مقدمه
ایران در سالهای اخیر بر دامنه فعالیت نیروی دریایی خود افزوده و با تغییر الگوی درگیری، توانسته است حضور خود را ورای مناطق عملیاتی متعارف چندین دهه خود، گسترش دهد. به طور قطع، این تغییر رویکرد نیروی دریایی ریشه در تغییرات مهمی دارد که در دکترین نظامی ایرانی به طور کل، و دکترین نیروی دریایی به طور خاص، در خصوص مقابله با تهدیدهای منطقه ای و بین المللی به وجود آمده است. از مهمترین این تحولات امضای برجام در سال 2015 میلادی بود که تهران تلاش کرد از این فرصت برای گسترش نفوذ خود استفاده کند و همچنین بازگشت فشارها و تحریمها بعد از خروج امریکا از برجام در سال 2018 میلادی و در پیش گرفتن فشارهای حداکثری برای کنترل رفتارهای ایران، بود. این تحولات یعنی فشار حداکثری و گشایش حداکثری اهمیت نیروی دریایی ایران به عنوان نیروی کارآمد در حمایت از پروژه منطقه ای ایران و نیز به عنوان نیروی بی بدیل در پروژه مقابله و پایداری (مقاومت) که ایران در مقابله با فشارها و چالشها در پیش گرفته است را بیش از پیش نمایان کرد.
این پژوهش به این مسأله می پردازد که فعالیت های نیروی دریایی ایران همزمان با افزایش فشارها و تحریمها شدت گرفته است و علی رغم افزایش فعالیت ها و گسترش دامنه فعالیت، اما همچنان کارآیی آن محدود است. ایران می تواند تا حدی در ایجاد موازنه قدرت و مقابله با چالش ها و اعمال فشار از خود توانایی نشان دهد اما توان تغییر نتیجه درگیری و رقابت با قدرتهای منطقه ای و بین المللی به نفع خود را ندارد و نمی تواند جلوی پیامدهای زیانبار تحریمها و انزوای بین المللی را بگیرد.
لذا، این پژوهش میزان کارآمدی رویکردها و فعالیت های نیروی دریایی ایران را در چهار مبحث به خوانش می گیرد: مبحث اول: نیروی دریایی ایران.. جایگاه و اهداف راهبردی آن. مبحث دوم، امکانات و توانمندی های نیروی دریایی. مبحث سوم: فعالیت ها و رویکردهای نیروی دریایی ایران. مبحث چهارم، چالشها و میزان کارآمدی نیروی دریایی ایران
نخست: نیروی دریایی ایران.. جایگاه و اهداف راهبردی
در راهبرد دفاعی ایران، نیروی دریایی این کشور سهم بسزایی دارد و پاسداری از سرمایه های راهبردی، اقتصادی و نظامی ایران در سرتاسر سواحل خلیج عربی، خلیج عمان و سواحل شمالی مشرف به دریای خزر بر عهده نیروی دریایی است. برای بیان بهتر این واقعیت، توضیحاتی را به این شرح ارائه می دهیم:
یک. جایگاه نیروی دریایی ایران در راهبرد ایران
شدت گرفتن آهنگ حوادث در هشت سال اول از عمر انقلاب، تأثیر مستقیمی بر سرنوشت نیروی دریایی گذاشت و سبب شد که ماهیت و رویکردهای نیروی دریایی در طی همان سالها شکل بگیرد. و شاید بتوان گفت که مهمترین مصداق تغییر، از بین رفتن ارزشهای نظامی دوره پهلوی و شکل گرفتن ارزشهای تازه در ارگان نظامی و به طور خاص در نیروی دریایی بود. این روند بعد از انقلاب ایران و با تغییر ساختار همه ارگانهای نظامی از جمله نیروی دریایی و برکناری فرماندهان قبلی و جایگزین کردن فرماندهان انقلابی که تجربه ای در فرماندهی و فنون نظامی نداشتند، شروع شد. دوران جنگ ایران و عراق و مخصوصا سالهای اول جنگ و نیز اشتباهات جبران ناپذیر رهبران سیاسی در مورد تغییر ساختار نیروی دریایی، مهمترین مرحله ای بود که نیروی دریایی ایران را دستخوش تغییرات عمده ای کرد. و در سایه برتری نیروهای عراقی، ناکارآیی و ناتوانی فرماندهان انقلابی ایران در خطوط مقدم خود را نشان داد و نتوانستند راهبردهای دریایی دوران پهلوی که راهبرد غربی بود، را دنبال کنند. اما این فرماندهان در سایه شدت یافتن آتش جبهات و افزایش دامنه آن، به تاکتیکها و راهبردهای بدیل رو آوردند. تحریمهای بین المللی دست ایران را در واردات قطعات مورد نیاز سلاحها و تجهیزات نیروی دریایی بسته بود. از این رو، توان عملیاتی و کارآمدی این تسلیحات و تجهیزات نیز رو به کاهش نهاد.
رهبران ایران دریافتند که باید برای جلوگیری از ضعف روزافزون نیروی دریایی دست به کار شد. از این رو، در اواسط دهه هشتاد، به فرمان خمینی نیروهای سپاه پاسداران با زیر مجموعه هایش تشکیل شد و یکی از زیر مجموعه های آن نیروی دریایی سپاه بود که دوشادوش نیروی دریایی ارتش وارد فعالیت شد. اما آنچه کارآمدی فعالیت های سپاه را بالا برد و تأثیر بسزایی در تغییر مسیر تحولات جنگ داشت، این بود که به نیروی دریایی سپاه صلاحیت های گسترده ای در مورد مدیریت جنگ داده شد که برای تغییر موازنه قدرت، به هر شیوه ممکن اقدام کند. از جمله عملیاتی که در آن زمان به نیروی دریایی سپاه واگذار شد عملیاتی بود که به جنگ نفتکش ها معروف بود. در این عملیات، در آبهای خلیج مین رها کردند و کشتیهای تجاری و نظامی را که در خلیج عربی و یا به سمت تنگه هرمز در حرکت بودند، مورد هدف قرار دادند. اما به کارگیری این راهبرد در دوره جنگ نفتکش ها خسارتهای لجستیک فراوانی به ناوگان دریایی ایران وارد کرد و جنگ افزارهای نیروی دریایی ایران را دچار مشکل کرد.
بعد از پایان یافتن جنگ با عراق، ایران که دشمنی اش با غرب روز به روز شدیدتر می شد و تحت تحریمهای کمر شکن و انزوای بین المللی قرار داشت و نیروهای بیگانه از هر سو مرزهای آن را احاطه کرده بودند، و در عین حال می خواست طرحهای منطقه ای و بین المللی خود را پیش ببرد، اقدام به بازسازی و تقویت تمامی یگانهای نیروی دریایی خود کرد. و در این راستا حوزه فعالیت و مأموریت های عملیاتی نیروی دریایی سپاه پاسداران و نیروی دریایی ارتش را در آب های سبز، آبی و نیز در آبهای دور دست مشخص کرد. و با توسعه برنامه موشکی تلاش کرد برخی از تجهیزات قدیمی همچون قایق های تندرو را بازسازی کرده و به جنگ افزارها مسلح کند.
از آنجا که نیروی دریایی نقش کلیدی در سیستم دفاعی کشور بر عهده دارد، رهبران ایران نیز توجه ویژه ای به آن دارند. و از آنجا که تحریمها دسترسی ایران را به تکنولوژی پیشرفته خارجی محدود کرده، نیروی دریایی تلاش کرده است در ساخت و یا بازسازی کشتیها و شناورهای خود بر توان داخلی تکیه کند. فرماندهان نظامی نیز با هدف برقراری حالت توازن میان نیروی دریایی سپاه و ارتش، ضمن تغییر ساختار آنها، با ایجاد یک قرارگاه عملیاتی در منطقه بندر عباس در ساحل خلیج عربی وظایف و مأموریت های هرکدام را تعیین می کنند([1]). همچنین در مورد اجرای برخی پروژه های بازسازی کشتی ها و ناوها و نیز اجرای رزمایش های دریایی با کشورهای هم پیمان تهران که نمونه آن در سال 2019 میلادی با چین و روسیه انجام شد، در همین قرارگاه تصمیم گیری می شود.
دو. نیروی دریایی ایران و امتیازات موقعیت جغرافیایی
موقعیت راهبردی ایران یعنی مشرف بودن بر مهمترین مناطق حیاتی دریایی جهان، اهمیت خاصی به این کشور بخشیده است. از این رو، رهبران ایران به تقویت توانمندیهای نیروی دریایی به عنوان مهمترین ابزار بازدارندگی ایران در مقابله با تهدیدها و چالشهای روز افزون و نیز به عنوان خط مقدم دفاع از عمق راهبردی پرداخته اند.
نیروی دریایی ایران امنیت جهت گیری های استراتژیک سواحل ایرانی در دریای خزر، خلیج عربی و خلیج عمان را تأمین می کند. طول سواحلی که مسئولیت تأمین امنیت آن بر عهده نیروهای دریایی ایران است، 2800 کیلومتر تخمین زده می شود([2]). آنچه اهمیت آبهای دریایی ایران را هم از لحاظ ژئواستراتژیک و هم از لحاظ ژئوپلیتیک دو چندان می کند، مشرف بودن این مناطق بر خلیج عربی سرشار از نفط است و طول ساحل ایرانی که از ساحل شمالی خلیج تا تنگه هرمز و سپس به دریای عمان امتداد دارد، تقریبا به 1000 کیلومتر می رسد. علاوه بر آن، چندین جزیره ایرانی در عرض خلیج و در نزدیکی مسیرهای راهبردی تردد کشتی ها و نفتکش ها در منطقه ای که هم از لحاظ منطقه ای و هم از لحاظ بین المللی اهمیت دارد، به صورت پراکنده وجود دارد. نظر به این واقعیت که خلیج عربی در کانون سیاست جهانی قرار دارد و ارتباط آینده جهان را با حوزه های مهم نفتی و گازی که شاهد کشف روز افزون آن هستیم، تأمین می کند و تردد نفتکشها و منابع انرژی جهان از تنها گذرگاه یعنی «تنگه هرمز» به آبهای جهان روز به روز بیشتر می شود، از این رو مشرف بودن ایران بر منطقه خلیج عربی و تنگه هرمز از مهمترین مزیت های جغرافیایی این کشور به حساب می آید.
