن بود که حزب (PYD) با گروههای پراکنده عرب، ترکمن و مسیحی ائتلاف کرد و نیروهای دموکرات سوریه (SDF) اعلام موجودیت کرد([11]). خطر تهدید خارجی گروههای کرد را بر آن داشت تا علیه دشمن مشترک متحد شوند که عملیات آزادسازی کوبانی از چنگ داعش، یکی از مواردی بود که اتحاد کردها به برکت کانالهای ارتباطی که ایالات متحده میان (KNC) و (PYD) در شهر دهوک عراق ایجاد کرد، نتیجه داد([12]).
نقش کلیدی که (PYD) در این مسأله بازی کرد، سبب شد که این حزب جزو بازیگران سیاسی در بحران سوریه مطرح گردد و هم در تحولات کنونی و هم در راه حلهای پیشنهادی برای حل بحران سوریه تأثیرگذار باشد. علی رغم حملات پیاپی ترکیه بر مواضع این حزب – که در همین نوشتار به آن خواهیم پرداخت-و علی رغم اینکه نیروهای ایالات متحده در سال 2019 میلادی با عقب نشینی از مواضع کردها حضور خود را فقط در مناطق نفت خیز حسکه محدود کردند، و علی رغم سقوط عفرین به دست نیروهای ترکیه و نیروهای مخالفین مسلح سوری در مارچ 2018 میلادی([13])، اما حزب (PYD) همچنان تسلط خود را بر مناطق گسترده ای در شرق فرات در شمال سوریه حفظ کرد.
بنابر آنچه گفتیم، کردها به عنوان یک قوم هیچگاه یک سرزمین یکپارچه ای نداشته اند و نتوانسته اند یک جبهه متحدی را تشکیل دهند. اما در چندین مورد شاهد بودیم که در هنگام بروز یک تهدید خارجی گروههای متخاصم کردی به طور موقت با هم همکاری داشته اند. یکی از نمونه های تهدید خارجی زمانی بود که داعش بعد از تصرف منطقه سنجار، اقلیت دینی ایزدی را مورد ظلم و ستم قرار داد. و مثال دیگر، حمله داعش به منطقه کوبانی بود که کردها با اتحاد با یکدیگر به دفاع از این منطقه پرداختند. اما با این همه، می بینیم که مسأله نژادی و گرایشات حزبی کردها را به گروههای مختلف و گاه متخاصم تقسیم کرده است. به عنوان مثال، حزب کارگران کردستان (PKK) ایدئولوژی انقلابی مارکسیستی دارد. و احزاب کرد سوریه مخصوصا حزب (PYD)، وحزب پژاک ایران (PJAK) و همچنین کردهایی که با سیاست های حزب (KDP) حاکم کردستان مخالف هستند، پیرو و طرفدار حزب (PKK) هستند.این در حالیست که حزب (PUK) گاهی برای دفاع از منافع سیاسی اش بارها با حزب (KDP) و تجربه دموکراسی در کردستان عراق همراه شده و گاهی نیز با فاصله گرفتن از این حزب خود را به حزب (PKK) و دیگر احزاب طرفدار آن، نزدیک کرده است.
دوم: عوامل تأثیرگذار بر موضع ترکیه و ایران در مقابل کردها
اکثر محاسبات سیاسی در مورد کردها که بر موضع ترکیه و ایران نسبت به کردها تأثیرگذار است را می توان در چهار عامل دسته بندی کرد که عبارتند از:
1. آرزوی دیرینه کردها برای برپایی یک کشور مستقل
تلاش کردها برای داشتن یک کشور مستقل به دهه بیستم قرن بیستم یعنی بعد از فروپاشی امپراطوری عثمانی باز می گردد.
اما پیمان لوزان در سال 1923 میلادی که به موجب آن مرزهای فعلی ترکیه مشخص شد، آرزوی رهبران نخبه کرد آن زمان در مورد داشتن یک کشور یکپارچه را نقش بر آب کرد. کردها در قرن گذشته مرحله به مرحله به مبازارت خود ادامه دادند. در شمال غرب ایران کردها با حمایت شوروی جمهوری مهاباد را اعلان کردند که شاه پهلوی با حمایت هم پیمانان غربی خود در سال 1947 میلادی آن را سرکوب کرد. یک انقلاب علیه قیمومیت بریتانیا بر عراق به راه افتاد که ناکام ماند. مبارزه مسلحانه به رهبری مصطفی بارزانی در دهه شصت در عراق شکل گرفت و تا دهه هفتاد ادامه یافت. بعد از امضای پیمان الجزائر میان شاه ایران و صدام حسین مبنی بر تعیین مرزهای دو کشور در سال 1975 میلادی، شاه ایران و ایالات متحده امریکا از حمایت کردها نیز دست برداشتند([14]).
لذا، هر دو کشور ترکیه و ایران نسبت به این آرزوی دیرینه کردها نگران هستند و بر اساس همین مسأله نیز موضع خود نسبت به اقلیت کرد داخل کشور و احزاب کرد خارج از کشور را تعیین می کنند؛ به ویژه اینکه حزب (PKK) از دهه هشتاد، عملیات انقلابی خود را با هدف جدایی از ترکیه دنبال می کند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، حکومت جمهوری اسلامی از بیم اینکه مبادا احزاب کرد ایرانی در صدد خود مختاری و یا جدایی سیاسی بر آیند، احزاب کرد ایران را قلع و قمع کرد. و در نهایت، مخالفت جدی دو کشور ترکیه و ایران با همه پرسی استقلال کردستان عراق در سال 2017 میلادی نشان از نگرانی عمیق این دو کشور نسبت به آرزوی دیرینه کردها دارد.
2. دشواره های امنیت ملی و تروریسم
در همه چهار کشوری که اقلیت های کردی قابل توجهی را در خود جای داده اند، مشکلات امنیتی متعددی دیده می شود که از یک طرف، ناشی از فعالیت های جدایی طلبانه کردهاست و از سویی دیگر، این مشکلات امنیتی یک شرایط اجتماعی-سیاسی است که در نتیجه سیاست های آن کشور در قبال فرهنگ، حقوق و زبان و نحوه برخورد با آن اقلیت به وجود آمده است. تا قبل از دهه نود، همه این کشورها نسبت به مسأله کردها حساس بودند. و همین امر سبب شد که این کشورها یا با هدف خاموش کردن اعتراضات کردها و یا با هدف استفاده از کردها علیه کشورهای همسایه، وارد پیمانهای امنیتی با یکدیگر شوند. به عنوان مثال، سوریه و ایران از کردها علیه ترکیه استفاده کردند.
