احمد شمس الدین لیله
پژوهشگر مؤسسه بین المللی مطالعات ایران
دکتر معتصم صدیق عبدالله
پژوهشگر مؤسسه بین المللی مطالعات ایران
چکیده
از نظر ایران اهمیت بنادر کشور تنها به جنبه اقتصادی آنها خلاصه نمی شود بلکه با در نظر داشت رویکردهای نظام ایران، این بنادر از لحاظ راهبردی نیز دارای اهمیت هستند. این پژوهش درصدد است تا اهمیت این بنادر و به عنوان نمونه بندر جاسک را از جوانب مختلفی که نهادهای تصمیم ساز ایرانی در استفاده از این بنادر مد نظر قرار می دهد را، مورد بررسی قرار دهد. و برای این منظور، به موارد زیر پرداخته می شود: اهمیت بنادر دریایی ایران، نقشه بنادر شمالی در ساحل دریاری خزر، نقشه بنادر جنوبی در ساحل خلیج عربی، اهداف توسعه بنادر ایران، بندر جاسک به عنوان نمونه موردی، و در پایان، چالش های فراروی توسعه بنادر ایرانی و موانع توسعه بندر جاسک.
مقدمه
دریانوردی در اقتصاد ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا 95 درصد حمل و نقل تجاری ایران با استفاده از مسیرهای آبی صورت می گیرد که وجود بنادر ایرانی که تعداد آنها به 300 بندر می رسد، در این زمینه نقش مهمی برعهده دارد. اکثر این بنادر، بندرهای کوچکی هستند که زیر نظر استانداری ها، سازمان ها و شهرداری ها اداره می شوند. و بقیه آنها بنادر کوچکی هستند که زیر نظر شورای عالی دریانوردی ایران فعالیت می کنند. بنادر جنوبی که در ساحل خلیج عربی و بنادر شمالی که در ساحل دریای خزر موقعیت دارند، درگاه اصلی صادرات نفت و کالاهای غیر نفتی ایران به سایر نقاط جهان به شمار می روند.
ایران در تکاپوی حرکت در راستای اهداف خود، اقدام به توسعه این بنادر کرده است. به ویژه اینکه موقعیت جغرافیایی ایران سبب می شود که این پایانه های دریایی برای ایران و کشورهای جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار شوند. بندر جنوبی جاسک که بر دریای عمان مشرف است، یکی از مهمترین بنادری است که توجه دولت ایران به خود معطوف داشته است و در راستای اهداف گوناگون اقتصادی، راهبردی و امنیتی، طرح انتقال لوله نفت به طول 1100 کیلومتر در این بندر کلید خورده است. پژوهش حاضر به این مسأله می پردازد که علی رغم اینکه بنادر گوناگون ایرانی از لحاظ اقتصادی اهمیت بالایی دارند اما اهمیت برخی از این بنادر همچون بندر جاسک از بُعد اقتصادی فراتر رفته تا جاییکه دیگر اهمیت راهبردی و امنیتی آنها برای کشور کمتر از بُعد اقتصادی نیست. همچنین این پژوهش، به چالش ها و مشکلاتی می پردازد که مانع از استفاده حداکثری از امتیازات این بنادر می شود که مهمترین آنها تحریم هایی است که ایران را از چندین دهه بدینسو زمین گیر کرده است.
نخست: اهمیت بنادر دریایی در ایران
طول ساحل های ایران به 5800 کیلومتر می رسد که در هفت استان این کشور در شمال با دریای خزر و در جنوب با خلیج عربی امتداد دارد. این استانها عبارتند از: گلستان، گیلان، مازندران، خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان. این هفت استان حدود 18 میلیون نفر یعنی بیش از 22 درصد جمعیت ایران را در خود جای داده است اما با این همه، به اندازه کافی توسعه نیافته اند. به همین سبب ایران در سالهای گذشته کوشیده است تا با توسعه بنادر خود از یک سو به رشد اقتصادی خود کمک کند و از سویی دیگر با توزیع جمعیت در امتداد سواحل کشور از مهاجرت آن به تهران جلوگیری کند. دولت ایران تعدادی از این بنادر از جمله بندر فریدون کنار و بندر آستارا در ساحل دریای خزر و بندر دیلم، کنجان گناوه و چوئبده در ساحل خلیج عربی را به بخش خصوصی واگذار کرده است([1]).
دریا نوردی در اقتصاد ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در حمل و نقل اکثر کالاهای ایرانی مورد استفاده قرار می گیرد و به عنوان درگاه اصلی صادرات نفتی و غیر نفتی ایران به دیگر نقاط جهان عمل می کند. بندرهای شمالی مشرف به دریای خزر، در کنار اهمیت اقتصادی از لحاظ کاربری نیز تنوع دارند. به عنوان مثال برخی بنادر مانند بندر گز جنبه گردشگری دارند و برخی چون بندر انزلی در تجارت بین المللی مورد استفاده قرار می گیرند و برخی دیگر مانند فریدون کنار در زمینه انتقال گاز طبیعی و مواد غذایی و غلات نقش دارند و برخی دیگر همچون بندر ترکمن به عنوان مرکز صادرات خاوریار در سطح جهان شهرت دارند و بندر امیر آباد نیز ایران را از لحاظ صنعتی به کشورهای آسیای میانه پیوند می دهد.
اما بنادر جنوبی حاشیه خلیج عربی، که راه ایران را به اقیانوسهای جهان باز می کنند از نظر اقتصادی از اهمیت بیشتری برای ایران برخوردارند. برخی از این بنادر همچون بندر شهید رجایی برای واردات بخش اعظم نیازهای کشور از دیگر کشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرند و برخی دیگر مانند بندر امام خمینی و بندر باهنر و بندر خرمشهر در خدمت صادرات کالاهای ایرانی همچون نفت و پتروشیمی و دیگر کالاها و فلزات قرار دارند. و برخی بنادر دیگر مانند بندر بوشهر برای انتقال کالا میان ایران و کشورهای خلیج عربی مورد استفاده قرار می گیرند. بندری همچون بندر آبادان علاوه بر کاربرد در زمینه ماهیگیری، دارای جاذبه های گردشگری است و برای نقل و انتقال مسافران به کشورهای خلیج مورد استفاده قرار می گیرد. و در نهایت، بندر چابهار به عنوان شاهراه بین المللی زمینه عبور تجارت به بازارهای آسیای میانه را فراهم کرده است. گفتنی است این بندر با همکاری هند و در قالب یک پروژه قدیمی مشترک توسعه داده شده است اما کار توسعه آن چندین مرتبه بخاطر تحریمهای اقتصادی ایران متوقف شده است.