سه. اهداف راهبردی
مهمترین اهدافی که نیروی دریایی ایران دنبال می کند، عبارتند از:
الف. همراهی با پروژه هژمونی منطقه ای: بلند پروازیها و گرایش توسعه طلبی ایران ریشه در گذشته های دور و امپراطوری فارس دارد. اشغال سه جزیره اماراتی در خلیج عربی و همچنین طرحهای منطقه ای ایران در سوریه، یمن و لبنان که لازمه آن حضور یک ناوگان دریایی حمایتی برای طرحهای توسعه طلبانه و لجستیک است، از جمله مصادیق گرایشهای توسعه طلبی ایران است. از این لحاظ، نیروی دریایی ایران، در خدمت راهبرد بین المللی این کشور قرار دارد.
اینکه علی خامنه ای رهبر ایران نیروی دریایی ایران را یک نیروی «راهبردی» خواند و گفت که این نیرو موجب هراس دشمنان -یعنی امریکا و اسرائیل – شده است([3])، این امر از طرحهای بلندپروازانه ایران در پروژه هژمونی و توسعه طلبی در آبهای دور دست حکایت دارد و اهمیت نیروی دریایی ایران در دکترین نظامی ایران را نشان می دهد. فرماندهان عالیرتبه نظامی هم از همین مسأله سخن می گویند. حبیب الله سیاری فرمانده نیروی دریایی ایران، هدف از حضور کشورش در دریاها و آبهای آزاد را پاسداری از منافع کشورش خواند و گفت که افزایش حضور دریایی ایران در همه عرصه ها با هدف حفاظت از منافع کشور در شمال اقیانوس هند و خلیج عدن صورت می گیرد([4]). به گفته مقامات ایران، نیروی دریایی این کشور در زمانهای دور و حتی قبل از کشورهایی چون امریکا که امروز خود را به عنوان یک قدرت دریایی مطرح کنند، در دریاها و اقیانوسها حضور داشته است([5])، و اینکه سابقه دریانوردی ایرانی ها حتی به صد سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد([6]).
نیروی دریایی ایران، علاوه بر دفاع از منافع کشور و دفاع از سواحل ایرانی، به همپیمانان تهران و شبه نظامیان مورد حمایت ایران در منطقه، حمایت لجستیک و استخباراتی می کند. سپاه پاسداران با استفاده از کشتی های تجاری و نظامی به بازوهای نیابتی خود در سوریه محموله های تسلیحاتی و موشکی ارسال می کند. البته بخشی از حضور دریایی ایران در این منطقه به فعالیت های رهگیری و تجسسی اختصاص دارد و غرق شدن نفتکش «صافر» در دریای سرخ که مورد هدف اسرائیل قرار گرفت از این امر پرده برداشت. نیروی دریایی ایران با این اقدامات تلاش می کند از ظرفیت جغرافیایی محدوده دریایی خود، بیشتر استفاده کند تا بتواند در صورت بروز هرگونه جنگ با دشمنان، سناریوهای احتمالی را پیش بینی کند. البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که کشورهای حاشیه دریای سرخ و یا کشورهایی چون اسرائیل و کشورهای حاشیه دریای مدیترانه که برای ایران اهمیت دارند، اوضاع منطقه و رفتارهای ایران را به دقت زیر نظر دارند. نیروی دریایی ایران از حضور خود در اقیانوس اطلس، دریای سرخ و دریای مدیترانه برای تأمین امنیت نفتکشها و کشتیهای تجاری خود که به مقصد کشورهای امریکای لاتین و سواحل دریای مدیترانه همچون سوریه ولبنان در حرکت هستند، استفاده می کند.
ب. مقابله با فشارهای دشمنان و ایفای نقش بازدارندگی: نیروی دریایی ایران تلاش می کند برای حفاظت از منافع کشور و امنیت ملی ایران در بیشترین مناطقی که ممکن است حضور خود را نشان دهد تا بیشترین دستاورد ممکن را در مقابله با انزوای بین المللی و تحریمهای حداکثری و ایجاد موازنه سیاسی نظامی داشته باشد و اين پیام را منتقل کند که قادر است در مناطق مهم راهبردی و در عرصه های متعدد با در اختیار داشتن گزینه های متعدد وارد عمل شود. و اینکه در صورت مطرح شدن احتمال جنگ و یا آغاز رویارویی نظامی، نیروی دریایی ایران می تواند به عنوان یکی از اهرمهای فشار و ابزار چانه زنی در مقابل طرفهای بین المللی ایفای نقش کند و یا علیه قدرتهای منطقه ای مخالف طرحهای توسعه طلبانه و فعالیت های خرابکانه ایران در حمایت از شبه نظامیان یمن، سوریه و لبنان، مورد استفاده قرار گیرد.
حبیب الله سیاری فرمانده نیروهای دریایی ایران در اظهاراتی گفته است که « نه تنها تأمین امنیت در منطقه خلیج عربی، خلیج عدن، اقیانوس هند و دریای سرخ» از اولویتهای ایران به شمار می رود بلکه ایران برای تأمین امنیت در ساحل شرقی افریقا نیز حضور خواهد یافت. ایران در راستای پیشبرد طرحهای منطقه ای و محافظت از منافع خود تلاش دارد شبکه ای از روابط و ائتلافهایی را در خاورمیانه ایجاد کند. و از این رو، مسیرهای دریایی امدادی را تا ساحل شرقی افریقا به عنوان مراکز امداد منطقه ای تدارک دیده است([7]).
ج. مقابله با انزوای بین المللی و کمک به دور زدن تحریمها: نیروی دریایی ایران نقش بسیار مهمی در دور زدن تحریمها ایفا می کند. و به دور از میکانیسم نظارت بین المللی نفت را قاچاق می کند و برای این کار از روشهایی چون خاموش کردن فرستنده های کشتی ها، انتقال محموله نفتی به کشتی دیگر در میانه راه، پنهان کردن هویت نفتکش های ایرانی با تغییر نام کشتی ها و یا افراشتن پرچم کشورهای دیگر، از کار انداختن دستگاههای رهگیری به منظور در امان ماندن از رصد ماهواره ای استفاده می کند([8]). ذخیره سازی نفت در جاهای مشخص و فروش به روشهای غیر مستقیم از دیگر روشهای دور زدن تحریمها توسط نیروی دریایی ایران است([9]). به عنوان مثال، شرکت «تانکر تراکرز» که تردد نفتکشها را رصد می کند، در سال 2020 میلادی گزارش داد که یک نفتکش ایرانی که حاوی دو میلیون بشکه میعانات گازی بود، محموله خود را در بندر خوسیه ونزوئلا تخلیه کرده است. این شرکت در حساب تویتری خود نوشت که احتمالا نفتکش ایرانی بعد از اینکه به سواحل جنوب افریقا رسیده، به سمت ونزوئلا تغییر مسیر داده و در طول مسیر، دستگاه رهگیری ماهواره ای را از کار انداخته است. گزارشها حاکیست که نمای نفتکش ایرانی تغییر کرده بود و نام دیگری روی آن نوشته شده بود([10]).
د. تحقیق اندکی موازنه نظامی در مقابله با ایالات متحده و قدرتهای غربی: اقدام ایران در افزایش همکاری های دریایی با روسیه و چین به بلندپروازی های امنیتی ایران در منطقه کمک می کند. همچنین موضع ایران را در مقابله با تهدیدهای خارجی و نیز مقابله با ائتلافهای ضد ایرانی در خلیج تقویت می کند، نمونه آن هم ائتلافی که آمریکا به جهت حفاظت از امنیت دریانوردی در خلیج عربی ایجاد کرده است. گفتنی است بعد از اینکه در اوایل ماه می 2019 میلادی([11])، امریکا معافیت های نفتی ایران را لغو کرد، ایران اقدام به تهدید امنیت دریانوردی در خلیج کرد و ایالات متحده نیز در پاسخ به این اقدام، یک ائتلاف بین المللی برای محافظت از امنیت دریانوردی در خلیج و تنگه هرمز تشکیل داد و کشورهای اروپایی نیز با همین هدف دست به ابتکاراتی زدند. تحولات بین المللی و نیز فشارهای امریکا بر چین و روسیه فرصتی برای ایران فراهم کرده تا همکاریهای خود را با این دو کشور تقویت کند ؛ به ویژه اینکه چین به عنوان بزرگترین بازیگر بین المللی منقطه این آمادگی را دارد که در خارج از محدوده مرزهای خود با ایالات متحده رو در رو شود. جا دارد که در اینجا به تفاهمنامه مشارکت راهبردی ایران با چین و رزمایشهای دریایی که در سالهای اخیر این دو کشور با مشارکت روسیه انجام داده اند اشاره ای داشته باشیم که آخرین آنها در فوریه سال 2021 میلادی بود. بنابراین، هر دو کشور منافع خود را در همکاری با یکدیگر می بینند که جایگاه تعیین کننده ای در راهبرد آنها دارد و پیشبرد پروژه بزرگ چین یعنی « یک کمر بند، یک جاده» که قاره های جهان را به یکدیگر پیوند می دهد، را تسهیل می کند و یک منطقه حیاتی برای تأمین امنیت نفوذ منطقه ای ایران به وجود می آورد و این احتمال هم وجود دارد که روسیه نیز در این پروژه سهیم شود.
به طور کل، نیروی دریایی ایران از ارکان نیروی دفاعی ایران به حساب می آید و بخشی از سیاست های ایران در مقابله با چالشها و تهدیدهای امریکا و هم پیمانانش را به پیش می برد.