اولین پیمان امنیتی که در چارچوب مسأله کردها در سپتامبر 1993 میلادی میان ترکیه و ایران به امضا رسید و عراق نیز برای حفظ امنیت مرزی به عنوان طرف ثالث به این پیمان ملحق شد. پیش از این نیز دو کشور ترکیه و ایران از سال 1992 میلادی با مشارکت سوریه سلسله نشست هایی را با هدف ممانعت کردها از تشکیل یک کشور مستقل در شمال عراق برگزار می کردند که این نشست ها تا سال 1995 میلادی یعنی تا زمان شدت یافتن جنگ داخلی میان کردها ادامه یافت. گفتنی است که در این جنگها، ترکیه به حمایت از حزب (KDP) می پرداخت و ایران هم از حزب (PUK) حمایت می کرد([15]). مشکلات امنیتی که از ناحیه کردها متوجه این دو کشور بود، سبب شد که آنان سطح همکاریهای خود را در عرصه های سیاسی بالا ببرند و در این راستا با هدف تأمین امنیت مرزی و مبارزه با فعالیت های تروریستی که به طور مدام اقدام به انفجار لوله های انتقال نفت و گاز می کردند، یادداشت های تفاهمی نیز به امضا رسید. گفتنی است یک نمونه از این عملیات های تخریبی که لوله های نفت و گاز را هدف قرار داد، حادثه ای بود که در ماه مارچ 2020 میلادی([16]) روی داد و به خاطر انفجار لوله های گاز، در صادرات گاز ایران به ترکیه اختلال ایجاد کرد.
3. ضعف دولت های مرکزی در سوریه و عراق
ضعف دولت های مرکزی در سوریه و عراق سبب شده است که کردها شرایط ناگواری را تجربه کنند. از دهه نود و دقیقا از سال 1992 میلادی بود که شمال کردستان از سوی طرفهای غربی و شورای امنیت به عنوان منطقه پرواز ممنوع اعلام شد و در نتیجه حکومت مرکزی عراق تسلط خود بر این منطقه را از دست داد. بعد از سال 2003 میلادی و به خاطر اختلافات مذهبی و تضاد منافع داخلی که ناشی از دخالتهای اطراف منطقه ای بود، حکومت مرکزی ضعیف و ضعیف تر شد. این وضعیت عراق که پیش از این به عنوان یکی از قدرت های منطقه مطرح بود، به دو قدرت دیگر منطقه یعنی ترکیه و ایران میدان داد تا برای بسط نفوذ خود در داخل خاک عراق با یکدیگر به رقابت بپردازند([17]).
در مقابل، ایران و ترکیه طرفهای درگیر در جنگ سوریه را مورد حمایت قرار می دهند. شبه نظامیان شیعه ایران زیر پرچم نیروهای رژیم اسد مبارزه می کنند؛ در حالیکه ترکیه نیروهای مسلح مخالف سوری را که در ادلب آخرین مقر خود سنگر گرفته اند، مورد حمایت قرار می دهد. و هر دو کشور نسبت به این خطر هم آگاهی دارند که بحران سوریه این فرصت را برای احزاب کرد فراهم ساخت تا با تسلط بر منطقه شمال شرق سوریه، بی وقفه تلاش کنند که رؤیای خود را که همانا دست یافتن به یک حکومت خود مختار است، به واقعیت تبدیل کنند. و پر واضح است که اگر حکومت مرکزی سوریه دچار این همه ضعف نمی شد و تمامیت ارضی آن مورد تعرض قرار نمی گرفت، امروز شاهد این فعالیت های جدایی طلبانه کردها نیز نبودیم.
4. استفاده بین المللی و منطقه ای از مسأله کردها
دو کشور ایران و ترکیه نسبت به دخالت های منطقه ای و بین المللی در مسأله کردها و استفاده از کردها علیه منافع راهبردی شان، نگرانی دارند. برخی بازیگران بین المللی از کردها به عنوان ابزاری برای پیشبرد منافع خود در خاورمیانه و نیز برای اعمال فشار بر دو کشور ترکیه و ایران به قصد تأثیرگذاری بر روابط دوجانبه آنها استفاده می کنند که از مهمترین آنها می توان به ایالات متحده و روسیه اشاره نمود. اما از قدرت های منطقه ای در این مورد می توان به اسرائیل به عنوان هم پیمان اصلی ایالات متحده در منطقه نام برد.
امریکا همواره تلاش کرده است چنین وانمود کند که از حقوق ملت کرد دفاع می کند تا آنان سرنوشت خود را خودشان تعیین کنند. و علی رغم اینکه در چندین مورد کردها را تنها گذاشته است، اما بی تردید همچنان تلاش می کند که با بهره برداری سیاسی از مسأله کردها، بر کشورهای منطقه فشار آورد. به عنوان مثال، ایالات متحده و شاه ایران، در دهه هفتاد ابتدا کردها را علیه حکومت مرکزی عراق شوراندند و بعد با امضای پیمان الجزائر در سال 1975 میلادی، کردها را تنها گذاشتند. نمونه دیگر هم، استفاده از کردها در جنگ خلیج در سال 1991 میلادی بود که هیچ حمایتی از قیام کردها صورت نگرفت و نیروهای صدام با بی رحمی تمام آنان را قلع و قمع کردند. مسأله به همین جا ختم نشد بلکه امریکا در سال 2003 میلادی نیز از کردها در جنگی که منجر به سرنگونی صدام شد استفاده ابزاری نمود.
اما این مسأله در مورد ایران خطرات بیشتری دارد زیرا علاوه بر وجود پایگاههای امریکایی در نزدیکی مرزهای غربی ایران که موجبات نارضایتی این کشور را فراهم کرده است، ایران نسبت به منافع مشترک اسرائیل و امریکا در استفاده ابزاری از مسأله کردها، عمیقا نگران است. اما ترکیه نسبت به حمایت کامل امریکا از کردها، بسیار محتاطانه برخورد می کند. گفتنی است علی رغم اینکه این کشور در دهه هفتاد از طرح پرواز ممنوع بر منطقه شمال عراق حمایت کرد، اما اکنون از اینکه امریکا به بهانه سرنگونی داعش در کنار کردهای سوریه ایستاده است، به شدت نگران است. برخی گمانه زنی های رسانه ای نیز حکایت از آن دارد که ایالات متحده به حزب کومله ایران نیز پیشنهاد حمایت داده است اما به شرط اینکه از ایدئولوژی انقلابی حزب (PKK) دست بردارد ولی حزب کومله این پیشنهاد را رد کرده است([18]). اما این واقعیت که ایالات متحده علی رغم اینکه حزب (PYD) دنباله رو حزب (PKK) است، باز هم از آن حمایت می کند، در صحت این پیشنهاد مشروط امریکا تردید ایجاد می کند.