این پراکندگی جغرافیایی بنادر ایرانی راههای مواصلاتی دریایی این کشور را با جهان باز نگه می دارد؛ بویژه هنگامی که هر گونه درگیری در خلیج عربی رخ دهد و تنگه هرمز بسته شود یا اینکه جریان کشتیرانی از این تنگه مورد تهدید قرار گیرد. این تنوع بخشی به راههای مواصلاتی تنها به ایران محدود نمی شود و برخی از کشورهای خلیج برای تضمین صادرات نفتی خود به طرحهای مشابهی روی آورده اند.
به طور کل می توان گفت که بنادر ایرانی در خدمت موقعیت ژئوپلیتیک این کشور قرار دارد. و از آنجا که موقعیت جغرافیای ایران به گونه ای است که راههای تجارتی بین المللی از آن گذر می کند و قدرت های بزرگ جهان بر سر اجرای طرحهای اقتصادی در این منطقه با یکدیگر رقابت دارند و برخی از بنادر ایرانی بخشی از این طرحهای رقابتی هستند؛ مانند طرح کمربند و جاده و دیگر طرحهایی که موجب صرفه جویی در زمان انتقال کالا می شوند، می توان گفت که ایران موقعیت مهمی در قلب جهان دارد. و ممکن است که برخی بنادر ایرانی به عنوان مراکز خدمات و پشتیبانی لجستیک در خط تجارت بین شرق و غرب عمل کند که این امر درآمدهای هنگفتی را نصیب این کشور خواهد کرد.
بنادر ایرانی دروازه اصلی صادرات نفت این کشور به سایر کشورهای جهان است. بنابراین، این بنادر در خدمت اساسی ترین بخشی قرار دارد که در کنار صادرات کالاهای دیگری همچون فلزات و مواد خام و محصولات کشاورزی، مهمترین منبع درآمد کشور در گرو آن است. مسأله به همین جا ختم نمی شود بلکه ایران در طرحهای توسعه برخی مناطق و استانها به این بندرها توجه نشان داده است تا با ایجاد توازن مانع از مهاجرت از این مناطق به کلان شهرها شود.
بندرگاههای ایران برای نهادهای نظامی مانند سپاه پاسداران و ارتش نیز اهمیت نظامی و راهبردی دارند. زیرا وجود چندین پایگاه نظامی در کنار این بندرها امکان حرکت کشتیرانی ایرانی به هر سو چه در خلیج عربی و یا اقیانوس هند و منطقه آسیای میانه را تسهیل می کند. و از همین طریق است که ایران به شبه نظامیان اسلحه می فرستد و به کشورهای هم پیمان چون سوریه و ونزوئلا نفت می فرستد و سپاه پاسداران که راهبرد مقاومت در برابر تحریم ها را در پیش گرفته، از همین طریق قاچاق کالا و فعالیت های غیر قانونی خود را به انجام می رساند.
رژیم ایران به بنادر این کشور به عنوان بستری برای پیشبرد سیاست های اقتصاد مقاومتی می نگرد؛ چرا که این بنادر دست ایران را برای مقابله با تحریمهای امریکا باز می گذارد و درگاه مهمی برای قاچاق نفت و کالاها است و گزینه های بدیلی را در اختیار ایران قرار می دهد تا بتواند چندین پایانه صادرات نفتی دایر كند. و این امر می تواند به رشد صادرات نفت و دیگر کالاهایی که برای اقتصاد ایران اهمیت راهبردی دارند، کمک کند.
نقشه (1): مهمترین بندرهای ایران
Resource: Seanews.US Shipping Lines to return to Iranian Ports, https://bit.ly/3tiDh55
دوم: بنادر شمالی واقع در ساحل دریای خزر
دریای خزر که در شمال ایران موقعیت دارد، یکی از مهمترین مقاصد اقتصادی و گردشگری در ایران به شمار می رود و با توجه به وسعتی که دارد، پنج کشور را بر ساحل خود گرد آورده است که عبارتند از: روسیه، ایران، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان. در امتداد ساحل دریای خزر، تعداد قابل توجهی بندر وجود دارد که نقش پر رنگی در حرکت تجارت و گردشگری میان ایران و کشورهای حاشیه دریای خزر ایفا می کنند. در اینجا به بندرهای شمالی ایران نگاهی می اندازیم:
1-بندر انزلی
بندر انزلی یکی از مهمترین بنادر ایران در ساحل دریای خزر است که در شهر انزلی قرار دارد. این شهر بعد از رشت ( که مرکز استان است)، دومین شهر از لحاظ جمعیت است. این بندر اولین و بزرگترین بندر ایرانی در ساحل دریای خزر است. علاوه بر اهمیت اقتصادی برای این منطقه، انزلی یکی از جاذبه های گردشگری است که میزبان گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور است([2]).
با امضای تفاهمنامه همکاری مشترک میان سازمان منطقه آزاد در انزلی با انجمن همکاری اقتصادی و سرمایه گذاری چین در سال 2018 میلادی بر اهمیت این بندر افزوده شد. زیرا از مهمترین بندهای این تفاهمنامه، تجارت و انتقال کالا در مسیر جدید کریدور ایران و چین است. این مسیر که از اروم چی در چین آغاز شده و با گذر از بندر اکتائو قزاقستان به بندر انزلی در ایران می رسد، به منظور ایجاد مسیرهای جدید ترکیبی میان ایران و چین با محوریت منطقه آزاد انزلی و افزایش ظرفیت حمل و نقل بار در دریای خزر ایجاد شده است([3]).