دوم: امکانات و توانمندیهای نیروی دریایی
نیروی دریایی ایران در مجموع 48 هزار پرسنل دارد([12]). چندین دانشگاه ویژه نظامی و مؤسسات و مراکز آموزشی مأموریت آموزش نظامی را بر عهده دارند. در مورد نیروی دریایی ارتش، دانشگاه علوم دریایی امام خمینی مسئولیت تربیت فرماندهان نیروی دریایی را بر عهده دارد. البته چندین مراکز آموزشی دیگر کار آموزش و تربیت نیروی دریایی ارتش را انجام می دهند. اما در مورد نیروی دریایی سپاه، دانشگاه نظامی امام حسین مسئولیت آموزش و تربیت فرماندهان را بر عهده دارد و چندین پایگاه دریایی و مراکز آموزشی زیر مجموعه آن نیز به آموزش و تربیت پرسنل مربوطه مشغول است. امکانات و جنگ افزارهای نیروی دریایی همان ناوگان دریایی است که بخش اعظم آن مربوط به قبل از انقلاب است. اما نیروی دریایی در بخش بازسازی این تجهیزات سرمایه گذاری کرده و هم اکنون قطعات مورد نیاز در کارخانه های نظامی تولید می شود که تا کنون موفق به تولید چندین شناور شده است.
جدول (1): تجهیزات نیروی دریایی ایران
| تعداد | نوع |
| 5 | ناوچه |
| 10 | مین روب |
| 230 | شناور گشتی |
| 33 | زیر دریایی |
| 3 | ناو سبک |
| 398 | شناورها |
| 679 | مجموع |
منبع: اسپوتنیک، توانمندی های نیروی دریایی ایران، (29 شهريور 1398ه.ش)، تاريخ بازدید: 11 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/wtOhI.
جدول (2): پایگاههای دریایی ایران
| پایگاههای موجود در خلیج عربی و دریای عمان | پایگاههای موجود در دریای خرز |
| پایگاه بندر عباس | پایگاه انزلی |
| پایگاه بوشهر | پایگاه نوشهر |
| پایگاه خرمشهر | |
| پایگاههای موجود در جزایر | |
| پایگاه جزیره فارسی | |
| دو پایگاه در جزیره لارک | |
| پایگاه ابو موسى | |
| پایگاه جزيره سيری |
منبع: اسپوتنیک، توانمندی های نیروی دریایی ایران، (29 شهريور 1398ه.ش)، تاريخ بازدید: 11 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/wtOhI.
از جمله جنگ افزارهایی که توان نیروی دریایی ایران به حساب می آید و در نتیجه، تعیین کننده اصلی دکترین نیروی دریایی است و قواعد جنگ را رقم می زند، می توان به کشتی های جنگی، کشتی های امدادی، قایقهای تندرو، پهبادها، موشک های دریایی، مین های دریایی، فراهم بودن فضای مناسب جهت تقویت دفاعی نیروی دریایی یعنی مناطقی که کشتیهای بزرگ قادر به تردد از آنجا نیستند، و همچنین پوشش گیاهی که امکان استتار و آمادگی برای عملیات را در هنگام درگیریها فراهم می کند، اشاره کرد.
نیروی دریایی ایران برای اینکه میان تهدیدهای گوناگون و توانمندی های نسبتا ضعیف خود یک توازنی ایجاد کند، به تاکتیک هایی رو آورده است که در اینجا به آنها اشاره می کنیم:
یک. استفاده از قایقهای تندرو برای جبران خلل موجود در توازن تسلیحاتی
قایقهای تندرو، یکی از مهمترین تسلیحات کارا و از ارکان راهبردی نیروهای دریایی سپاه پاسداران است و به عنوان اهرم عملیاتی کارا در منطقه خلیج عربی و تنگه هرمز، بخشی از دکترین دریایی ایران را تشکیل می دهد. عواملی چون ایجاد نوعی توازن تسلیحاتی و افزایش توان جنگی نیروی دریایی، سرعت زیاد و قدرت مانوردهی قایقها، امکان تجهیز آن با جنگ افزارهای مختلف و کم هزینه بودن ساخت این قایقها سبب شده است که ایران به این جنگ افزار توجه خاصی نشان دهد. نظر به اینکه ماهیت جغرافیای خلیج عربی به گونه ای است که این قایقها می توانند به راحتی به انجام علمیات و مأموریت های خود بپردازند، استفاده از این قایقها، توان عملیاتی ایران را در این منطقه افزایش داده است.
ایران شناورهای های قدیمی را که از چین و کره شمالی خریداری کرده بود، از جمله شناورهای کلاس «پیکاپ» (IPS-16، IPS-18) که به قایق تندرو «ذوالفقار»([13]) معروف است و شناورهای چینی کلاس «C-14» که «آذرخش» نام گرفته، بازسازی و تعمیر کرده است و شناورهای غیر جنگی را به شناورهای جنگی ارتقا داده و به توپخانه و سکوی پرتاپ موشک مجهز ساخته است که شناور تندرو «سراج» از آن جمله است([14]).
در مورد تجهیزات تسلیحاتی کشتی ها و شناورها، از موشک های چینی ضدکشتی که با فناوری داخلی ارتقا داده شده، استفاده کرده است([15]). به عنوان مثال، شناور «ذوالفقار» را به سیستم رادار و موشک کلاس «کوثر» ضد کشتی که 25 کیلومتر برد دارد و دو توپخانه از نوع 12.7 میلی متری مجهز کرده است([16]). و شناورهای «عاشورا»، «آذرخش» و «سراج» را به «دوشکا» و راکت اندازهای چینی از نوع 107 میلی متری مجهز کرده است.
این قایقهای تندرو، برای انجام مأموریت های دیگر، تغییراتی روی آن اعمال می شود که با تعبیه مواد منفجره، به قایقهای تهاجمی انتحاری کنترل از راه دور تبدیل می شود. برای اولین بار قایق انتحاری «یا مهدی» در رزمایش «پیامبر اعظم 5 » در سال 2010 میلادی آزمایش شد([17]). همچنین، قایقهای تندرو به اژدرافکن نیز مجهز شدند. سپاه پاسداران انقلاب در سال 2015 میلادی از شناور دو زیست «ذوالفقار» که مجهز به سکوی پرتاب موشک و اژدرافکن بود رو نمایی کرد. این شناور قادر است اژدر 324 با طول 4 متر و نیز موشک های با برد 20 کیلومتر و دو موشک «کوثر» ضد کشتی را با خود حمل کند([18]).
قایق های ایران، چندین اقدام تحریک آمیز و مزاحمت برای حرکت کشتیرانی در آبهای خلیج را در پرونده خود دارند که مهمترین آنها مزاحمت برای کشتیهای ناو پنجم امریکایی و نیز کشتی های نظامی و غیر نظامی در آبهای خلیج است. به دنبال این حوادث، روابط ایالات متحده با ایران تیره تر شد و مقامات دو کشور اظهارت تندی علیه یکدیگر ابراز داشتند که تندترین این موضعگیری ها همان تصمیم دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت امریکا بود. او در سال 2020 میلادی دستور داد قایقهای ایرانی که به کشتیهای امریکایی نزدیک شوند، باید منهدم گردند. گفتنی است قایقهای ایرانی پیش از این تهدید «چندین مرتبه» به شش کشتی جنگی امریکایی که مشغول گشت زنی در شمال خلیج بودند، نزدیک شدند([19]).
دو. مین های دریایی؛ گزینه ای برای تهدید امنیت دریایی در خلیج
در صورتیکه مسیر تحولات به رویارویی نظامی ختم شود، یکی از گزینه هایی که ایران روی آن حساب کرده، استفاده از مین های دریایی است که می تواند برای ممانعت از حرکت نفتکش ها و متوقف کردن صادرات نفت از تنگه هرمز، از این گزینه استفاده کند.
ایران تعداد زیادی از مین های روسی و چینی را در اختیار دارد که از قایق های تندرو و کشتیهای سطحی برای انتشار آنها در دریا استفاده می کند. این مین ها که 300 کیلوگرم وزن دارد، تعدادشان به 2000 تا 5000 مین تخمین زده می شود([20]). از مهمترین مین هایی که در زرادخانه ایران وجود دارد مین های لنگردار «MDM-6» و مین های دریا بستر «EM-52» است ([21]). البته مین های «صدف» ساخت داخل که توسط مراکز پژوهشی سپاه طراحی شده اند و مین هایی که ایران از روی مین «ليمپت» (Limpet) کپی برداری کرده را نیز باید به این مجموعه افزود([22]).
استفاده از مین های دریایی در درگیریها، توسط ایران سابقه دارد. به عنوان مثال، نیروی دریایی سپاه پاسداران در حوالی جزیره فارسی در خلیج عربی اقدام به نصب این مین ها کرد. در سال 1987 میلادی انفجار یکی از این مین ها به نفتکش «اس اس بریدجتون» آسیب رساند. و در سال 1988 میلادی ناو امریکایی «سموئل رابرتس» به یک مین ایرانی برخورد کرد و بر اثر انفجار مین، دچار آسیب دیدگی شد([23]).
مین های ایرانی همچنان تهدیدی برای امنیت دریایی خلیج عربی و دریای عمان و دریای سرخ به شمار می رود. ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده امریکا در سال 2019 میلادی درباره جزئیات حادثه نفتکش ژاپنی «کوکوکا کارجس» اطلاعاتی ارائه داد و تأکید کرد این نفتکش با یک مین ایرانی از نوع لیمپت «Limpet» برخورد کرده است([24]). علاوه بر آن، نیروهای ائتلاف عربی برای حمایت از حکومت قانونی یمن، تلاشهای زیادی انجام می دهند تا مین هایی را که توسط شبه نظامیان مورد حمایت ایران در دریای سرخ کاشته شده اند، از بین ببرند.
سه. موشک های بالستیک و دورايستا، به عنوان قدرت بازدارنده ایران
موشک های دریایی ایران اعم از موشک های دفاع ساحلی و موشک های بالستیک دریایی ضد کشتی از مهمترین عوامل قدرت دریایی و نظامی نیروهای مسلح ایران به شمار می روند. و به عنوان مهمترین عامل قدرت دریایی و قدرت بازدارندگی تهاجمی و دفاعی و از مهمترین اهرمهای نظامی ایران در درگیریهای دریایی احتمالی مطرح هستند. این موشک ها که 25 تا 300 کیلومتر برد دارد، می تواند کلاهک های جنگی با وزن 29 و 315 کیلوگرم را با خود حمل کند و امکان نصب انواع مختلف آن بر روی قایقهای تندرو ایرانی وجود دارد. در دوره های مختلف، ایران چندین مرتبه از چین موشک خریداری کرده است که قدرت موشکی دریایی ایران را ارتقا بخشیده است و موافقت بومی سازی برخی موشک ها را نیز کسب کرده است. به عنوان مثال، ایران موشک های «C-801» و«C-701» با فناوری بومی ارتقا داده و موشک های «نور1»، «نور2»، «قادر»، «قدير»، «ظفر»، «كوثر1» و«كوثر2» را تولید کرده است.