پیش از این گفتیم که اتحادیه جماهیر شوری از به وجود آمدن جمهوری مهاباد در شمال غرب ایران حمایت کرد اما شاه ایران توانست به کمک هم پیمانان غربی خود به سرعت بعد از 11 ماه از اعلان، آن را سرنگون كند. اکنون روسیه که میراث دار شوروی است، در روابط دوجانبه خود با ترکیه هرگاه که لازم بداند، از اهرم فشار کردها استفاده می کند. به عنوان مثال، در دهه نود، ترکیه نسبت به دخالت های روسیه در چچن واکنش نشان داد و روسیه هم در پاسخ به این واکنش ترکیه، در دسامبر 1994 میلادی مرکزی را به نام “خانه کردها” در موسکو راه اندازی کرد و در 1995 میلادی به اعضای حزب (PKK) اجازه داد که به آموزشهای نظامی بپیوندند. هرچند که بریماکوف نخست وزیر وقت روسیه در سال 1998 میلادی با امتناع از اعطاى حق پناهندگی به رهبر حزب (PKK) به این بحران پایان داد([19]). و اکنون روسیه یک بازیگر کلیدی است که با سیطره بر بحران سوریه، در ایجاد امنیت در مناطق تماس کردی – ترکی و در مناطق تماس کردها با نیروهای رژیم سوریه و هم پیمانش یعنی شبه نظامیان ایران، ید طولایی دارد. لذا، هر دو کشور ترکیه و ایران نسبت به مشکلات امنیتی که از طرف کردها متوجه کشورشان است و نیز نسبت به پیامدهای منفی برخورد با کردها کاملا آگاه هستند؛ چرا که طرفهای بین المللی و منطقه ای به دنبال بهانه ای هستند تا با استفاده از آن علیه منافع ملی و راهبردی این دو کشور استفاده کنند. البته در این میان فاکتورهای دیگری هستند که بر موضع این دو کشور در قبال کردها تأثیر گذارند که از آن جمله می توان به ضعف حکومت های مرکزی در عراق و سوریه و نیز تلاشهای بی وقفه کردها برای تشکیل یک کشور مستقل، اشاره كرد.
سوم: رویکردهای تعامل ترکیه و ایران با کردها
تا اینجا، بازیگران دخیل در مسأله کردهای سوریه و عراق و نیز عوامل تأثیر گذار بر موضع ترکیه و ایران در قبال کردها را مورد بررسی قرار دادیم. اکنون نوبت آن است که مهمترین مراحل تعامل ترکیه و ایران با مسأله کردها را به خوانش بگیریم که هرکدام به طور جداگانه، در سطح داخلی، منطقه ای و بین المللی مورد کنکاش قرار خواهد گرفت.
1. برخورد ترکیه با مسأله کردها
نظر به اینکه حزب کارگران کردستان (PKK) برای ترکیه یک تهدید ملی شمرده می شود، مقابله با این تهدید، یکی از مهمترین ارکان سیاست خارجی ترکیه به حساب می آید. از زمان شکست مذاکرات صلح میان دولت ترکیه و این حزب کردی در سال 2013 میلادی که بیش از دو سال طول نکشید، هر دو طرف به جنگ علیه یکدیگر پرداخته اند. اساس تشکیل حزب کارگران، بر ایدئولوژی ملی و انقلابی مارکسیستی و جدایی از ترکیه است. اما این حزب در اثر تحولات دهه های گذشته، خواسته خود را به دست یابی به یک حکومت خود مختار در داخل خاک ترکیه و به رسمیت شناخته شدن حقوق آنان، تقلیل داده است. شایان ذکر است که کردها تقریبا 20 درصد جمعیت کل کشور ترکیه را تشکیل می دهند.
پیامدهای کشمکش میان ترکیه و حزب (PKK) به داخل کشور ترکیه نیز کشیده شده است که تصویب قانون فوق العاده با هدف سخت گیری بر مناطق کردنشین از نمونه این پیامدها است. به دنبال درگیریهای نظامی با حزب (PKK)، دولت ترکیه هزاران نفر از منسوبین به حزب دمکراتیک خلق ها و حامیان کردها را روانه زندان کرد و با برکناری 93 تن از فرمانداران شهرهای کرد نشین افراد وفادار به دولت را به جای آنها گمارد([20]). علی رغم اینکه بعد از انتخابات پارلمانی 2018 میلادی حزب دمکراتیک خلق ها به صحنه سیاسی کشور بازگشت و در کنار سایر احزاب اپوزیسیون، مشارکت فعالی از خود نشان داد، اما حزب آزادی و عدالت به رهبری رئیس جمهور اردوغان و هم پیمانش حزب حرکت ملی همواره تلاش دارند تا حزب دمکراتیک خلق را از صحنه سیاسی کشور کاملا کنار زده و با توسل به تصویب طرحها منسوبین به این حزب و نمایندگان این حزب در پارلمان را مورد پیگیرد قضایی قرار دهند([21]).
در دهه هفتاد، ترکیه به دو حزب مطرح اقلیم کردستان در مبارزه با نظام صدام حسین کمک کرد و حمایت خود را از اجرای (عملیات تأمین آسایش Operation Provide Comfort “OPC”) که با هدف ایجاد و اجرای منطقه پرواز ممنوع در آسمان شمال عراق از سوی کشورهای غربی اعلام شده بود، ابراز کرد. البته امتیازات و ابزارهایی که ترکیه برای اعمال فشار بر کردهای اقلیم دارد را نیز نباید از نظر دور داشت که از مهمترین آنها می توان به نیاز اقلیم به تبادل تجاری با ترکیه و درآمدهایی که از صادرات نفت اقلیم به ترکیه حاصل می شود اشاره كرد.
ترکیه سیاست خارجی خود را در قبال اقلیم کردستان عراق به گونه ای تنظیم می کند که بتواند از تلاشهای استقلال طلبانه کردها جلوگیری کرده و عملیات نظامی خود را بر مواضع حزب (PKK) در شمال عراق شدت بخشد. در طی دو سال گذشته ترکیه برای تعقیب جنگجویان (PKK) و ریشه کن کردن این حزب، چندین عملیات نظامی در شمال عراق به راه انداخت. در اواسط سال 2020 میلادی عملیات “پنجه عقاب” را آغاز کرد و بعد از آن در فوریه 2021 میلادی عملیات “پنجه عقاب 2” را در منطقه گارا در شهرستان العمادیه از توابع استان دهوک در اقلیم کردستان عراق به راه انداخت. عملیات دوم ترکیه هم با هدف آزادسازی 13 اسیر ترکیه ای از اسارت حزب (PKK) صورت گرفت که ناکام ماند. آنکارا حزب (PKK) را متهم کرد که در جریان عملیات مذکور، اسرای جنگی را به قتل رسانده است. اما حزب (PKK) گفت که این اسرای جنگی در اثر بمباران یک غار در کوههای گارا توسط ارتش ترکیه کشته شده اند([22]). عملیات نظامی ترکیه به همین دو خلاصه نشد بلکه در ماه آوریل سال جاری نیز عملیات سومی را به نام “پنجه رعد” به راه انداخت([23]).
اما در سوریه، تسلط حزب (PYD) بر مناطق وسیعی از خاک سوریه، از نظر ترکیه یک تهدید جدی برای امنیت ملی این کشور به حساب آمده و مایه نگرانی حاکمان ترکیه است که همواره نگران هستند که با بالا گرفتن کار حزب (PYD) کردها خواهان تشکیل یک حکومت مستقل شوند. از نظر ترکیه، حزب (PYD) در سوریه و شاخه نظامی اش و نیز یگانهای مدافع خلق (YPG) صرفا یک شاخه سوری از حزب کارگران کردستان (PKK) است. در نتیجه، ترکیه با این حزب و شاخه های آن به عنوان یک سازمان تروریستی برخورد می کند. لذا، ترکیه تمام تلاشهای سیاسی خود را به کار می گیرد تا مبادا حزب (PYD) در گفتگوهای صلح سوریه مشارکت داده شود.