از آنجا که این بندر شامل پروژه خط ترانزیتی جایگزین کانال سوئز – از هند تا اروپا- می شود، از اهمیت راهبردی برخوردار می شود. قرار است کالاها از بندر ناوا شیوا در هند به مقصد بندر چابهار در جنوب شرق ایران بارگیری شود و از آنجا کالای مورد نظر از راه خشکی به بندر انزلی در ساحل دریای خزر انتقال داده شود، و آنگاه از راه دریایی به بندر آستراخان در روسیه و سپس از طریق خط آهن به شمال روسیه و اروپا انتقال داده شود. هدف از این طرح کاهش مسافت و صرفه جویی در زمان انتقال کالا است که از 38 روز به 14 تا 16 روز کاهش می یابد([4]).
2- بندر نوشهر
این بندر در فاصله سالهای 1930-1939 میلادی توسط دو شرکت هلندی و بلژیکی احداث شد و هم اکنون یکی از مهمترین بنادر اقتصادی و تجاری ایران به شمار می رود. و سالانه حجم قابل توجهی کالا از طریق این بندر مبادله می شود. این بندر نزدیک ترین بندر به تهران؛ پایتخت ایران است به گونه ای که فاصله آن با تهران تنها به 200 کیلومتر می رسد. این بندر 9 اسکله دارد که یک اسکله برای انتقال نفت و 8 اسکله دیگر برای واردات و صادرات محصولات و کالاهای تجاری کاربرد دارد([5]).
از دیگر ویژگی های این بندر نزدیکی آن به مراکز مهم تولیدی و صنعتی ایران در استانهای تهران، سمنان، خراسان و استان مرکزی است. علاوه بر آن، شرایط آب و هوایی مناسب بندر، صدور مواد غذایی و محصولات را به کشورهای آسیای میانه و قفقاز آسان کرده است. وجود یک فرودگاه در نزدیکی این بندر، دسترسی به پروازهای داخلی را ممکن کرده است. استفاده از این بندر برای کشورهای اروپایی و آسیای میانه موجب کوتاهی مسیر و صرفه جویی در وقت می شود([6]).
3- بندر امیر آباد
این بندر از 17 سال قبل بدین سو، از یک بندر ماهیگیری به یک بندر تجاری و اقتصادی تغییر کاربری داده است. این بندر هم اکنون 1600 هکتار مساحت دارد که انتظار می رود تا 2000 هکتار توسعه داده شود. این بندر که یکی از پرازدحام ترین و فعال ترین بنادر ایرانی محسوب می شود، همزمان عنوان منطقه ویژه اقتصادی را نیز بر خود دارد و همین مزیت سبب شده است تا چرخ فعالیت در آن اعم از صادرات و واردات و ترانزیت کالا تندتر از سایر بنادر شمالی بگردد([7]).
این بندر که در 10 کیلومتری روستای امیر آباد واقع است به همان نام خوانده شده است. این بندر یکی از بنادر چند منظوره در استان مازندران است و در منطقه ای قرار گرفته است که از مهمترین مناطق اقتصادی و صنعتی در ایران به شمار می رود. همچنین این بندر بعد از بنادر شهید رجایی، امام خمینی و قشم از لحاظ اهمیت در مرتبه چهارم قرار دارد و مهمترین منطقه آزاد تجاری در استان مازندان است که از طریق دریای خزر ایران را به کشورهای آسیای میانه پیوند می دهد([8]).
4- بندر فریدون کنار
این بندر که در فاصله 8 کیلومتری شهر فریدون کنار و در استان ساحلی مازندران قرار دارد، از مساحتی بالغ بر 73 هکتار برخوردار است. از سال 1990 میلادی با تصویب مجلس شورای اسلامی به عنوان بندر شناخته شد. اما اسکله موجود در آن در فاصله سالهای 1995 تا 2002 میلادی ساخته شد([9]). و با توجه به جایگاه و نقشی که در ترانزیت دریایی و تجاری دارد و برای کشور از اهمیت به سزایی برخوردار است، در زمره بهترین بنادر ایران جای گرفته است. در سال 2007 میلادی اداره و راهبری آن به مدت 40 سال به بخش خصوصی واگذار شد. این بندر چند منظوره چندین ترمینال دارد که یک ترمینال به کالاهای عمومی اختصاص دارد که مساحت انبارهای آن به 36 هزار متر مربع می رسد. و ترمینال کانتینری، ترمینال غلات، ترمینال نفتی و ترمینال گاز مایع (LPG) از دیگر ترمینال های این بندر هستند([10]).
5 – بندر ترکمن
بندر ترکمن از قدیمی ترین بنادر استراتژیک ایران در ساحل دریای خزر است که در سال 1927 میلادی و در دوره پهلوی احداث شد و در آن زمان از آن به بندر شاه یاد می شد. این بندر که در 10 کیلومتری ترکمن صحرا واقع است، پتانسیل گردشگری بالایی دارد و جزو اولین بنادری است که به خط آهن متصل شد([11]). جالب است بدانید که این بندر پایتخت خاویار جهان است و 40 درصد خاویار ایران از این منطقه به دست می آید. علاوه بر خاویار، این بندر به صادرات پنبه نیز شهرت دارد. منطقه بندر ترکمن به آب و هوای معتدل، صنایع دستی، پرورش اسب و لباس های محلی شهرت دارد. این بندر از جمله جاذبه های گردشگری به شمار می آید که مناطق اطراف آن یعنی منطقه شکار ممنوع صوفیکم، بازار دوشنبه و روستای قره قاشلی نیز هر کدام، از جمله جاذبه های گردشگری هستند([12]).
6- بندر گز
این بندر در غرب استان گلستان و در فاصله 44 کیلومتری شهر گرگان واقع است و آب و هوای معتدل خزری دارد. ویژگیهای آب و هوایی، طبیعت سرسبز، پوشش جنگلی و وجود آبشارها این بندر و مناطق اطراف آن را به قبله گردشگری بدل کرده است([13]).