از مهمترین این موشک ها می توان به موشک «نور» اشاره کرد که نسخه ارتقا یافته چینی «C-802» است که هم قابلیت پرتاب از سکوهای ثابت ساحلی و هم قابلیت پرتاب از روی شناورهای ایرانی را داراست و مثال دیگر، موشک «قادر» است که نمونه توسعه یافته موشک «نور» است. همچنین موشک «رعد» نمونه ارتقا یافته موشک روسی «کرم ابریشم» است.
در مورد افزایش قدرت موشکی دریایی ایران باید گفت که بعد از اینکه ایران موشک های بالستیک دریایی را به لیست موشک های ضد کشتی افزود، قدرت موشکی این کشور شاهد پیشرفت قابل ملاحظه ای شده است و یکی از مهمترین موشک هایی که نیروی دریایی علیه کشتی ها استفاده می کند، موشک «خلیج فارس» است که حدود 300 کیلومتر برد دارد([25]).
چهار. زیردریایی های ایران؛ برای اثبات برتری دریایی
نیروی دریایی ایران چندین زیردریایی با اندازه های مختلفی در اختیار دارد که به جنگ افزارهای متعددی مسلح است. این زیردریایی ها ساخت روسیه و کره شمالی است که ایران در زمان شاه خریداری کرده بود که از آن جمله می توان به زیردریایی های کم حجم از کلاس «غدیر» که در اصل ساخت کره شمالی است، اشاره کرد. و برخی از این زیردریایی ها بعد از انقلاب و در میانه سالهای 1992 و 1997 میلادی از روسیه خریداری شده اند([26]).
که در این مورد می توان به زیردریایی های کلاس کیلو ایران به نامهای «طارق»، «یونس» و «نوح» اشاره کرد([27]). این سه زیردریایی ساخت روسیه، با موتورهای دیزلی- الکتریکی و با وزن جابجایی 3950 تن در حالت غوطه ور، به عنوان خط اول دفاعی در دریای عمان به شمار می روند([28]). ویژگی این زیر دریایی ها، توانایی آنها در کاشت مین ها و همچنین مجهز بودن آنها به اژدر افکن است و به سیستم رانش مستقل از هوا نیز مجهز است([29]).
اما زیردریایی «فاتح» که ساخت داخل است، به اژدرهای 533 میلی متری و موشک های کلاس «کروز» مجهز است و در مقایسه با دیگر زیردریایی های ایران، می تواند در آبهای دور از ساحل های ایران وارد عملیات شود. همچنین نیروی دریایی ایران تعداد ده زیر دریایی سبک از کلاس «غدیر» در اختیار دارد که قادر به انجام عملیات در آبهای کم عمق خلیج عربی است([30]).
پنج. پهبادهای ایران؛ عامل تهدید فضایی
فناوری ساخت و توسعه تجهیزات پهبادی یکی از اولویت های تسلیحاتی و توسعه ای در صنایع داخلی ایران به شمار می رود. تجهیز نیروی دریایی به این سلاح و همچنین تجهیز پهبادها به موشک ها و بمب های ساخت داخل، توان این نیرو را در مأموریت های شناسایی و رصد تحرکات دریایی در خلیج عربی نسبتا افزایش داده است.
با مجهز شدن نیروی دریایی ایران به تجهیزات پهبادی، این نیرو، در مناطق ساحلی خلیج عربی یگانهای خاص پهبادی ایجاد کرده است که پهبادها برای انجام مأموریت های محوله در منطقه از آنجا به پرواز در می آیند. بعد از ماجرای به زمین نشاندن پهباد امریکایی «RQ-170 Sentinel» در سال 2011 میلادی، برنامه صنایع پهبادی ایران شاهد پیشرفت چشمگیری شد. زیرا ایران از فناوری آن استفاده کرده و با توسعه آن، نمونه های دیگری چون «سیمرغ» و «صاعقه» تولید کرد. از مهمترین پهبادهای ایرانی، پهباد «ابابیل3» است که برای پیش بینی وضعیت آب و هوا شناسی طراحی شده و قادر است با تصویر برداری اطلاعات لازم را جمع آوری کرده و عبور و مرور کشتی ها را رصد کند. سپاه پاسداران انقلاب ایران در آوریل 2019 میلادی تصاویری که توسط پهباد «ابابیل 3» از ناو هواپیمابر امریکایی «یو اس اس دوایت آیزنهاور CVN-69» در خلیج عربی گرفته شده بود را نشر کرد([31]). از دیگر پهبادهای مطرح ایران می توان به پهباد «سیمرغ» اشاره کرد که از روی پهباد امریکایی «RQ-170» نسخه برداری شده و در سال 2014 میلادی از آن رونمایی شد و برای رصد تغییرات آب و هوا کاربرد دارد. همچنین، سپاه پاسداران در سال 2016 میلادی از پهباد «صاعقه» رونمایی کرد. این پهباد، نسخه توسعه یافته سیمرغ است که به چهار سکوی پرتاب بمب های «سدید» تولید داخل، مجهز شده است([32]).
علی رغم تولید انبوه تجهیزات پهبادی در داخل ایران و سهیم ساختن بخشهای مختلف صنعتی در این امر از جمله «مؤسسه صنایع هوافضای قدس» و افزایش فعالیت های آن و بهره گیری از آن در رزمایشهای دریایی، اما باید گفت که صنایع پهبادی ایران همچنان از ضعف های راهبردی رنج می برد. مجله «مطالعات راهبردی دفاعی» در تابستان 2018 میلادی پژوهشی را منتشر کرد مبنی بر اینکه سپردن هر یک از مأموریت های طراحی، ساخت و تولید به ارگانهای مختلف تأثیر منفی بر صنعت پهبادی ایران داشته است. علاوه بر آن، این پهبادها در صورت شدت یافتن جنگ میدانی و نیز در انجام مأموریت هایی که از لحاظ جغرافیایی در مناطق دور هستند، ضعف هایی دارند ([33]).
سوم: فعالیت ها و رویکردهای نیروی دریایی ایران
با توجه به اینکه ایران سیاست مقاومت، ایستادگی، بازدارندگی و رونق بخشیدن به اقتصاد را روی دست گرفته است، بنابراین، مأموریت های کاهش تأثیر تحریمها، شكستن انزوا، واردات مواد و کالاهای راهبردی، تسهیل جریان صادرات ایران به خارج، تلاش جهت ایجاد توازن راهبردی، کسب اهرمهای فشار جهت پاسداری از رژیم و نیز حمایت از راهبرد دفاعی پیش دستانه از طریق حمایت از شبه نظامیان وابسته به ایران بر دوش نیروی دریایی ایران قرار دارد که در این راستا چندین رویکرد و فعالیت دریایی صورت گرفته است که در اینجا به مهمترین آنها اشاره خواهیم کرد:
یک. استقرار گسترده در خلیج عربی و تلاش برای کنترل تنگه هرمز
با افزایش حضور نظامی نیروی دریایی ایران در سواحل خلیج عربی و جزایر راهبردی مهم؛ مخصوصا حضور نظامی در جزایر اماراتی اشغالی و ایجاد پایگاههای نظامی و تجهیز آنها به سیستمهای موشکی و دفاعی و افزایش مأموریتهای عملیاتی و تهاجمی و سپردن مأموریت های مراقبتی به ناوچه ها و قایقهای تندرو، جایگاه نیروی دریایی ایران و وزن راهبردی آن افزایش چشمگیری یافته است. ایران در تلاش است تا اراده خود را در مدیریت تنگه هرمز که مهمترین تنگه جهان است، اعمال کرده و به تنهایی کنترل آن را در دست گیرد. ایران از تنگه هرمز به عنوان یک اهرم فشار راهبردی استفاده می کند تا قدرتهای بزرگ را از هرگونه جنگ علیه این کشور باز دارد از این رو، بارها تهدید کرده است که اگر چنانچه جنگی علیه این کشور در بگیرد، تنگه هرمز را خواهد بست.
ایران برای مقابله با فشارهای ایالات متحده سیاست “تنش زایی حساب شده” را در پیش گرفته است تا با ایجاد فشار، ایالات متحده را وادار کند که در سیاست های خود تجدید نظر کند و این پیام را به امریکا برساند که هرگونه فشار بر ایران، باعث افزایش تنش و بی ثباتی در سطح منطقه و بین الملل می شود. در این راستا، ایران در چندین مناسبت تلویحا گفته است که توانایی بر هم زدن امنیت و ثبات منطقه ای را دارد و عملا نیز در واکنش به تحریمهای اقتصادی و تهدیدات نظامی، از کارت امنیت منطقه ای استفاده می کند ([34]). به گونه ای که به اهداف مورد نظر خود حمله می کند اما مسئولیت حملات را نمی پذیرد([35]).
در جدول شماره (2) تعدادی از فعالیت های تنش زا و حملاتی که ایران متهم به دست داشتن در آنها شده، آورده شده است. این حملات در طول سال 2019 میلادی شدت گرفت.