همزمان با پیروزی های پی در پی کردها در عقب راندن داعش و محاصره رقه که از اکتبر سال 2017 میلادی آغاز شد و در ماه مارچ 2019 میلادی به پیروزی کامل رسید([24])، ترکیه نیز به عملیات نظامی خود با هدف منع کردها از تعیین منطقه ای برای تشکیل حکومت خود مختار، شدت بخشید. ترکیه برای حمله به مناطق تحت کنترل کردها، دو عملیات نظامی به راه انداخت. اولی: “عملیات سپر فرات” بود که تا ماه مارچ 2017 میلادی ادامه یافت. سپس با عملیات “شاخه زیتون” توانست در ماه مارچ 2018 میلادی منطقه عفرین را از تسلط کردها خارج کند. هیچ تردیدی نیست که این دو عملیات، با هماهنگی نیروهای روسیه انجام شده است. از لحاظ راهبردی، هدف ترکیه این است که در طول خطوط مرزی بین دو کشور که تقریبا 460 کیلومتر تخمین زده می شود، تا عمق 32 کیلومتر نفوذ کرده و یک منطقه امن را به وجود آورد تا بتواند از هر طرحی برای تشکیل حکومت خود مختار کردها جلوگیری کند([25]).
2. برخورد ایران با مسأله کردها
در مورد ایران، تخمین های متفاوتی از جمعیت نژاد کردها در ایران وجود دارد. هرچند که کردها آمار جمعیت خود را بیشتر ذکر می کنند اما به احتمال زیاد جمعیت کردها، حدود 10 درصد جمعیت ایران را تشکیل می دهد. کردها در ایران همچون سایر اقلیت های دیگر از تبعیض، بیدادگری و عدم برخورداری از حقوق مدنی و فرهنگی خود رنج می برند([26]).
به گواه تاریخ، کردها نیز در انقلاب علیه شاه سهم داشتند اما خمینی تنها چند ماه بعد از اینکه حکومت را در اختیار گرفت، تلاشها و برنامه های کردها را “منافی اسلام” دانسته و به نیروهای مسلح ارتش و سپاه پاسداران دستور داد تا جنبش کردها را در نطفه خفه کنند و بدین سان بود که 10 هزار غیر نظامی قربانی کشتارهای هدفمند شدند( ([27]. در آن زمان دو حزب کرد مطرح بود که یکی حزب دمکرات کردستان ایران (KDPI) به رهبری عبد الرحمن قاسلمو بود ( وی در سال 1989 میلادی توسط رژیم ایران ترور شد). و دیگری حزب کومله با مشی سیاسی کمونیستی و چپ رادیکال بود. علی رغم تفاوت هایی که میان این دو حزب وجود داشت یعنی حزب کومله گرایشهای چپ رادیکالی داشت اما حزب دموکرات کردستان ایران بدون اینکه ادعای جدایی طلبی داشته باشد، خواهان یک حکومت خود مختار بود([28])، اما هر دو حزب قلع و قمع شدند و پیروان آنها نیز تحت پیگرد قرار گرفتند. در جریان جنگ ایران و عراق، ایران از کردهای مخالف عراق، علیه صدام استفاده کرد در مقابل، کردهای مسلح ایرانی نیز در کنار نیروهای عراقی علیه رژیم خمینی مبارزه کردند.
در سال 2004 میلادی حزب حیات آزاد کردستان ایران (پژاک – PJAK) که از لحاظ ایدئولوژی و سازمانی شاخه ای از حزب (PKK) است، اعلام موجودیت کرد. حزب پژاک درگیریهای پراکنده ای با حکومت ایران داشته است. علی رغم اینکه این حزب در سال 2011 میلادی از توقف عملیات نظامی خود خبر داد، اما در طول دهه گذشته تا کنون این حزب درگیر جنگ بوده است. ایران هر از چندگاهی مناطقی از شمال کردستان عراق را که به گفته ایران پایگاههای پژاک (PJAK) است، مورد حملات خود قرار می دهد.
در راستای حفظ امنیت ملی و ممانعت از تلاشهای گروههای جدایی طلب کرد، ایران تلاش می کند به اختلافات سیاسی میان دو حزب بزرگ کردستان عراق دامن بزند. از این رو، هرچند ایران حکومت اقلیم کردستان را به رسمیت شناخته است اما به هیچ وجه نمی خواهد کردها در داخل عراق یک تشکل منسجم تشکیل دهند. همچنین ایران به شدت با ایجاد یک منطقه خودمختار در شمال سوریه نیز مخالفت می کند. اما از نظر ایران مسأله کردها در سوریه از آنجا که با ترکیه هم مرز است و ایران می تواند از کردها به عنوان ابزار فشاری علیه ترکیه استفاده کند، با مسأله کردهای عراق متفاوت است.
در طول جنگ هشت ساله، ایران تمام توان خود را برای حمایت از کردها علیه صدام به کار گرفت. در طول جنگ چهار ساله که از سال 1994 تا 1998 میلادی میان دو حزب (KDP) و(PUK) روی داد، دو کشور ترکیه و ایران وارد یک رقابت نفس گیر شدند به گونه ای که ترکیه به حمایت از حزب (KDP) پرداخت در حالیکه ایران از اردوگاه حزب (PUK) طرفداری کرد و سرانجام میانجیگری امریکا به پیمان صلحی که به پیمان واشنگتن موسوم است، منجر شد که در سال 1998 میلادی به این جنگ پایان داد(([29].
وجه مشترک میان حزب (PUK) و ایران، دشمنی با حزب (KDP) است. لذا، بنا به برخی منابع، ایران و حزب (PUK) در سال 2017 میلادی مذاکراتی داشتند تا زمینه احداث خطوط لوله انتقال نفت سلیمانه از طریق ایران را بررسی کنند([30]). بدین سان، افزایش نفوذ ایران بر دولت مرکزی عراق بعد از سقوط صدام، این فرصت را برای ایران فراهم کرد تا برای تضعیف حزب حاکم کردستان (KDP) که مورد حمایت ترکیه قرار دارد، شبه نظامیان شیعه عراق را علیه حکومت کردستان تحریک کند. اما شبه نظامیان سپاه پاسداران ایران، در سوریه زیر پرچم نیروهای مسلح اسد می جنگند.
3. افزایش اختلافات در شهرستان سنجار
ترکیه از چندین دهه پیش، در داخل خاک عراق پایگاههای نظامی دارد. هدف از این پایگاهها مبارزه با حزب (PKK) و ریشه کن کردن آن است. این حزب در حال حاضر مناطق صعب العبور منطقه کوهستانی سنجار را به عنوان پناهگاه خود انتخاب کرده است و البته همچنان با استتار در مناطق کوهستانی قندیل برای حکومت ترکیه دردسرهایی ایجاد می کند.