نقشه (2): مهمترین بنادر ایران در ساحل دریای خزر
Resource: Sipping Company in Iran, https://bit.ly/2YCu7Ck
سوم: بنادر جنوبی ایران که در ساحل خلیج عربی و اقیانوس هند قرار دارند
بنادر جنوبی ایران هم از لحاظ تعداد و هم از لحاظ اهمیت، بر بنادر شمالی پیشی گرفته اند؛ چرا که بخش اعظم صادرات و واردات کشور از طریق این بندرها صورت می گیرد. در اینجا به برخی از این بنادر اشاره ای خواهیم داشت:
1- بندر شهید رجایی
این بندر در 23 کیلومتری غرب شهر بندر عباس و شمال جزیره قشم و تنگه هرمز واقع است. و موقعیت خاص جغرافیایی، دسترسی آسان به آب های بین المللی از طریق خلیج عربی، اتصال به شبکه بین المللی راه آهن و راه ابریشم و نزدیکی به مناطق آزاد در جزیره کیش و قشم و بنادر خلیج عربی از جمله عواملی است که اهمیت تجاری این بندر را دو چندان کرده است. ([14]) این بندر با 2400 هکتار وسعت مرز دریایی، بیشترین نقش در صنعت حمل و نقل و تجارت بین المللی را ایفا می کند و با بیش از 80 بندر معروف جهان از طریق 35 خط برتر کانتینری دنیا تبادل کالا و مراوده بازرگانی دارد([15]).
2- بندر باهنر
این بندر همان بندر اصلی و تنها بندری بود که در شهر بندر عباس وجود داشت اما بعد از احداث بندر شهید رجایی، دومین بندر این شهر شد. در جنوب ایران و در شمال خلیج عربی موقعیت دارد . بندر باهنر سومین بندر صادراتی ایران است که در امور صادرات کالاها و محصولات ایرانی به ویژه کالاهای غیر نفتی جایگاه ویژه ای دارد. و به لحاظ اینکه در محدوده شهر بندر عباس قرار دارد، همه روزه پذیرای تعداد قابل توجهی گردشگر و مسافر است و در سالهای اخیر نقش به سزایی در رونق اقتصادی این منطقه داشته است([16]).
3 – بندر امام خمینی
این بندر که پیش از انقلاب از آن با نام بندر شاهپور یاد می شد، بعد از انقلاب به بندر امام خمینی تغییر نام یافت. بندر امام خمینی از بزرگترین بندرهای ایران است و در شمال غرب خلیج عربی به مساحت 11044 هکتار و در نزدیکی منطقه پتروشیمی و منطقه تجاری آزاد اروند موقعیت دارد. سرعت تخلیه و بارگیری در این بندر آن را به یکی از مهمترین درگاههای تجاری در خلیج عربی قرار داده است([17]).
این بندر با تهران 927 کیلومتر فاصله دارد و علاوه بر فعالیت در زمینه صادرات و واردات، ویژگی دیگری که آن را برجسته کرده، وجود پالایشگاههای نفت و بزرگترین مجتمع های پتروشیمی در ایران است. این بندر دو منطقه تجاری نیز دارد([18]). مساحت مناطق تجاری این بندر تقریبا 11 هزار هکتار است که بزرگترین منطقه تجاری در ایران به حساب می آید. در سالهای اخیر که سیاست خصوصی سازی دنبال شد، این بندر توانست از بخش خصوصی بالغ بر 12 هزار میلیارد ریال یعنی بیش از 285.7 میليون دلار سرمایه جذب کند([19]).
4- بندر بوشهر
استان بوشهر تقریبا 23 هزار و 167 کیلومتر مربع مساحت دارد و طول ساحل های آن با خلیج عربی به 937 کیلومتر می رسد که چندین بندر کوچک و بزرگ را در خود جای داده است. مهمترین و بزرگترین بندر در زمینه تبادل کالاهای تجاری بندر بوشهر است که پذیرای حدود 8 تن کالا است و خدمات دیگری همچون خدمات کانتینری و انبار کردن کالاها و محصولات پتروشیمی و همچنین خدمات مسافربری را نیز ارائه می دهد([20]). این بندر که 1228 کیلومتر با تهران فاصله دارد، از لنگرگاههای عمومی و اختصاصی برخوردار است. این بندر به طور اختصاصی برای انتقال کالا بین ایران و کشورهای خلیج عربی فعالیت دارد([21]).
5 – بندر خرمشهر
این بندر که بزرگترین بندر تجاری آزاد ایران است، در شمال غرب خلیج عربی و جنوب غرب ایران و در تقاطع دو رودخانه اروند ( شط العرب) و کارون در استان خوزستان موقعیت دارد. این بندر سابقه طولانی در زمینه تجارت دریایی دارد و حتی قبل از انقلاب نیز با دارا بودن 20 اسکله از بزرگترین بنادر ایران محسوب می شد([22]). مساحت 320 هکتاری این بندر، نزدیکی آن به عراق، نزدیکی به منطقه تجاری اروند، موجب اهمیت اقتصادی این بندر شده است و نزدیکی آن به پالایشگاه آبادان و کارخانه فولاد خوزستان و دسترسی به خطوط راه آهن داخلی که این بندر را به شبکه ریلی کشور پیوند می دهد، اهمیت این بندر را دو چندان ساخته است([23]).
6- بندر آبادان
این بندر که بر حاشیه اروند رود ( شط العرب) واقع است، دارای 5 اسکله و آبخور به عمق 5.5 متر است. مساحت کلی این بندر به 6.5 هکتار و مساحت انبار مسقف به 2000 کیلومتر مربع می رسد. اسکله بندر آبادان چند منظوره است که برای جابجایی مسافر به کشورهای همجوار نیز فعالیت دارد و روزانه 300 مسافر توسط شناورها جابجا می شوند([24]).
هفت- بندر چابهار
بندر چابهار در استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرق ایران قرار دارد و ایران را از طریق خلیج عدن و دریای عرب به اقیانوس هند متصل می کند. اين بندر بزرگ متشكل از دو پايانه شهيد بهشتى و شهيد كلانترى است كه هر كدام پنج لنگرگاه دارند([25]) در سالهای اخیر، ایران برای توسعه این بندر گامهای بلندی را برداشته است به گونه ای که ظرفیت بندر چابهار از ۲.۵ میلیون تن به ۸.۵ میلیون تن افزایش یافته و در سال 2018 میلادی ۱۸۰۰ متر اسکله در این بندر ساخته شده است([26]). این بندر عنصر محوری در تلاشهای هند برای احداث کریدوری به آسیای میانه و افغانستان به حساب می آید که با این وجود، این شاهراه از خاک رقیبش یعنی پاکستان نخواهد گذشت.