جدول (3): تنش دریایی ایران در منطقه
| تاريخ | رویداد |
| 12 مه 2019م | واشنطن و کشورهای منطقه، ایران را به دست داشتن در ماجرای حمله به چهار کشتی تجاری در بندر فجیره امارات متهم کردند. |
| 14 مه 2019م | پهبادهای شبه نظامیان حوثی دو ایستگاه پمپاژ نفت در عربستان سعودی را هدف قرار دادند که آتش سوزی ناشی از آن کنترل شد اما یکی از ایستگاهها خسارت جزئی دید. این هجوم نتوانست در تولید و یا صادرات نفت خللی ایجاد کند. |
| 13 ژوئن 2019م | ايران به حمله به دو نفتکش در دریای عمان متهم شد. |
| 20 ژوئن 2019م | ایران یک پهباد جاسوسی امریکایی را ساقط کرد. |
| 10 ژوئیه 2019م | سه کشتی ایرانی تلاش کردند مانع تردد کشتی تجاری بریتانیایی «بریتیش هریتینگ» در تنگه هرمز شوند. |
| 15 ژوئیه 2019م | وزارت اطلاعات امریکا اعلام کرد که سپاه پاسداران نفکتش «M/I RIAH» با پرچم پاناما را توقیف کرده است. در ابتدا گمان می رفت که این کشتی متعلق به امارات باشد که امارات گفت که کشتی به این کشور تعلق ندارد. |
| 18 ژوئیه 2019م | واشنگتن اعلام کرد که ناوشکن «بوکسر» امریکایی یک پهباد ایرانی که کشتی امریکایی را تهدید کرده، منهدم کرده است. اما ایران اعلام کرد که هیچ پهبادی را از دست نداده است. |
| 19 ژوئیه 2019م | سپاه پاسداران، دو نفتکش بریتانیایی به نامهای «استینا امپیرو» و «مسدار» را توقیف کرد. مقامات ایرانی بعد از تذکر به نفتکش مسدار، به آن اجازه حرکت دادند. |
| 20 ژوئیه 2019م | نفتکش «مصدر» که متعلق به یک شرکت جزائری بود در حالیکه تلاش داشت از تنگه هرمز عبور کند، توسط نیروهای سپاه پاسداران وادار به تغییر مسیر به سمت آبهای منطقه ای ایران شد. |
| 14 سپتامبر 2019م | شبه نظامیان حوثی مسئولیت حمله پهبادی به تأسیسات نفتی عربستان سعودی در بقیق و خریص را بر عهده گرفتند. |
منبع: مؤسسه بین المللی مطالعات ایران، گزارش راهبردی 2019م، (رياض، مؤسسه بین المللی مطالعات ایران، 2019م)، ص 239-240.
دو. افزایش حضور دریایی در منطقه دریای سرخ و خلیج عدن
نیروی دریایی ایران در تلاش است تا حوزه نقش آفرینی خود را فراتر از مرزهای آبی خود توسعه دهد تا جای پا و تأثیرگذاری خود را در دریای سرخ و خلیج عدن تقویت کند. گفتنی است دریای سرخ در عمق راهبردی ایران بعد از تنگه هرمز از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا دریای سرخ از مهمترین گلوگاه های راهبردی و مهمترین گذرگاه نفت و تجارت و نیز مسیر تردد «نیروی نظامی» میان دریای مدیترانه، دریای سیاه، اقیانوس اطلس، اقیانوس هند، اقیانوس آرام است([36]). و نیز یکی از مسیرهایی دریایی است که ایران برای حمایت از شبه نظامیان سوریه و یمن، مورد استفاده قرار می دهد.
همچنین ایران حضور دریایی و نظامی خود در آبراهه ها و تنگه های راهبردی و مسیرهای اصلی تجارت را تقویت کرده است. ایران با کارت ثبات منطقه ای و با تحت تأثیر قرار دادن بازار جهانی نفت بازی می کند و همواره تهدید کرده است که اگر به خاطر تحریمها صادرات نفت این کشور متوقف شود، ایران این توانایی را دارد که صادرات نفت تمام منطقه را دچار اختلال کند([37]). قبل از این نیز قاسم سلیمانی؛ فرمانده سابق سپاه قدس یک روز بعد از اینکه نفتکش های عربستان سعودی در تنگه باب المندب و در نزدیکی آبهای ساحلی یمن توسط حوثی ها مورد حمله قرار گرفت، تهدید به بر هم زدن امنیت دریای سرخ کرد([38]).
سه. ایجاد ناوگان دریایی با هدف فعالیت ورای مرزهای دریایی و در آبهای دور دست
در چارچوب راهبرد دریایی، ایران به اهمیت ایجاد ناوگان دریایی که ورای مرزهای متعارف دریایی فعالیت کند و با حضور در اقیانوس های باز و دیگر مناطق دریایی، ضمن اینکه اقتدار این کشور را به نمایش بگذارد به منزله خط مقدم دفاعی از ایران عمل کند، پی برد. این ناوگان علاوه بر ایجاد ارتباط با پایگاههای عملیاتی خارج از تنگه هرمز، می تواند شبکه ای از روابط با شرکا و مناطق دریایی گوناگون را ایجاد و مدیریت کند که این امر بر اقتدار نیروی دریایی ایران افزوده و حرکت آن را در آبهای آزاد تسهیل می کند. و ایجاد بندر چابهار در سواحل جنوبی ایران که به خلیج عمان مشرف است، در همین راستا صورت گرفته است تا در صورت بروز هرگونه تنش در خلیج عربی که ممکن است تجارت خارجی ایران را به خطر اندازد، این بندر چون گزینه ای بدیل، جریان تجارت ایران را با دور زدن خلیج عربی میسر گرداند. از نظر ایران، بندر چابهار ارتباط این کشور را با شبکه ای از ائتلافها و روابطی که تا ساحل افریقا امتداد می یابد، تأمین می کند. حسن روحانی رئیس جمهور وقت ایران در سخنانی به مناسبت افتتاح این بندر با اشاره به موقعیت راهبردی آن گفت که «بندر چابهار از مسیرهای زمینی و نیز از طریق راه آهن شمال – جنوب، که ایران در صدد توسعه آن در مرزهای شرقی خود با پاکستان و افغانستان است، این ظرفیت را دارد که ارتباط سواحل افریقا و سواحل آسیا را با آسیای میانه تأمین کند»([39]).
چالشهای گوناگونی که فراروی نیروهای دریایی ایران قرار داشته است، این نیرو را بر آن داشته تا برای مقابله با این چالشهای فزاینده برنامه های توسعه ای و عملیاتی خود را تغییر دهد و در این زمینه ضمن تغییر ساختار نیروی دریایی اعم از ارتش و سپاه از عزم خود مبنی بر حضور در آب های دور دست خبر داد و تحت عنوان «بازگشت به دریا» راهبرد حضور در آب های ورای مرزهای متعارف آبی را در پیش گرفت. حبیب الله سیاری فرمانده نیروی دریایی ایران در نوامبر 2016 میلادی اظهار داشت: «ما دو منطقه دریایی و سه پایگاه دریایی در سواحل مکران ایجاد می کنیم». وی افزود: «این اقدام در راستای سیاست ایران مبنی بر بازگشت به دریا صورت می گیرد». وی همچنین از تجهیز نیروی دریایی به موشک های ایرانی زمین به زمین، تجهیزات پهبادی و نیز تعمیر و بازسازی زیردریایی های ناوگان دریایی خبر داد. سیاری برای چندمین بار به اهداف ایران ورای آب های منطقه ای پرداخت و گفت: «در آینده نزدیک ناوگان های دریایی ما افریقا را دور خواهند زد و از اقیانوس اطلس عبور خواهند کرد» وی همچنین اشاره ای به آبهای شرق آسیا کرد. ایران برای تحقق این هدف دیدارها و نیز رزمایش های مشترکی با کشورهای افریقایی و آسیایی برگزار می کند([40]).
چهار. فشار بر حضور نظامی امریکا در منطقه
اخیرا قایقهای تندروی ایران مزاحمت های خود را برای کشتی های امریکایی در خلیج عربی افزایش داده اند. به عنوان مثال، در سال 2016 میلادی 30 مورد مزاحمت از طرف قایق های ایرانی برای کشتی های در حال عبور از تنگه هرمز به ثبت رسیده است و این نوع عملیات در سال 2017([41]) و نیز سالهای 2018، 2019 و2020 میلادی ادامه یافت. بی تردید، ایالات متحده افزایش قدرت نیروی دریایی ایران را با نگرانی دنبال می کند. قبل از این نیز، اطلاعات نیروی دریایی ایالات متحده در گزارشی پیش بینی کرد که با لغو تحریمهای نظامی ایران در سال 2020 میلادی، دست ایران برای خرید تجهیزات نظامی باز شده و در نتیجه، قدرت نیروی دریایی این کشور به طور قابل ملاحظه ای افزایش خواهد یافت([42]).
فرماندهان نظامی ایران بارها تهدید کرده اند که پایگاهها و منافع امریکا در منطقه خلیج عربی را هدف قرار خواهند داد([43]). گزارش نهادهای امریکایی نیز حاکیست که ایران تعدادی از موشک های ضد کشتی را در منطقه ای مشرف به تنگه هرمز مستقر کرده است([44]). قایقهای تندرو ایرانی در خلیج عربی برای کشتی های امریکایی ایجاد مزاحمت کرده اند. ایران تهدید کرده است که اگر چنانچه امریکا نفتکش های ایرانی را در منطقه کارائیب مورد هدف قرار دهد، ایران نیز متقابلا به کشتیهای تجاری امریکا در خلیج عربی و دریای عمان حمله خواهد کرد.
در همین راستا، سپاه پاسداران ماکت ناو هواپیمابر را در ساحل جنوبی خود برای انجام تمرینات احتمالی با گلوله های واقعی ساخته کرده است. این نمونه، پیش از این نیز در سال 2015 میلادی و در رزمایش نظامی موسوم به «پیامبر اعظم 9» مورد استفاده قرار گرفت. این اقدام حاکی از آن است که سپاه پاسداران برای عملیات غرق کردن فرضی شبیه عملیات سال 2015 میلادی آمادگی می گیرد.
بعد از اینکه ایالات متحده نفتکش های ایرانی به مقصد ونزوئلا را توقیف و محموله آن را مصادره کرد، تنش دریایی میان ایران و دشمنانش بالا گرفت. بریتانیا در ژوئیه 2019 میلادی کشتی ایرانی «گریس 1» را در تنگه جبل الطارق توقیف کرد و اسرائیل نیز در سال 2021 میلادی تعدادی از نفتکش های ایرانی را که به مقصد سوریه در حرکت بودند مورد حمله قرار داد. امنیت ملی امریکا نیز در ژوئن 2021 میلادی تحرکات دو کشتی ایرانی یعنی ناوچه جدید «سهند» و نفتکش قدیمی «مکران» که به یک پایگاه شناور تغییر کاربرد داده است، را رصد کرد. مقامات ایران گفته اند که این کشور در صدد است حضور دریایی خود را در اقیانوس اطلس و در آبهای بین المللی تقویت کند([45]).