اخیرا، ایرج مسجدی سفیر ایران در عراق تعرض نیروهای ترکیه به خاک عراق را محکوم کرد که به دنبال آن ترکیه با احضار محمد فرازمند سفیر ایران در ترکیه مراتب اعتراض کشورش به اظهارات سفیر ایران در بغداد را به وی ابلاغ کرد. رسانه ها درباره ورود این دو قدرت به یک جنگ سرد گمانه زنی هایی را مطرح کردند؛ به ویژه اینکه با بالا گرفتن این تنش، ایران نیز دریا اورس سفیر ترکیه در تهران را احضار کرد([31]).
منطقه شهرستان سنجار در شمال غرب عراق و در مجاورت دو کشور ترکیه و سوریه واقع است. سنجار از توابع استان نینوا در اقلیم کردستان است که در غرب شهر موصل موقعیت داشته و از این لحاظ اهمیت راهبردی دارد. پیش از سال 2014 میلادی حکومت مرکزی عراق و حکومت کردستان بر سر این منطقه مناقشه داشتند. وقتی داعش این شهر را تصرف کرد، از هیچ جنایتی چون تجاوز، کشتار و کوچ اجباری در حق ساکنان ایزدی این منطقه دریغ نکرد. نزدیک به 75 درصد ساکنان این منطقه کردهای ایزدی هستند که برخی از آنها تنها هویت کردی خود را اظهار می کنند اما برخی دیگر بر روی تمایز جامعه ایزدی و ویژگیهای آن تأکید دارند([32]).
به همت جنگجویان کرد سوریه و کردستان عراق و با پشتیبانی نیروهای ائتلاف بین المللی، منطقه سنجار در نوامبر 2015 میلادی آزاد شد. از آن زمان بود که گروههای کردی از جمله حزب (PKK) سیطره خود بر کوههای این منطقه گستراندند. درست در زمانیکه ایزدی ها در چنگال داعش سخت ترین دوره های تاریخی را تجربه می کردند، حزب (PKK) به کمک آنها رسید و با ایجاد یک راه امن ساکنان مناطق اطراف سنجار را از آن منطقه تخلیه کرد. به همین سبب این حزب در میان محافل ایزدی طرفداران زیادی کسب کرد.
اما منطقه کوهستانی سنجار در راهبرد منطقه ای ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که ایران از سنجار به عنوان راهرویی برای عبور شبه نظامیان شیعه و نیز به عنوان نقطه ارتباط برای انتقال تدارکات نظامی از نقاط مرزی استفاده می کند. گروههای شبه نظامی شیعه نیز با مشارکت در جنگ علیه داعش، فرصتی برای نفوذ و حضور نیروهای خود در مناطق اطراف سنجار یافتند([33]).
نیروهای (PKK) در مناطق کردستان و مخصوصا در مناطقی چون سلیمانیه و یا در شهرستان سنجار که مردم از حزب (KDP) دل خوشی ندارند، نفوذ خود را گسترش می دهند. گفتنی است که ایزدی های سنجار نیروهای پیشمرگه (KDP) را متهم می کنند که در زمان هجوم داعش، آنان را تنها گذاشته اند. اما (PKK) هم در زمان نبرد علیه داعش و هم بعد از آن، با ایجاد شبه نظامیان وفادار به خود همچون “یگانهای مقاومت سنجار” (YBS) و “نیروهای مدافع ایزدخان” (EPF) فرصت را برای تقویت نفوذ خود در سنجار مغتنم شمرد.
اینکه نیروهای حشد شعبی شیعی (PMF) با نیروهای (PKK) سرنوشت مشترکی دارند و با دشمنان مشترکی نبرد می کنند، سبب تعمیق رابطه این دو شده است. از این رو، ابو مهدی المهندس؛ جانشین سابق فرمانده نیروهای حشد شعبی در سال 2019 میلادی با (PKK) به تفاهم رسید که همان اعتبارات مالی که از سوی حکومت فدرالی در بغداد برای نیروهای حشد شعبی تخصيص يافتهبرای شبه نظامیان یگانهای مقاومت سنجار (YBS) و دیگر شبه نظامیان وابسته به حزب (PKK) نیز در نظر گرفته شود[34]).
4. موضع امریکا در قبال مسأله کردها
بعد از اینکه ترامپ رئیس جمهور پیشین امریکا تصمیم گرفت که در اکتبر سال 2019 میلادی نیروهای خود را که تقریبا 2000 سرباز بودند، از سوریه خارج کند، نیروهای نظامی ترکیه بار دیگر به عملیات نظامی دست زد. در پی این عملیات که “چشمه صلح” نام گرفت هزاران غیر نظامی از منطقه ای که ترکیه قصد داشت امنیت آن را به دست گیرد، آواره شدند تا جایی که نیروهای دموکرات سوریه (SDF) برای مقابله با تهاجم ترکیه از نیروهای روسیه و نیروهای اسد کمک خواست. سرانجام، نیروهای کرد از مناطق هم مرز با ترکیه عقب نشست و قرار شد که تأمین امنیت منطقه مورد نظر به عهده نیروهای روسیه و ترکیه باشد؛ البته بجز 120 کیلومتر میان رأس العین و تل ابیض که تنها نیروهای ترکیه بر آن تسلط دارد([35]). علی رغم پیشروی نیروهای ترکیه و موضع برتری که از رهگذر تفاهم با روسیه کسب کرده است، اما همانطور که در نقشه شماره یک نیز نمایان است، نیروهای دمکرات سوریه همچنان حضور خود را در بخشهای وسیعی از شمال شرق سوریه و در امتداد شرق فرات حفظ کرده است.
نقشه (1): نفوذ نیروهای درگیر در خاک سوریه
از سویی دیگر، ایران نسبت به حضور نیروهای امریکایی که در شهرهای کردستان عراق پایگاه نظامی دارند، نگران است. ایالات متحده هم در جنگ خلیج در سال 1991 میلادی و هم در جریان عملیات سرنگونی صدام حسین در سال 2003 میلادی، از این پایگاهها چندین عملیات نظامی بر علیه حکومت مرکزی انجام داد. نگرانی ایران از این بابت است که مبادا این پایگاهها همان کاربردی را که علیه نظام صدام حسین داشت، این بار علیه رژیم ایران داشته باشد.
در سوریه، حمایت امریکا از احزاب کرد راهبرد ایران در حمایت از بشار اسد را با مشکل روبرو ساخته و تلاشهای محور مقاومت که از تهران سرچشمه گرفته و تا بغداد و بیروت و دمشق امتداد یافته است، را با مشکل روبرو کرده است. ترکیه نیز که به حمایت امریکا از احزاب کرد سوریه روی خوش نشان نمی دهد، تغییر نام این احزاب را نیرنگ سیاسی امریکا می داند که بدون اینکه حساسیت هم پیمان خود یعنی ترکیه را برانگیزد، کردها را در مبارزه علیه داعش به عنوان هم پیمان مورد اعتماد برگزیده است.