توسعه بندر چابهار یک طرح قدیمی مشترک ایران و هند است که در راستای اهداف سیاسی و امنیتی دو کشور صورت می گیرد. با اتصال این بندر به راههای خشکی و شبکه خط راه آهن که تا افغانستان امتداد پیدا می کند، تجارت مستقیم بین ایران و هند و بین این دو کشور و افغانستان و کشورهای آسیای میانه رونق می گیرد. این دو کشور در سال 2003 میلادی تصمیم گرفتند که بندر چابهار را توسعه دهند و این بندر را که در جنوب ایران واقع است و به اقیانوس هند راه دارد، به راههای خشکی متصل سازند که تا مرزهای افغانستان در شمال شرق ایران امتداد دارند([27]).
جدول (1): لیست مهمترین بنادر ایران در ساحل دریای خزر و خلیج عربی
| نام بندر | استان | شهرستان | فاصله با تهران (كيلو متر) | طول اسکله (متر) | موقعیت |
| انزلی | گيلان | انزلی | 365 | 1578 | دریای خزر |
| امير آباد | مازندران | بهشهر | 300 | 1800 | دریای خزر |
| نوشهر | مازندران | نوشهر | 215 | 1430 | دریای خزر |
| شهيد رجائي | هرمزگان | بندر عباس | 1350 | 8245 | خلیج عربی |
| امام خميني | خوزستان | ماهشهر | 1000 | 7765 | خلیج عربی |
| بوشهر | بوشهر | بوشهر | 1100 | 2272 | خلیج عربی |
| چابهار | سيستان وبلوچستان | چابهار | 1961 | 1280 | دریای عمان |
| خرمشهر | خوزستان | خرمشهر | 997 | 2471 | خلیج عربی |
| لنگه | هرمزگان | بندر لنگه | 1700 | 475 | خلیج عربی |
| شهيد باهنر | هرمزگان | بندر عباس | 1500 | 1447 | خلیج عربی |
| آبادان | خوزستان | آبادان | 1000 | 416 | خلیج عربی |
| جاسک | هرمزگان | جاسک | 1602 | 520 | دریای عمان |
منبع: بنادر و پایانه ها » بنادر ایران»https://bit.ly/2ZsPR4L . و تاریخچه بندر جاسک https://bit.ly/3tpqjlj . و مسیر بندر جاسک به تهران https://bit.ly/30TnWLb
چهارم: اهداف ایران از توسعه بنادر.. نمونه موردی: بندر جاسک
بعد از اینکه دولت حسن روحانی در اواسط سال 2020 میلادی تصمیم گرفت پروژه بزرگ انتقال خط لوله نفت به این بندر را آغاز کند، اهمیت این بندر به صورت چشمگیری افزایش یافت. در این پژوهش بر آنیم تا برای روشن ساختن اهمیت و نقش بنادر در پیشبرد سیاست نظام، بندر جاسک را به عنوان نمونه موردی مورد بررسی قرار دهیم:
1– بندر جاسک .. موقعیت و اهمیت
شهر جاسک که در 320 کیلومتری شرق بندر عباس و در استان هرمزگان در جنوب ایران قرار دارد ( رجوع شود به نقشه 3)، از گذشته های دور نیز دارای اهمیت بوده است. بندر جاسک که در این منطقه قرار دارد، به علاوه بر عمق آب و وجود آبراهه های عریض برای عبور کشتی ها و سهولت دسترسی به آبهای بین المللی و فراهم بودن فضای وسیع برای لنگر انداختن کشتی های بزرگ، از پتانسیل های اقتصادی و گردشگری متنوعی برخوردار است. بندر جاسک با توجه به موقعیت راهبردی اش و درآمد هنگفتی که از عبور و مرور کشتی ها نصیب کشور می کند، یک امتیاز اقتصادی بزرگی برای ایران به حساب می آید و بعد از نفت و گاز یکی از منابع اصلی درآمد کشور است.
از سویی دیگر، از آنجا که جاسک بین سه تنگه مهم یعنی هرمز، باب المندب و ملقا واقع است و یک سوم تجارت جهانی از این منطقه گذر می کند، موقعیت راهبردی جاسک برای ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این امکانات و پتانسیل های عظیم، سبب شده است تا دولت با احداث خطوط انتقال نفت و احداث پایانه ای برای ذخیره و صادرات بنزین در صدد توسعه سواحل مکران برآید. گفتنی است بعد از پایانه خارک که در رکن شمال شرق خلیج عربی و مشرف به شهر بوشهر قرار دارد، این دومین پایانه است.
نقشه (3): بندر جاسک در ساحل دریای عمان
منبع: روزهای پایانی ترامپ.. ایران آبستن حوادث است و جهان منتظر و نگران.https://arbne.ws/3vqHu7U
نگرانی ها از پیامدهای تنش های منطقه که مبادا حرکت کشتیرانی از تنگه هرمز را با مشکل مواجه کرده و تدارکات جهانی نفت را با مشکل روبرو کند و همچنین وضعیت پر رفت و آمد این تنگه، کشورهای تولید کننده نفت را بر آن داشت تا برای انتقال نفت خود به کشورهای جهان، به دنبال گزینه های بدیلی به جای تنگه هرمز برآیند. در همین راستا بود که عربستان سعودی خط لوله انتقال نفت شرق – غرب را به طول 1200 کیلومتر احداث کرد که از منطقه بقیق آغاز و با گذر از دریای سرخ تا بندر ینبع امتداد می یابد. امارات متحده عربی نیز خط لوله حبشان- فجیره را به طول 380 کیلومتر احداث کرد. علاوه بر آن، سه خط لوله کرکوک – جیحان (ITP)، کرکوک- بانیاس و عراق- عربستان (IPSA) در عراق ازجمله جایگزین‌های تنگه هرمز در میان کشورهای منطقه به شمار می‌روند. در ایران نیز علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی به مسئولین درباره تنوع بخشیدن به پایانه های ذخیره و صادرات نفت به مسئولین ذی ربط توصیه کرده است(28) که به دنبال گزینه بدیلی برای تنگه هرمز و یا یک گزینه دیگری در کنار این تنگه باشند و نیز برای دور زدن تحریمهایی که توسط دولت دونالد ترامپ رئیس جمهور پیشین امریکا علیه ایران وضع شد راهی در نظر گرفته شود. در نتیجه، کار بر روی بندر جاسک روی دست گرفته شد تا بعد از پایانه اصلی که در جزیره خارک واقع است، جاسک دومین پایانه برای صادرات نفت باشد.