پنج. افزایش رزمایش نظامی با چین و روسیه در اقیانوس هند و خلیج عربی:
از سال 2012 میلادی و با ارسال اولین گروه نیروی دریایی ایران به چین با هدف کسب آموزش و مهارت، همکاری دریایی ایران و چین سمت و سوی تازه ای گرفت([46]). و با افزایش دامنه این همکاری، چندین رزمایش مشترک میان دو کشور برگزار شد که در برخی از آنها روسیه نیز مشارکت داشت. در سالهای اخیر این همکاری سه جانبه افزایش داشته است. در 27 دسامبر 2019 میلادی یک رزمایش دریایی در ساحل ایرانی و آبهای خلیج عربی با مشارکت سه کشور ایران، چین و روسیه برگزار شد. و این اولین مرتبه ای بود که موسکو و پکن کشتی های جنگی برای انجام رزمایش مشترک با ایران در اقیانوس هند اعزام کردند و سه کشور توافق کردند که در اوایل سال 2022 میلادی زرمایش های بیشتری انجام دهند([47]).
چهارم: چالشها و قدرت مانور دهی
نیروی دریایی ایران از لحاظ ساختاری و دفاعی با چندین چالش روبرو است که در اینجا به مهمترین این چالشها اشاره ای خواهیم داشت:
یک. دوگانگی و رقابت دریایی میان سپاه و ارتش
بنا به برخی مسائل که ریشه در ماهیت و مفهوم انقلاب دارد، نظام ایران، سپاه پاسداران را با نیروی دریایی تازه به دوران رسیده اش در انجام مأموریت های اصلی و پیشگامی در حوزه دریایی اولویت داده است. به عنوان مثال، وظیفه کنترل مهمترین مناطق دریایی در خلیج عربی و نیز مسئولیت موشک های دریایی و همچنین ایجاد پایگاههای دریایی ساحلی به عهده سپاه پاسداران گذاشته شده و بودجه نظامی خاصی نیز برای این ارگان نظامی در نظر گرفته شده است که با بودجه نیروی دریایی ارتش که مأموریت آن در آبهای آبی خلاصه می شود، تفاوت بسیار دارد. البته باید گفت که مأموریت های نیروی دریایی سپاه پاسداران مرحله به مرحله افزایش می یابد تا اینکه بتواند حوزه عملیاتی خود را به آبهای آبی نیز گسترش دهد. تغییر و اصلاح ساختار نیروهای دریایی ارتش و سپاه که با هدف ایجاد توازن تاکتیکی و راهبردی صورت گرفته، نیز در راستای افزایش مرحله به مرحله قدرت نیروی دریایی سپاه پاسداران به حساب می آید. اولین گام در سال 2010 میلادی در این زمینه برداشته شد که ستاد مرکزی فرماندهی سپاه پاسداران به شهر بندر عباس و در مجاورت فرماندهی نیروی دریایی ارتش انتقال یافت. و علی فدوی فرمانده وقت نیروی دریایی سپاه پاسداران نیز از انتقال صنایع دریایی به آن شهر خبر داد([48]). به دنبال این گام و بعد از آنکه سپاه پاسداران در نوامبر سال 2020 میلادی از مأموریت ناو «رودکی» در عمق آبهای آبی خبر داد، برای اولین بار نقشهای راهبردی بیشتری به سپاه واگذار شد و ضمن باز تعریف خطوط مقدم دفاعی، نیروهای دریایی سپاه در کنار نیروهای دریایی ارتش مستقر شدند. گفتنی است ناو رودکی، در اصل یک کشتی تجاری غیر نظامی و از کلاس (Roll-on/Roll-off) بود که بعد از بازسازی و تعمیر و تجهیز آن به قایقهای تندرو، موشک های سطح – سطح و موشک های کروز به یک کشتی جنگی تغییر کار برد یافت. این کشتی برای تأمین امنیت خود به سیستم پدافند هوایی «سوم خرداد» مجهز است([49]).
با توجه به آنچه بیان شد، تخصیص حوزه های مأموریت به نیروی دریایی سپاه از یک سو، و مشارکت آن در مأموریت کنترل آبهای آبی که بعد از جنگ بر عهده نیروی دریایی ارتش سپرده بود از سویی دیگر، و نیز تخصیص بودجه قابل توجه به نیروی دریایی سپاه پاسداران در عین مجزا بودن مأموریت این دو نیرو، همه و همه با این هدف صورت می گیرد که با ایجاد انسجام میان این دو نیرو، اقتدار و حوزه عملیاتی نیروی دریایی سپاه پاسداران افزایش یابد و بتواند حضور خود را در مناطق دریایی نزدیک و دور تثبیت کند.
دو. ضعف توانمندی عملیاتی و فناوری داخلی:
قدیمی بودن تجهیزات تسلیحاتی نیروی دریایی ایران و خلل در موازنه قوای منطقه، ایران را بر آن داشته است تا برای جبران این کاستی، از توان داخلی مدد بگیرد. در این راستا، سازمانهای صنایع داخلی با نسخه برداری از تجهیزات نظامی خارجی و یا تغییر کاربرد تجهیزات دریایی غیر نظامی به نظامی، تولید، تعمیر و بازسازی تجهیزات نیروی دریایی بر عهده گرفته اند.
اما با همه این تلاشها نتوانسته است تجهیزات کشتی های جنگی و توان آنها برای درگیریها را به سطح مورد مطلوب برساند و هنوز با پیشرفت های جهانی و فناوری پیشرفته فاصله بسیار دارد.
البته نیروی دریایی ایران در زمینه توانمندی نیروی انسانی هم در سطح پرسنل مراکز صنعتی و هم در میان افراد نظامی که در نیروی دریایی انجام وظیفه می کنند و هم در سطح فرماندهی و سامانه های فرماندهی و کنترل، دچار ضعف های عمده ای است. و این کاستی در کارآمدی پایین نیروی دریایی ایران و همچنین حوادث متعددی که در جریان تمرینها رخ می دهد و نیز ناتوانی در سازگاری تجهیزات قدیمی با سیستم های جنگی و فناوری روز از قبیل سیستم های دفاعی و رادارها به خوبی مشهود است.
در ضعف توانمندی نیروی دریایی ایران چندین عامل دیگر نیز نقش دارد که اینجا به برخی از آنها اشاره ای خواهیم داشت:
الف. چالش های جغرافیایی دریایی: به همان اندازه که عامل موقعیت راهبردی جغرافیایی برای نیروی دریایی ایران یک مزیت به حساب می آید، به همان میزان این مسأله چالش هایی را نیز به همراه داشته است که حضور پر رنگ قدرتهای بزرگ در مرزهای دریایی ایران، حضور گسترده نظامی در خلیج عربی و شمال اقیانوس هند، محدودیت های ناشی از حوادث و تحولات اوضاع؛ مخصوصا تحولات مربوط به جنگهای منطقه، و افزایش رقابت ژئوپلیتیک در حوزه عملیاتی نیروی دریایی ایران تا دریای سرخ، تنگه باب المندب، خلیج عدن و دریای عرب از جمله این چالشها است.
ب. ضعف تجهیزات جنگی: سلاحها و لوازم یدکی تولید داخلی که توسط برخی صنایع داخلی برای تجهیز کردن ناوچه های ایرانی به کار می روند دچار ضعف هایی هستند. ایران برخی از ناوچه هایی را که قبل از انقلاب از کشورهای غربی خریداری کرده بود تعمیر و بازسازی کرده و به سیستمهای دفاعی و موشکی کشورهای هم پیمان مانند چین مجهز می کند. اما نمی تواند این سیستمها را به خوبی با یکدیگر سازگار کند. از این رو، قدرت کارآیی آنها به شدت کاهش می یابد. به عنوان مثال، ناوچه های ایرانی همچنان از ضعف سیستم پدافند هوایی و عدم توانایی در مقابله با حملات هوایی رنج می برد. به عنوان نمونه، سیستم پدافند هوایی «سی کت» که بر روی ناوچه های کلاس «الوند» بود، به خاطر کارآیی پایین آن کنار گذاشته شد([50]). همچنین سیستم موشکی الوند که پنج لانچر موشک ضد کشتی سی کیلر «Sea Killer Mk2» بود نیز کنار گذاشته شد و با چهار لانچر موشک ضد کشتی سی 802 ساخت چین جایگزین شد([51]).
در چند سال اخیر، در مناطق ساحلی خلیج عربی، دریای عمان و دریای خزر چندین مورد حادثه برای نیروی دریایی ایران رخ داد و ایران در طول پنج سال، مهمترین تجهیزات دریایی خود را از دست داد. گفتنی است که ایران در راهبرد دریایی و مأموریت های لجستیک و علمیات پشتیبانی و حمایت ناوچه هایی که هنوز از خدمت خارج نشدند و یا ناوچه هایی که در اولویت تعمیر و بازسازی قرار دارند، به نوعی به این تجهیزات متکی بود. به عنوان مثال، ناوچه «دماوند» در سال 2018 میلادی در دریای خزر با موج شکن برخورد کرد و به طور کامل غرق شد. صاحب نظران، دلیل این حادثه را عدم برخورداری از امکانات فنی و نیروی انسانی ماهر، و نیز عدم سازگاری با شرایط گوناگون آب و هوایی در منطقه محدود دریایی دانسته اند([52]). همچنین، در سال 2020 میلادی و در جریان رزمایش دریایی در منطقه جاسک و چابهار ناو پشتیبانی «کنارک» هدف آتش ناو «جماران» قرار گرفت که این حادثه گویای مبهم بودن قواعد درگیری و ضعف آشکار در سامانه های فرماندهی و کنترل است.