چهارم: مسأله کردها میان ترکیه و ایران.. شراکت یا تضاد منافع
در نگاه اول ممکن است چنین به نظر برسد که دو کشور ترکیه و ایران با هدف خنثی سازی تلاشهای استقلال طلبانه کردها، همکاری راهبردی دارند. اما واقعیت این است که آنها در مسأله کردها اختلافات زیادی دارند که موارد زیادی از این اختلافات علنا خود را نشان داده است.
شایسته است پیش از آنکه به اختلافات دو کشور در مسأله کردها بپردازیم، به موارد همکاری دو طرف بپردازیم که شامل سه مورد است:
1. همکاری ظاهری در مبارزه با تروریسم
در سال 2019 میلادی، طرفین در مورد تقویت همکاریهای امنیتی در مرزهای مشترک، یادداشت تفاهمی به امضا رساندند و به دنبال آن ترکیه از عملیات مشترک دو کشور علیه مواضع حزب (PKK) خبر داد؛ خبری که به سرعت از سوی ایران تکذیب شد و این مسأله تردیدهایی را در مورد همکاری نظامی دو کشور علیه کردهای عراق برانگیخت([36]). سایت های وابسته به کردها در 9 سپتامبر 2021 میلادی از همزمانی حملات ترکیه علیه مواضع حزب (PKK) در شمال عراق، با حملات نظامی سپاه پاسداران بر مناطقی نزدیک به مواضع حزب (PJAK) در کردستان عراق خبر دادند([37]). شایان ذکر است که حملات ایران هیچ تلفات انسانی در پی نداشت و فقط خساراتی به مزارع روستاییان بر جای گذاشت. از اینجا فهمیده می شود که این نوع تفاهم ها بیش از آنکه روی زمین نتیجه ای داشته باشد، تنها جنبه سمبلیک دارد.
2. همکاری تنگاتنگ در راستای ممانعت از تشکیل یک کشور کرد
و این مسأله ای است که به روشنی خود را در مخالفت هر دو کشور با همه پرسی استقلال اقلیم کردستان در سال 2017 میلادی، نشان داد و نمونه دیگر، توافق دو کشور مبنی بر مقابله با قدرت گرفتن کردها در سوریه است. طرفین تلاش دارند که نگذارند تسلط کردها بر شمال شرق سوریه، به سرنوشت کردها در شمال عراق یعنی حکومت خود مختار منتهی گردد.
3. مقابله جداگانه با تهدیدهای داخلی
نمونه عملی چنین سیاستی، سرکوب جنبش های جدایی طلبانه و تنگ کردن عرصه بر گروههای کرد طرفدار چنین جنبش ها است تا روند تصمیمات سیاسی داخلی از تأثیر چنین تحولاتی به دور بماند.
از سویی دیگر، تضاد منافع ترکیه و ایران در پرونده کردها در نتایج تحولات سیاسی زیر خود را نشان داده اند:
الف. احتمال افزایش شدت درگیری در شهرستان سنجار: اینکه تحولات شهرستان سنجار بسیار خبرساز شد به چند علت بر می گردد که مهمترین آنها این است که تحولات سنجار حکایت از درگیری شدید میان ایران و ترکیه در آینده دارد. لذا، عملیات نظامی ترکیه علیه مواضع حزب (PKK) به نوعی تهدیدی برای اهداف ایران به حساب می آید و احتمال دارد که در آینده شبه نظامیان شیعی عراق با نظامیان ترکیه مستقیما وارد جنگ شوند.
افزایش درگیریها در شهرستان سنجار گویای این امر است که آینده شاهد پیچیدگی روابط ترکیه و ایران خواهد بود؛ به ویژه اینکه ترکیه نبرد در سنجار را در اولویت قرار داده است. ترکیه، وجود حزب (PKK) در سنجار و شمال عراق را یک مشکل امنیتی برای خود می بیند در حالیکه کاربرد سنجار برای ایران در انتقال شبه نظامیان در مرزهای عراق و سوریه خلاصه می شود.
ب. نزدیکی شبه نظامیان شیعی با رویکردهای (PKK) در راستای تهدید منافع ترکیه: تهدید اصلی برای ترکیه، نزدیکی ایران در قالب شبه نظامیان حشد شعبی مورد حمایت این کشور با حزب (PKK) در کردستان عراق است. گروهها و فرماندهان و نخبگان شیعی اشتراکات مصلحت گرایانه ای با حزب (PKK) دارند. لذا، هر دو طرف با توافقی که در اکتبر 2020 میلادی میان حکومت مرکزی عراق و حکومت اقلیم کردستان در مورد شهرستان سنجار صورت گرفت، مخالفت کردند. به موجب این توافق، منطقه سنجار باید از تمامی نیروهای مسلح از جمله حشد شعبی و حزب (PKK) تخلیه گردد. فرماندهان گروههای حشد شعبی، عصائب اهل الحق، النجباء و کتائب حزب الله در اواخر فوریه 2021 میلادی با فرماندهان سپاه گرد هم آمدند تا در مورد آنچه که از نظر آنان تلاش ترکیه برای تصرف سنجار است، گفتگو و تبادل نظر کنند. رسانه های محلی ترکیه گزارش دادند که حشد شعبی حدود 15 هزار جنگجو برای مقابله با دخالت های ترکیه به منطقه سنجار اعزام کرده است([38]).
نقشه (2): تسلط بر شمال عراق
ج. استفاده ابزاری ایران و ترکیه از اختلافات داخلی میان کردها برای رقابت با یکدیگر: بعد از همه پرسی سال 2017 میلادی، شبه نظامیان حشد شعبی (PMF) از اختلافات پدید آمده میان (KDP) و(PUK) و همچنین از بحران کرکوک بیشترین استفاده را بردند. در جریان بحران کرکوک، نیروهای پیشمرگه اقلیم کردستان از این شهر عقب نشسته و نیروهای عراقی با حمایت نیروهای حشد شعبی شهر را در اختیار گرفتند و بدین سان، حشد شعبی جای پای خود را در کرکوک، موصل و شهرستان سنجار محکم کرد. ایران که به اختلافات داخلی کردها چشم طمع دوخته است، از تنشهای به وجود آمده میان (PKK) و(KDP) و نیز از اختلافات میان (PUK) و(KDP)، برای اعمال فشار بر ترکیه و هم پیمانش یعنی حزب حاکم اقلیم کردستان (KDP) استفاده می کند.
حزب (PKK) در میان مناطق مختلف و احزاب گوناگون محبوبیت زیادی دارد و فساد اداری که ناشی از سیاست های حزب حاکم (KDP) است، بر محبوبیت (PKK) افزوده است. از جمله احزاب طرفدار (PKK) می توان به جریان اپوزیسیون کردستان یعنی جنبش تغییر یا جنبش گوران اشاره کرد. پس از آنکه مسعود بارزانی رهبر حزب (KDP)، نمایندگان جنبش تغییر را از پارلمان کردستان طرد کرد، این جنبش با حمایت (PKK) نیروهای خود را در سلیمانیه مستقر نمود و رابطه خود را با (PKK) مستحکم کرد([39]).