از این رو، حسن روحانی رئیس جمهور کشور در 25 ژوئن 2020 میلادی احداث خط لوله انتقال نفت به طول 1100 کیلومتر از منطقه گوره در بوشهر (جنوب غرب ایران) به منطقه جاسک ( جنوب شرق ایران) در حاشیه دریای عمان و فراتر از تنگه هرمز ( به نقشه 4 رجوع شود) را آغاز کرد. و قرار است مخازن بزرگی برای ذخیره نفت نیز احداث گردد. بنا به گفته بیژن زنگنه وزیر نفت ایران([29]) قرار بود که این پروژه در ماه مارچ سال 2021 میلادی به بهره برداری برسد. گفتنی است هزینه توسعه بندر جاسک به 1.8 میلیارد دلار می رسد([30]).
نقشه (4): مسير خط لوله نفت از منطقه گوره به بندر جاسک
منبع: وقتی ایران تنگه هرمز را دور می زند/ خط لوله گوره-جاسک؛ حذف تهدیدات امنیت انرژی،https://bit.ly/3tnfArw
2- اهداف اقتصادی توسعه بندر جاسک
ایران قصد دارد با توسعه بندر جاسک چند مزیت اقتصادی را تحقق بخشد که مهمترین آنها عبارتند از:
الف – تسریع در روند صدور نفت و تنوع بخشیدن به پایانه های صدور: این امر با ایجاد اولین بندر ایرانی که خارج از تنگه هرمز جایی که کشتیهایی برای رفت و آمد به کشورهای حاشیه خلیج عربی در آن نقطه کم عرض ازدحام کرده اند، امکان پذیر شد که با آغاز صادرات از آن، بندر جاسک به شمار دیگر بنادر مهم ایران در زمینه صادرات نفت به حساب خواهد آمد. پیش از این بندر خارک پایانه اصلی برای صدور نفت محسوب می شد([31]). بیش از 80 درصد صادرات نفت خام ایران از بندر خارک صورت می گیرد. و از چندین دهه قبل و بعد از اینکه که در طی جنگ هشت ساله با عراق جزیره خارک هدف بمباران شدید قرار گرفت، کار توسعه سواحل مکران که بندر جاسک را در خود جای داده است، هرچند با سرعتی کم، روی دست گرفته شده است. از آن زمان ایران پراکندگی پایانه های صدور نفت را در برنامه خود گنجانده است.
ب- ایران تلاش دارد ظرفیت صادرات و ذخیره نفت خود را بالا ببرد تا بتواند با رفع تحریم های امریکا، روزانه یک میلیون بشکه بیشتر صادر کند. و با احداث 20 مخزن بزرگ، ظرفیت ذخیره سازی خود را به 30 میلیون بشکه برساند([32]). گفتنی است بر اثر تحریمهای آمریکا، صادرات نفت ایران به شدت کاهش یافت تا جایی که در میانه سال 2020 میلادی به 200 هزار بشکه در روز رسید. این در حالیست که در سال 2017 میلادی صادرات نفت ایران 2.5 میليون بشکه در روز بود([33]).
ج- افزایش صادرات پتروشیمی: ایران در صدد است با به کار گیری ظرفیت های بندر جاسک و انتقال نفت خام به پالایشگاههای بنزین و کارخانه های پتروشیمی، صادرات تولیدات پتروشیمی همچون سوخت خودروها و هواپیما، پروپیلین و دیگر مشتقات نفتی را افزایش دهد. با این روش، درآمد صادرات پتروشیمی ایران به دو برابر افزایش یافته و به در آمد سالانه 25 میلیارد دلار خواهد رسید. در حالیکه قبل از آن 12 میلیارد دلار در سال بوده است. ایران برای صادرات این محصولات به بازارهای آسیایی چشم دوخته است([34]).
د- رونق بخشیدن به صنایع محلی راکد به ویژه آن بخش از صنعت که مورد تحریم قرار گرفته است مانند صنایع آهن و فولاد که در تولید خطوط لوله کاربرد دارد. در این طرح 1100 کیلومتر خطوط لوله برای انتقال نفت نیاز است که بخشی از آن در داخل تولید شده است. علاوه بر آن، برخی صنایع ثانوی و تکمیلی دیگری همچون صنعت پمپ و ابزار و آلات فنی و شیر آلات نیز در این طرح مورد حمایت قرار می گیرند.
3 – اهداف راهبردی و امنیتی توسعه بندر جاسک
در حوزه راهبردی و امنیتی، ایران در نظر دارد این اهداف را محقق سازد:
الف-فراهم کردن امکان صادرات نفت در موقعیت های بحرانی: ایران جز با خروج از تنگه هرمز نمی تواند این هدف خود را محقق كند. علی رغم اینکه تا کنون ایران اقدام به بستن تنگه هرمز حتی در زمان جنگ با عراق نکرده است، اما از سالیان پیش در تلاش است تا برای صادرات نفت خود گزینه بدیلی به جای هرمز داشته باشد([35]). ایران در تلاش است راهی پیدا کند که اگر تنش با جامعه جهانی بالا بگیرد، باز هم ایران همچنان درآمدهای نفتی خود را داشته باشد. و شاید هم این گزینه، به عنوان اهرم فشاری باشد تا تهدیدات مکرر خود به بستن تنگه هرمز را به اثبات برساند. و از آنجا که ایران گزینه دیگری برای صدور نفت خود از تنگه هرمز نداشت، همیشه تهدیدها به بستن تنگه هرمز چندان جدی به نظر نمی رسید.