ج. مشکلات فنی: بزرگترین چالش ناوگان دریایی از لحاظ فنی، این است که نیروی دریایی ایران به موتورهای مورد نیاز ناوگان خود دسترسی داشته باشد؛ چراکه کشورهای خارجی از فروش و یا حتی تعمیر موتورهای کشتی های ایران خودداری می کنند. ایران تلاش زیادی انجام داد تا موتورهای مورد نیاز خود را از برخی کشورها تهیه کند اما آلمان با درخواست دو موتور برای ناو «جماران» ایران مخالفت کرد. ایران دست به دامن کشورهای دیگری شد اما هر کدام از آنها به نحوی در این امر تعلل کردند. یکی از این کشورها فرانسه است که تا کنون هیچ منبع ایرانی از وصول محموله مورد نیاز از این کشور خبر نداده است([53]). وقتی که کشورهای غربی نپذیرفتند قطعات مورد نیاز ناوهای نظامی را به ایران بدهند، ایران این بار قطعات مورد نیاز برای تعمیر موتورها را از کشورهای غربی خواست و چنین استدلال کرد که این قطعات استفاده های غیر نظامی دارند. علاوه بر آن، ایران با استفاده از توانمندیهای داخلی و مخصوصا در مجتمع صنعتی «ISOICO» که کار آن ساخت و تعمیر کشتیهای ایرانی است، تعدادی از موتورها را تعمیر کرد. اما حوادثی که برای نیروی دریایی ایران به وجود آمد و نیز چالش هایی که جلوی توسعه آن را گرفته است، واقعیت کنونی آن یعنی ضعف آن را نشان می دهد که در هنگام اجرای چندین رزمایش به وضوح خود را نشان داده است. به عنوان مثال، دیدیم که چگونه کشتی پشتیبانی «خارک» در لنگرگاه بندر جاسک در ساحل خلیج عمان دچار حریق شد و با بی نتیجه ماندن تلاش تیم آتش نشانی برای اطفای حریق، کشتی خارک نیز غرق شد. احتمالا یکی از علل این حادثه انفجار در دیگهای بخار (BOILERS) بوده است([54]). البته این احتمال نیز وجود دارد که در تعمیر و بهسازی دیگهای بخار فرسوده که توسط «ISOICO» انجام شده بود، نارسایی وجود داشته است. همچنین، نیروی دریایی ایران در تأمین نیاز ناوگان دریایی به عملیات تعمیر و نگهداری نیز با مشکلات فزاینده ای روبرو است و روند توسعه و طرحهای پیاپی دریایی بسیار به کندی پیش می رود و روز به روز بر شمار زیردریایی ها و کشتیهای فرسوده و آسیب دیده افزوده می شود که باید با عملیات تعمیر و بازسازی بار دیگر به ناوگان دریایی بازگردانده شوند. مؤسسه تحقیقاتی «اینتل لب» در گزارشی به توانمندی فعلی نیروی دریایی ایران نگاهی انداخته و آورده است که برخی از تجهیزات اساسی نیروی دریایی ایران و مخصوصا زیردریایی ها غیر عملیاتی شده اند([55]).
سه. تلاشهای منطقه ای و بین المللی برای مقابله با حضور دریایی ایران
این امر که فعالیت های دریایی ایران توسط قدرتهای جهانی و منطقه ای به دقت رصد می شود، می تواند نفوذ و آزادی حرکت نیروی دریایی ایران را مختل کند. علاوه بر آن، ائتلافهای بین المللی برای مقابله با رفتار منطقه ای ایران و نیز مقابله با نقش ایران در کشورهای همجوار در حال شکل گیری است که این امر بی تردید، قدرت دسترسی ایران به مناطق دورتر و نیز امکان تهیه قطعات و مواد مورد نیاز برای افزایش حضور نیروی دریایی ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
همچنین ایالات متحده، با سیاست مقابله با تنش آفرینی های فزاینده نیروهای دریایی ایران، مهار فعالیت نیروی دریایی ایران را به دست گرفت. از این رو، نقش نیروهای دریایی امریکا در مقابله با تحرکات نیروی دریایی ایران مخصوصا در سواحل یمن، خلیج عدن و نیز خلیج عربی بسیار کارساز است.
چهار. کارآیی محدود در تحقق اهداف راهبردی
با توجه شرایط سیاسی و اقتصادی می توان گفت که عملیات تعمیر و بهسازی تجهیزات نیروی دریایی ایران، تأثیر چندانی در توان تسلیحاتی و یا راهبردهای نظامی آن ایجاد نکرده است. در مورد منطقه خلیج عربی و تنگه هرمز، باید گفت که فعالیت نیروی دریایی ایران در یک محدوده تنگ در منطقه محدود می شود که قایقهای تندرو و سکوهای پرتاب موشک های دریایی را در آن محدوده به کار می گیرد. اما در مورد حوزه فعالیت در آبهای منطقه ای و بین المللی باید گفت که حضور نیروی دریایی ایران در آبهای آزاد چنان محدود است که اصلا کارآیی ندارد. از مهمترین عواملی که مانع از آن شده است که نیروی دریایی ایران به عنوان یک نیروی راهبردی مطرح شود، کمبود ناوگان دریایی آن است. کشتی های اصلی که در اختیار نیروی دریایی ایران قرار دارند از 5 فروند تجاوز نمی کنند. و این امکانات کم نمی تواند جوابگوی آمادگی برای جنگ و نیز کشتیرانی در آبهای آزاد باشد. زیرا ارکان نیروی دریایی راهبردی این است که یگان های آن قادر باشد در بحرانها و نیز در مقابل تهدیدات به سرعت از خود عکس العمل نشان دهد([56]). علاوه بر آن، نیروی راهبردی باید در سواحل کشورهای دوست و هم پیمان نیز پایگاه هایی داشته باشد تا بتواند برای ناوگان دریای خود که راههای طولانی را طی می کنند، در هنگام لزوم امداد رسانی کند([57]). بنابراین، مشکلاتی که پیش از این به آنها اشاره کردیم، به نیروی دریایی ایران اجازه نمی دهد که در مصاف نیروی های دریایی راهبردی کارا قرار گیرد.
برآیند
بر اساس رویکردها و اهداف نیروی دریایی ایران و نیز با در نظر داشت چالشهایی که این نیرو در انجام مأموریتهای محوله در حمایت از منافع راهبردی کشور با آن روبرو است، و نیز علی رغم افزایش جایگاه و اهمیت نیروی دریایی برای پیشبرد اهداف راهبردی ایران، اما نیروی دریایی ایران همچنان از برخی مشکلات فنی رنج می برد که سد راه آن در تحقق اهداف آینده به حساب می آید. به طور کل می توان نیروی دریایی ایران را به شکل زیر خلاصه بندی کرد:
یک. قایقهای تندرو، موشک های دریایی، مین های دریایی، پهبادها و زیردریایی های آبهای کم عمق از مهمترین عوامل قدرت نیروی دریایی ایران به شمار می روند و می توانند جریان کشتیرانی در آبهای خلیج عربی را مختل کرده و روند انتقال انرژی جهان را تحت تأثیر قرار دهند.
دو. حضور گسترده نیروی دریایی در مناطق خلیج عربی و دریای سرخ و نیز قدرت نمایی دریایی در آبهای دوردست در عین کاستی ها، یک کارت چانه زنی است که با هدف ایجاد بازدارندگی مطلوب مورد استفاده قرار می گیرد.
سه. علی رغم تلاشهای بی وقفه ای که نیروی دریایی برای نوسازی ناوگان دریایی خود اعم از ناوها، کشتی های جنگی و زیردریایی ها انجام می دهد، اما تا کنون نتوانسته است کاستی های ناوگان دریایی خود را رفع کند.
چهار. در سایه پیشرفت اطلاعات و فناوری های نظامی و افزایش سطح تهدید، برای نیروی دریایی ایران مشکل است بتواند اهداف خود مبنی بر نقش آفرینی در آبهای دوردست و نیز تثبیت هژمونی منطقه ای تحقق بخشد؛ زیرا قدیمی بودن تجهیزات جنگی نیروی دریایی، نابسامانی اوضاع اقتصادی داخلی، پایین بودن قیمت های جهانی نفت و نیز اعمال تحریمهای بین المللی علیه ایران همه و همه سبب می شوند که عملیات تعمیر و بازسازی و در نتیجه افزایش توانمندی نیروهای دریایی ایران کند شود.
([1]) باشگاه خبرنگاران جوان، نداجا قصد ساخت 3 پایگاه در سواحل مکران را دارد، (۰۵ آذر ۱۳۹۵ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/FPhkE.
([2]) خبرگزاری تسنیم، استراتژیک ترین نیروی نظامی ایران در آبهای اقیانوس اطلس+عکس، (۰۴ اسفند ۱۳۹۲ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 سپتامبر 2021م، https://tn.ai/292551.
([3]) نشریه الجريدة، بلندپروازیهای دریایی ایران چه اهمیتی دارد؟ (10 اوت 2011م)، تاريخ بازدید: 26 اوت 2021م، https://cutt.us/3NP05.
([4]) روزنامه ايران، به تعداد نیاز ناوشکن می سازیم، (23 ژوئن 2012م)، تاريخ بازدید: 26 اوت 2021م، https://cutt.us/lfQQu.
([5]) خبرگزاری ایرنا، فرمانده نیروی دریایی ارتش: سیاست دفاعی ایران مبتنی بر بازدارندگی است، (27 ژوئن 2021م)، تاريخ بازدید: 26 اوت 2021م، https://cutt.us/rd8xL.
([6]) نشریه الجريدة، بلندپروازیهای دریایی ایران چه اهمیتی دارد؟ همان.
([7]) مايكل آيزنشتات، آلان باز، حضور پیشرفته ایران در آبها، انستیتو واشنگتن برای مطالعات خاور نزدیک، (13 مارچ 2014م)، تاريخ بازدید: 25 آوریل 2021م، http://cutt.us/tQUoG.
)[8]( Jackie Northam , Iran And Trading Partners Will Find Ways To Skirt Sanctions, Analysts Say, National Public Radio, )November 11, 2018), accessed on: 26 Nov. 2018. http://cutt.us/AhFtx.
([9]) اتاق بازرگانی، صنايع، معادن و کشاورزی تهران، راه های دور زدن تحریم کدام است؟، (06 آذر 1397ه.ش)، تاريخ بازدید: 28 نوامبر 2018م، http://cutt.us/kxByj.