ترکیه با حزب بارزانی (KDP) رابطه بسیار حسنه ای دارد تا جاییکه حملات پی در پی ترکیه بر مواضع حزب (PKK) با موافقت – هرچند ضمنی-حزب بارزانی صورت می گیرد. این امر به اختلافات داخلی میان احزاب کرد دامن زده و ممکن است آنان را بار دیگر به سمت یک جنگ داخلی سوق دهد که بی تردید با دخالت دو کشور ایران و ترکیه همراه خواهد بود. اختلافات داخلی میان احزاب کرد، به قدرت های منطقه امکان می دهد که در جنگهای نیابتی احزاب کردی را به خدمت بگیرند. قابل ذکر است که دو قدرت ایران و ترکیه بر سر گسترش نفوذ خود در عراق و سوریه که از ضعف حکومت مرکزی رنج می برند، در رقابتی تنگاتنگ به سر می برند.
د. افزایش نفوذ ترکیه در سوریه، و امید ایران به نقش آفرینی های شبه نظامیان شیعه در عراق و سوریه
ایران برای گسترش نفوذ نظامی و پیشبرد اهداف مورد نظر خود، به شبه نظامیان مسلح خود چشم امید دوخته است. عملیاتی که توسط شبه نظامیان شیعی مورد حمایت ایران، منافع و مراکز دیپلماسی و پایگاههای نظامی خارجیها در اقلیم کردستان را هدف قرار می دهند، نشان از افزایش فشار شبه نظامیان حشد شعبی علیه حکومت اقلیم کردستان و پایتخت آن اربیل، است. از سویی دیگر، عقب نشینی ترامپ از سوریه منجر به افزایش نفوذ ترکیه در سوریه شد و دست این کشور را برای تحقق اهدافش باز گذاشت. و اینگونه است که ضعف حکومت های مرکزی در سوریه و عراق، این دو کشور جولانگاه رقابت ترکیه و ایران شده اند.
هـ. سیاست متفاوت امریکا در اداره بایدن که تا کنون طرفدار کردها بوده است: و اما در سطح بین الملل، رویکرد اداره جدید امریکا به رهبری بایدن با رویکرد های اداره ترامپ مبنی بر عقب نشینی تدریجی، متفاوت است. و اداره بایدن می خواهد که در حل بحران سوریه نقش کلیدی را بازی کند. با اینکه کشورهای ایالات متحده و عراق اعلام کرده اند که با کاهش سطح مأموریت نیروهای امریکایی در عراق، آنان صرفا نقش مشورتی خواهند داشت، اما در برنامه نیروهای امریکا در سوریه هیچ تغییری ایجاد نشده است و کما کان حمایت از نیروهای دمکرات سوریه (SDF) با هماهنگی با هم پیمان خود یعنی اسرائیل، از مهمترین اهداف آن است.
برآیند
علی رغم اینکه دو کشور ترکیه و ایران از لحاظ چشم انداز راهبرد منطقه ای و رویکردهای ایدئولوژیک اختلافات عمیقی با یکدیگر دارند، اما این دو کشور توانسته اند با تمرکز بر روی مسائل مشترک، مسائل اختلافی را کنار گذاشته و در چندین مورد با یکدیگر همکاری کنند. بهترین نمونه همکاری و هماهنگی این دو کشور در موضع مخالف طرفین نسبت به همه پرسی کردستان عراق در سال 2017 میلادی خود را نشان داد. پژوهش حاضر به این نتیجه دست یافته است که مسأله کردها نتوانسته است همیشه زمینه همکاری دو کشور را هموار کند بلکه با توجه به تفاوت ها و اختلافات داخلی کردها، و تحولات ناشی از ضعف حکومت های مرکزی عراق و سوریه، روابط میان ترکیه و ایران نیز دچار فراز و نشیب هایی بوده است. علاوه بر آن، تحولات منطقه ای و بین المللی متعددی حکایت از آن دارد که ترکیه و ایران در تعامل با گروههای کرد، با هم اختلافات عمده ای دارند.
این دو کشور، در چندین زمینه با یکدیگر اختلاف دارند. از جمله اینکه: ترکیه با حمایت از حزب (KDP) در شهرستان سنجار با حزب (PKK) و شبه نظامیان شیعی مورد حمایت ایران به سختی در حال رقابت هستند. علاوه بر آن، با وجود اینکه شبه نظامیان شیعی ایران با حزب (PKK) در اصول فکری و ایدئولوژی اختلاف دارند، اما اهداف مشترکی را دنبال می کنند و این امر از درگیری رو در رو میان ترکیه و ایران در آینده خبر می دهد. همچنین هر کدام از این کشورها تلاش دارند احزاب کرد درگیر با یکدیگر، را در خدمت منافع ملی خود به کار گیرند. و صد البته وضعیت بی دولتی در عراق و سوریه زمینه را برای رقابت تنگاتنگ میان ایران و ترکیه فراهم ساخته است. و این دو کشور تحولات منطقه ای و بین المللی همچون رویکرد متفاوت اداره بایدن با اداره ترامپ را با دقت رصد می کنند.
([1]) Andrew Kane, “The Reality of Intra-Kurdish Rivalry Undermines the Notion of PanKurdish Nationalism,” SciencesPo Kuwait Program, Oct 2017, Accessed: 03 July, 2021, https://bit.ly/3BZBLsY.
رجوع شود به: بی بی سی عربی، ایزدی ها چه کسانی هستند ؟، (08 آگوست 2014م)، تاريخ بازدید: 25 جولای 2021م، https://bbc.in/2V0oT5r.
([2]) Mahmut Aytekin, “PKK Terrorist Organization,” Research Gate, Mar 2016, accessed: 01 Aug, 2021, https://bit.ly/2TNu1sV.
(3 ( پایگاه خبری بس نیوز، کشتار 182 هزار کرد .. درباره جنایت انفال، به مناسبت سی وسومین سالگرد آن (14 آوریل 2021م)، تاريخ بازدید: 20 جولای 2021م، https://bit.ly/3rO6btB.
(4 ( پایگاه دَرَج، آزاد سازی کردستان از صدام حسین و نبود اعتماد میان کردها و شیعه (11 ژانویه 2021م)، تاريخ بازدید: 01 آگوست 2021م، https://bit.ly/3rJgsas.
([5]) Michael M. Gunter, “Turkey and Iran Face off in Kurdistan,” Middle east Forum – ME Quarterly, Mar 1998, Volume 5: Number 1, Accessed: 02 July, 2021, https://bit.ly/3likg0X.
([6]) Inga Rogg and Hans Rimscha, “The Kurds as parties to and victims of conflicts in Iraq,” International Review of the Red Cross, Dec 2007, accessed: 28 July, 2021, https://bit.ly/2VgdnCK.
([7]) Nussaibah Younis, “Why Turkey should stay out of Sinjar,” European Council on Foreign Relations ecfr, 24 Feb, 2021, accessed: 25 July, 2021, https://bit.ly/3lgwAPu.