روحانی در روز افتتاح این طرح در این مورد گفت:« بُعد راهبردی این طرح در این است که بسیاری از کشورهای منطقه توانستند برای صادرات نفت خود راه دومی ایجاد کنند تا هنگام خطر در تنگه هرمز بتوانند نفت را از طریقی دیگر صادر کنند. و ایران تنها کشوری بود که اگر مشکلی در این تنگه به وجود می آمد، صادرات نفتش متوقف می شد»([36]).
ب- اطمینان دادن به مشتریان ایران مخصوصا مشتریان دائمی مانند چین در مورد فراهم بودن نفت مورد نیاز. با اجرای این طرح ایران این پیام را به مشتریان خود می رساند که این کشور تحت هر شرایطی چه شرایط عادی و چه شرایط بحرانی و حتی اگر تنگه هرمز بسته شود، می تواند نفت را در اختیار مشتریان خود قرار دهد.
ج- توسعه سواحل مکران و منطقه غرب ایران که نیاز به توسعه عمرانی و انسانی نیز دارد. سر لشکر محمد باقری؛ رئیس ستاد کل نیروهای مسلح بر این باور است که راهبرد دفاعی ایران « توسعه سواحل مکران و تکمیل این طرح است»([37]).
د- به کار گیری این بندر برای دور زدن تحریمها و پیشبرد سیاست های منطقه ای با پشتیبانی پایگاههای نظامی سپاه پاسداران که در طول سواحل مکران و نزدیک به بندر جاسک پراکنده است. این هدف با به کارگیری روشهای زیر عملی می شود([38]):
(1) تسهیل انتقال نفت قاچاق؛ مخصوصا به چین ( چین تصریح کرد که این کشور از هرگونه همکاری در این طرح دریغ نخواهد کرد ) و فروش نفت در بازار سیاه.
(2) انتقال کالاهای قاچاق (مخصوصا اسلحه و نفت) به حوثی های یمن و نیروهای وابسته به ایران در صومال و کنیا.
(3) تهدید امنیت کشور عربستان سعودی از طرف جنوب ( خلیج عدن)
(4) افزایش حضور دریایی سپاه پاسداران در نزدیکی هند و پاکستان؛ که این امر برای ایران از لحاظ راهبردی بسیار حائز اهمیت است. زیرا با توجه به ظرفيت صادرات بندر خارک، ايران احتياج به يک پايانه جديدی برای صادرات ندارد([39]). و هیچ کشوری غیر از ایران نیست که دائما به بستن تنگه هرمز تهدید کند. از اینجا روشن می شود که ایران از توسعه بندر جاسک اهداف دیگری غیر از اهداف اقتصادی را دنبال می کند.
پنجم: چالش های توسعه بنادر ایرانی و موانع طرح توسعه جاسک
کشتیرانی و بنادر برای اقتصاد ایران از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا انتقال نفت و کالا از ایران به کشورهای دیگر و بر عکس از این درگاه صورت می گیرد. لذا بنادر زیادی در شمال ایران در ساحل دریای خزر و در جنوب کشور در ساحل خلیج عربی و دریای عمان ایجاد شده است که با توجه به کاربردشان هر کدام از اهمیت اقتصادی خاصی برخوردارند. برخی از این بنادر جنبه گردشگری دارند و گردشگران را به خود جذب می کنند اما برخی دیگر جنبه تجاری دارند و برای صادرات نفت و گاز و کالاهای پرآوازه ایرانی مانند خاوریا و آجیل مورد استفاده قرار می گیرند و برخی دیگر کاربرد لجستیک دارند و ایران را به کشورهای همجوار مانند هند و نیز به کشورهای آسیای میانه پیوند می دهند.
رژیم ایران، توسعه بندرها را در اولویت کار خود قرار داده است که از آن جمله می توان به بندر راهبردی جاسک اشاره کرد که کار توسعه آن از اواسط سال 2020 میلادی روی دست گرفته شده است. و با احداث خطوط طولانی انتقال نفت به طول 1100 کیلومتر از منطقه گوره به جاسک، در تلاش است تا غیر از تنگه هرمز پایانه دیگری برای صادرات نفت ایجاد کند. ایران علاوه بر اهداف اقتصادی، اهداف دیگری را از توسعه این بندر دنبال می کند که به کار گیری این بندر برای دور زدن تحریم ها، قاچاق کالا و پیشبرد سیاست های منطقه ای رژیم با پشتیبانی پایگاههای نظامی سپاه پاسداران در نزدیکی این بندر از جمله این اهداف است.
با این همه، توسعه بنادر ایرانی با چالش ها و نقاط ضعفی همراه است به عنوان نمونه ضعیف بودن زیرساختهای برخی بنادر سبب می شود که این بنادر به دلیل وجود موانع برای دسترسی به بندر و عدم برخورداری از پایانه های کانتینری و عدم وجود انبارهای کانتینری و پایین بودن خدمات در مقایسه با بنادر رقیب، نتواند کشتی ها و کانتینرهای بزرگ را پذیرش کند.
تحریمها، توسعه بنادر و صنعت حمل و نقل ایران را به طور کل تحت تأثیر قرار داده است. زیرا ایران در نتیجه تحریمهای امریکا، با کمبود مالی و مشکلات عدیده اقتصادی دست و پنجه نرم می کند و به دارایی های بلوکه شده خود در کشورهایی مثل کره جنوبی، ژاپن و چین نمی تواند دسترسی داشته باشد. با توجه به همین چالش ها، در حال حاضر بندر جاسک نیز در تأمین مواد و تجهیزات ساخت و ساز و همچنین در تأمین بودجه کافی برای تکمیل پروژه در موعد پیش بینی شده، با مشکل جدی روبرو است.
از سال 2010 میلای و مخصوصا بعد از اضافه شدن دور جدید تحریمهای سخت علیه ایران که اقتصاد و زندگی روز مره ایرانیان را به شدت تحت تأثیر قرار داد، این کشور در استفاده از بنادر خود نیز با چالش هایی روبرو بوده است. در سال 2010 میلادی سازمان ملل با صدور قطعنامه های 1803 و 1929 فعالیت های دریایی ایران را تحریم کرد که به موجب آن، اجازه داده شد که کشتی های ایرانی در آبهای بین المللی تفتیش شوند. در همان سال، اتحادیه اروپا دارایی های کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (IRISL) را بلوکه کرد. و شرکت های ایرانی را از خدمات بیمه ای در کشورهای اروپایی تحریم کرد. این تحریمها ها تا 5 سال به قوت خود باقی ماند تا اینکه در سال 2015 میلادی و بر اساس برجام، برداشته شد([40]).