([10]) پایگاه خبری العين، «تانكر تراكرز» ترفندهای ایران برای جابجا کردن نفت را رصد می کند… نقشه «هانی» بر ملا شد (14 سپتامبر 2020م)، تاريخ بازدید: 22 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/m7AY1.
([11]) دویچه وله، آغاز اولین رزمایش دریایی مشترک ایران، روسیه و چین در اقیانوس هند، (27 دسامبر 2019م)، تاريخ بازدید: 06 مي 2021م، https://bit.ly/2W80hW0.
([12]) اسپوتنیک، توانمندی های نیروی دریایی ایران، (29 شهريور 1398 ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/wtOhI.
([13]) ناوهای جنگی و شناورهای مسلح موجود در ایران، جنگاوران، (آبان 1339ه.ش)، تاريخ الاطلاع: 08 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/jkbyY.
([15]) جنگاوران، موشک های ضد کشتی ساخت ایران، (13 مى 2021ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/DWs03.
([16]) ناوهای جنگی و شناورهای مسلح موجود در ایران، جنگاوران، همان.
([17]) bbc فارسى، مرحله اول مانور نیروی دریایی سپاه پاسداران انجام شد، (۰۲ اردیبهشت ۱۳۸۹ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/bHLgJ.
([18]) مشرق، «اژدرافکن» دوزیست سپاه با نام «ذوالفقار» رونمایی شد+عکس، (۱۱ مهر ۱۳۹۴ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/3TZaG.
([19]) پایگاه خبری i24NEWS، ترامپ دستور داد قایقهای ایرانی که به کشتیهای امریکا در خلیج نزدیک شوند، باید منهدم شوند، (22 آوریل 2020م)، تاريخ بازدید: 06 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/yv9SU.
([20]) باشگاه خبرنگاران، مين های دريايی ايران چگونه ناوهای هواپيمابر آمريکا را نابود می کنند + فیلم لحظه انفجار مين، (۳۰ دی ۱۳۹۱ه.ش)، تاريخ بازدید: 27 اوت 2021م، https://cutt.us/5P8JD.
([22]) راديو فردا، مین چسبان چیست وآیا ایران چنین مین هایی دارد؟ (۲۸ خرداد ۱۳۹۸ه.ش)، تاريخ بازدید: 24 اوت 2021م، https://cutt.us/1Rb3v.
([23]) مشرق، رونمایی ایران از «مین ضدزیردریایی» در آبهای خلیج فارس و تنگه هرمز/ شگفتانه سپاه در سال نو برای شکار سریعتر «جورجیا» آمریکایی و «دلفین» اسراییلی +عکس، (۱۵ دی ۱۳۹۹ه.ش)، تاريخ بازدید: 01 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/zEFsW.
([24]) وب سایت العربية، ایران از کدام نوع مین برای انفجار دو نفتکش در خلیج عمان استفاده کرد؟، (17 ژوئن 2019م)، تاريخ بازدید: 06 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/1KggK.
([25]) خبرگزاری میزان، «خلیج فارس»؛ موشک ایرانی مافوق صوت، (۳۱ ارديبهشت ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 31 اوت 2021م، https://cutt.us/Uxv3w.
([26]) اسپوتنیک، ایران با در اختیار داشتن 6 نوع زیردریایی، در شمار 5 قدرت برتر جهان است، (10 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 09 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/9JOYL.
([27]) راديو فردا، چرا مهم ترین زیردریایی های ایران غیرعملیاتی شده‌اند؟، (۱۶بهمن ۱۳۹۹ه.ش)، تاريخ بازدید: 29 اوت 2021م، https://cutt.us/IRS0q.
([28]) راديو فردا، چرا مهم ترین زیردریایی های ایران غیرعملیاتی شده‌اند؟، (۱۶بهمن ۱۳۹۹ه.ش)، تاريخ بازدید: 29 اوت 2021م، https://cutt.us/IRS0q.
([30]) اسپوتنیک، توانمندی های نیروی دریایی ایران، (۲۹ شهريور ۱۳۹۸ه ش)، تاريخ بازدید: 11 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/wtOhI.
([31]) تابناک، بازتاب رصد «امضای قدرت آمریکا» توسط پهپاد سپاه در رسانه های آمریکا + ویدئو، (۰۹ ارديبهشت ۱۳۹۸ه.ش)، تاريخ بازدید: 25 اوت 2021م، https://cutt.us/D5YIe.
([32]) باشگاه خبرنگاران جوان، پهپاد صاعقه؛ دست بلند ایران در منطقه غرب آسیا + فیلم و تصاویر، (۰۵ آبان ۱۳۹۸ه.ش)، تاريخ بازدید: 27 اوت 2021م، https://cutt.us/flxHU.
([33]) جاده ايران، پهبادهای ایرانی.. سلاحی برای بازدارندگی و گسترش نفوذ منطقه ای، (25 سپتامبر 2019م)، تاريخ بازدید: 22 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/j68Or.
([34]) خبرگزاری صدا و سیما، عراقچی: امنيت در خليج فارس مفهومی به هم پیوسته و تفکیک ناپذیر است، (۲۲ خرداد ۱۳۹۸ه.ش)، تاريخ بازدید: 14 ژوئیه 2019م، https://bit.ly/2MHaPJ4.
([35]) خبرگزاری تسنيم، موسوی خطاب به پامپئو: مشکوک بودن حوادث نفتکش ها نگران کننده و هشدارآمیز است، (۲۴ خرداد ۱۳۹۸ه.ش)، تاريخ بازدید: 14 ژوئیه 2019م، https://bit.ly/2Ie4Y9M.
([36]) صلاح الدين حافظ، رقابت قدرتهای بزرگ بر سر شاخ افریقا، مجله عالم المعرفة، (کویت، انتشارات شورای ملی هنرها، فرهنگ و ادبیات، ژانویه 1982م)، ص55-56.
([37]) روزنامه «ابتکار»، عبور ناممکن نفتکش ها از میدان مین، (۰۸ مرداد ۱۳۹٧ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 دسامبر 2018م، https://goo.gl/J9Sqfg.
([38]) وبسایت روسيا اليوم، سليمانی: در سایه وجود امریکا، دریای سرخ دیگر امن نیست، (26 ژوئن 2018م)، تاريخ بازدید: 07 دسامبر 2018م، http://cutt.us/4m97f.
([39]) وبسایت ايلاف، ایران بندر تازه ای در ساحل اقیانوس هند ایجاد می کند، (03 دسامبر 2017م)، تاريخ بازدید: 25 آوریل 2021م، http://cutt.us/RkWo6.
([40]) Yoel Guzansky, Iran’s Growing Naval Ambitions.. Why It Wants Naval Bases in Syria and Yemen, Foreign affairs, (1 January 2017), accessed on: 1 April 2021. goo.gl/gBpTbm.
([41]) سياست روز، ماجراجویی های نظامی در دوران ترامپیسم، (۱۲بهمن ۱۳۹٥ه.ش)، تاريخ بازدید: 26 سپتامبر 2021م، http://cutt.us/EA8xS.
([42]) جام جم، توان نیروی دریایی ایران پس از ۲۰۲۰ به شدت افزایش می یابد، (۱۲ اسفند ۱۳۹۵ه.ش)، تاريخ بازدید: 26 سپتامبر 2021م، http://cutt.us/5kgSF.
([43]) خبرگزاری تسنيم، آماده ایم انتقام سختی از آمریکا بگیریم / نظامیان آمریکا در خلیج فارس در دسترس ما قرار دارند، (۱۶ دی ۱۳۹۸ه.ش)، تاريخ بازدید: 04 دسامبر 2020م، https://bit.ly/37LojZX
([44]) Forbes, Iran Deploys Missiles Covering The Strait Of Hormuz,(Apr 7, 2020) accessed on: 1 Dec. 2020. https://bit.ly/2yJYIV0.
([45]) سكای نيوز، واشنگتن تحرکات دو کشتی نظامی ایران در اقیانوس اطلس را رصد می کند، (10 ژوئن 2021م)، تاريخ بازدید: 25 ژوئن 2021م، https://bit.ly/35Ndp6P.
([46]) ارم نيوز: تمرینات آموزشی نیروهای دریایی ایران و چین در دریای عمان، (14 ژوئن 2017م)، تاريخ بازدید: 26 سپتامبر 2021م، http://cutt.us/TOgMY.
([47]) خبرگزاری ایسنا، سفیر روسیه در تهران اعلام کرد: برگزاری رزمایش دریایی مشترک روسیه، چین و ایران، (۱ شهریور ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 02 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3D60z3f.
([48]) فدوی: ستاد فرماندهی ندسا به بندرعباس منتقل می شود، روزنامه رسالت، (۳ تیر ۱۳۸۹ه.ش)، تاريخ بازدید: 04 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/NiwdG.
([49]) ناو رودکی سپاه؛ کاربردهای واقعی و برداشت های رسانه‌ای، راديو فردا، (۰۶آذر۱۳۹۹ه.ش)، تاريخ بازدید: 05 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/5yiis.
([50]) جنگاوران، ناوهای محافظ کلاس جماران (پروژه موج)، (13 سبتمبر 2019م)، تاريخ بازدید: 09 سپتامبر 2021م، https://cutt.us/Dy5a9.
([52]) چرا ناوچه دماوند در خزر دچار خسارت اساسی شد؟، BBC فارسى، (31 ژانویه 2018م)، تاريخ بازدید: 16 اوت 2021م، https://cutt.us/35Sbc.
([53]) جنگاوران، ناوهای محافظ کلاس جماران (پروژه موج)، همان.
([54]) راديو فردا، غرق شدن ناو خارک؛ سانحه، خرابکاری یا اقدام خصمانه؟، (۰۲ تیر ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 16 اوت 2021م، https://cutt.us/fg50X.
([55]) چرا مهم ترین زیردریایی های ایران غیرعملیاتی شده اند؟ همان.
([56]) توهمات و واقعیات دربارهٔ نیروی دریایی «خودکفا و راهبردی» ارتش جمهوری اسلامی، راديو فردا، (۱۰ تير ۱۴۰۰ه.ش)، تاریخ بازدید: 31 اوت 2021م، https://cutt.us/NezgH.