([8]) Rami Jameel, “The Iraqi and Kurdish Regional Government’s Sinjar Agreement: Consequences for U.S., Turkish, and Iranian Influence and Rebel Rivalries,” The Jamestown Foundation, 17 Dec, 2020, accessed: 27 July, 2021, https://bit.ly/3rZdoHv.
([9]) “The Kurds’ Quest for Independence from 1920-2021,” Council on Foreign Relations CFR, Feb 2021, Accessed: 05 July, 2021, https://on.cfr.org/3icmrkO.
([10]) Suhail al-Ghazi, “Kurdish-Kurdish Negotiations in Syria,” The Tahrir Institute for Middle East Policy,14 May, 2021, accessed: 20 July, 2021, https://bit.ly/3limAFd.
([11]) Guney Yildiz, “The Changing Dynamics of Kurdish Politics in the Middle East,” The Centre for Historical Analysis and Conflict Research CHACR, 06 July, 2017, accessed: 08 July, 2021, https://bit.ly/3ykv2rl.
([12]) Suhail al-Ghazi, “Kurdish-Kurdish Negotiations in Syria.” Ibid.
([13]) Wladimir van Wilgenburg, “The Future of the Syrian Democratic Forces: One Year after the Liberation of Baghouz and the Turkish Invasion,” The London School of Economics (LSE) Middle East Center, 14 Dec, 2020, accessed: 09 July, 2021, https://bit.ly/2VmrK8y .
(14) بي بي سي عربي، کردها و آرزوی دیرینه داشتن یک کشور مستقل، (06 سپتامبر 2017م)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2021م، https://bbc.in/3s7l3TP.
([15]) Michael M. Gunter, “Turkey and Iran Face off in Kurdistan,” Ibid.
(16 ( وبسایت العربیه، بعد از حادثه انفجار لوله های گاز، ایران صادرات گاز به ترکیه را متوقف کرد، (31 مارچ 2020م)، تاريخ بازدید: 10 آگوست 2021م، https://bit.ly/3jzqDL2.
(17 ( ر. ک: عمار مرعی الحسن، رقابت ترکیه و ایران بر سر تسلط بر عراق بعد از سال 2003 میلادی، بغداد، انتشارات دار الکتب العلمیه، 2014م، ص111-156.
(18) مرکز مطالعات المصری، ریشه های تاریخی مسأله کردها، (18 می 2017م)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2021م، https://bit.ly/3m71VET.
(19) معمر فيصل الخولی، روابط روسیه-ترکیه، از میراث گذشته تا دورنمای آینده، (بيروت: مرکز پژوهشها و مطالعه سیاست های العربی)، آوریل 2014م، ص: 12-16.
([20]) Arzu Yilmaz, “The Changing Dynamics of the Kurdish Question,” SWP German Institute for International and Security Affairs, 31 Oct, 2018, accessed: 30 June, 2021, https://bit.ly/3j1rfZC.
(21) وبسایت الحرة، “در زمان غیر منتظره “.. اردوغان و هم پیمانانش تلاش برای انحلال حزب خلق ها را از سر گرفته اند”، (08 ژوئن 2021م)، تاريخ بازدید: 23 جولای 2021م، https://arbne.ws/3xkMhHE.
([22]) Kareem Fahim, “Kurdish militants executed 13 Turkish citizens in Iraq, Turkey says,” The Washington Post, 14 Feb, 2021, accessed: 09 July, 2021, https://wapo.st/3tkS7Hv.
(23 (ایندبندنت عربي، ترکیه با عملیات “پنجه رعد” وارد شمال عراق می شود، (24 آوریل 2021م)، تاريخ بازدید: 11 آگوست 2021م، https://bit.ly/3AAfEIi.
([24]) “The Kurds’ Quest for Independence from 1920-2021,” Ibid.
([25]) Wladimir van Wilgenburg, “The Future of the Syrian Democratic Forces: One Year after the Liberation of Baghouz and the Turkish Invasion,” Ibid.
(26 ( وب سایت الشرق الأوسط، بمب اقلیت ها در ایران.. و شراره های مهاباد، (20 می 2015م)، تاريخ بازدید: 03 آگوست 2021م، https://bit.ly/3xiuYXX.
(27)سایت الحرة، قتل عامهای سپاه پاسداران.. 40 سال قبل، فتوای خمینی هزاران کرد را به قتلگاه فرستاد، (21 آگوست 2019م)، تاريخ بازدید: 03 آگوست 2021م، https://arbne.ws/3zZXNda.
([28]) Martin Van Bruinessen “Major Kurdish Organizations in Iran,” Middle East Report 141, July/August, 1986, accessed: 29 July, 2021, https://bit.ly/3rRZZAP.
([29]) Alan Makovsky, “Kurdish Agreement Signals New U.S. Commitment,” Washington Institute, 29 Sep, 1998, accessed: 01 Aug, 2021, https://bit.ly/37b3B7B.
([30]) Bilal Wahab, “Iran’s Warming Relations with the PKK Could Destabilize the KRG,” Washington Institute, 06 Feb, 2021, Accessed: 02 Sep, 2021, https://bit.ly/3A6k7Cg.
(31) ایران اينترنشنال، بر سر مسأله عراق و حزب کارگران کردستان، ایران و ترکیه سفرای یکدیگر را احضار کردند، (28 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 02 آگوست 2021م، https://bit.ly/3vozNiq.
([32]) Harith Hasan and Kheder Khaddour, “The Making of the Kurdish Frontier: Power, Conflict, and Governance in the Iraqi-Syrian Borderlands,” Carnegie Endowment, Mar 2021, accessed: 03 Aug, 2021, https://bit.ly/3rSKnNo.
(33 ( پایگاه بین المللی مونت كارلو ، شش سال پس از رفتن جهادی ها، عراق نگران تنش های تازه در سنجار شمال این کشور است، (27 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 05 جولای 2021م، https://bit.ly/2OCwRhA.
([34]) Rami Jameel, “The Iraqi and Kurdish Regional Government’s Sinjar Agreement: Consequences for U.S., Turkish, and Iranian Influence and Rebel Rivalries,” Ibid.
(35 (فابریس بالانشه، ناتوانی نظام اسد در اعمال حاکمیت کامل بر خاک سوریه، انستیتو واشنگتن، (10 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 02 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/2U6YRwN.
([36]) Andrew Wilks, “Turkey announces joint raids with Iran against Kurdish rebels,” Aljazeera, 18 Mar, 2019, accessed: 02 Aug, 2021, https://bit.ly/3ltIg1f.
([37]) Khrush Najari, “Iran and Turkey agree to fight PKK together, IRGC shells Kurdistan Region,” Kurdistan24, 09 Sep, 2020, accessed: 26 July, 2021, https://bit.ly/3lvci54.
([38]) Dorian Jones, “Turkey-Iran Tensions Rise as Ankara Expands Operations in Iraq,” VOA News, 02 Mar, 2021, accessed: 02 Aug, 2021, https://bit.ly/2Oy7OfB.
([39]) Bilal Wahab, “Iran’s Warming Relations with the PKK Could Destabilize the KRG,”Ibid.