امریکا از جولای 2005 میلادی، بر اساس فرمان اجرایی 13382 وزارت خزانه داری این کشور، اموال و دارایی های کشتیرانی ایران (IRISL)، و همه شرکت های تابعه آن در خاک ایالات متحده را بلوکه کرد([41]). سپس دور اخیر تحریمهای امریکا در سال 2018 میلادی عرصه را بر فعالیت های بنادر ایران حمل و نقل دریایی و بیمه تنگ تر کرد و این تحریمها خسارت های اقتصادی جبران ناپذیری بر ایران وارد کرد([42]). مبادلات تجاری ایران با جهان در سال 2019 میلادی با کاهش چشمگیری روبرو شد به گونه ای که واردات ایران از کالا و خدمات خارجی حدود 40 درصد کاهش داشت و صادرات ایران به خارج نیز تقریبا 30 درصد کاهش را تجربه کرد([43]). همچنین در نتیجه این تحریمها و قطع شدن ساز و کار ارتباط مالی ایران با جهان، کشتیهایی که هنوز بهای محموله آنها پرداخت نشده بود، در بندر امام خمینی و بندر عباس در انتظار تخلیه ماندند. همه این محدودیت ها سبب کمبود مواد غذایی اساسی و مخصوصا اقلام دارویی در کشور شد.
همچنین، تحریمها سبب شد که ایران نتواند کار ساخت برخی بنادر را به انجام رسانده و آنها را در خدمت تجارت با جهان قرار داده و از مزایای شراکت با کشورهای بزرگ بهره مند شود. به عنوان مثال کار توسعه بندر چابهار به علت تحریمهای پیاپی چندین مرتبه متوقف شده است. با اینکه ایران کار احداث راههای خشکی داخل کشور را به پایان رساند و هند نیز متعهد شد که کار باقیمانده این طرح را در داخل افغانستان به پیش ببرد، اما با افزایش تحریمهای غربی علیه ایران در سال 2020 میلادی و احتیاط هند از اینکه مبادا گرفتار تحریمهای امریکا شود، همکاری این دو کشور در توسعه بندر چابهار بسیار محدود باقی ماند و بعد از لغو تحریمها بود که در سال 2016 میلادی بار دیگر همکاری دو کشور از سر گرفته شد([44]).
دیری نپایید که دولت ترامپ در اواسط سال 2018 میلادی تحریمهایی را علیه ایران وضع کرد و علی رغم معافیت چابهار از این تحریمها، به دلیل ترس هند از اینکه مبادا این همکاری منافع مشترک هند – امریکا را تحت تأثیر قرار دهد، بار دیگر کار توسعه بندر چابهار متوقف شد. لذا ایران در جولای 2020 میلادی تصمیم گرفت به دلیل عدم جدیت هند در طرح مذکور، این کشور را از مشارکت در این طرح کنار گذاشته و به تنهایی کار زیرساخت بندر و احداث راه آهن را به پیش ببرد([45]). و به محض اینکه دولت جو بایدن قدرت را در امریکا به دست گرفت، بار دیگر هند نسبت به تکمیل سرمایه گذاریهای خود در بندر چابهار تمایل نشان داد.
طبق صحبت های بیژن زنگنه وزیر نفت ایران، با وجود اینکه هزینه طرح توسعه بندر جاسک در حدود 1.8 میلیارد دلار تخمین زده می شود، ایران تا اواسط سال 2020 میلادی توانسته بود تنها 300 میلیون دلار آن را فراهم کند و در نظر داشت که باقیمانده آن را از بازار سهام تأمین کند([46]) وی این احتمال را نیز مطرح کرد که بخشی از این هزینه ها با مشارکت شرکت های سرمایه گذار روسی تأمین شود([47]). اما این کار نیز شاید بار دیگر به خاطر تحریمهای امریکا با مشکل مواجه شود زیرا همانطور که قبلا نیز اشاره ای داشتیم، تحریمها جلوی واردات تجهیزات و مواد لازم برای توسعه بندر را می گیرد.
در نتیجه تحریمهای امریکا، دولت ایران کار ساخت 1100 کیلومتر لوله فولادی را که در طرح توسعه بندر جاسک به کار گرفته می شود، به شرکت های داخلی از جمله شرکت فولاد «مبارکه» اصفهان، شرکت فولاد «اوکسین خوزستان»، شرکت لوله سازی اهواز، کارخانه لوله سازی ماهشهر و کارخانه لوله سازی صفا واگذار کرده است. اما این احتمال نیز وجود دارد که تحریمها، کار این شرکت ها را نیز با مشکل مواجه کند. زیرا برخی از این شرکت ها به خاطر همکاری با سپاه پاسداران که به حمایت مالی از تروریسم متهم است، در لیست تحریم قرار دارد([48]).
نتیجه گیری
علی رغم اینکه ایران از موقعیت جغرافیایی ممتازی برخوردار است و کشتیرانی در روابط خارجی ایران جایگاه ویژه ای دارد و با در اختیار داشتن چندین بندر استراتژیک و مهم برای رونق تجارت، فرصت های خوبی برای کسب دستاوردهای اقتصادی و راهبردی دارد، اما ماهیت رژیم و سیاست های خارجی آن و تحریمهای طولانی مدتی که از زمان انقلاب 1979 میلادی این کشور را در انزوای بین المللی قرار داده است، مانع از آن شده است که ایران بتواند از این همه امکانات و سرمایه های هنگفتی که در اختیار دارد به نحو احسن استفاده کند. و مانع از آن شده است که این کشور بتواند با استفاده از این درگاهها به تجارت خود رونق دهد. بلکه این تحریمها با محدود کردن درآمدهای ایران، دست این کشور را در توسعه بنادر و افزایش ظرفیت و کارآمدی آنها در حرکت تجارت جهانی بسته است. این محدویت ها همچنان پابرجاست و طرح توسعه بندر جاسک تنها یک نمونه از چالشهای ناشی از تحریمها و کمبود منابع مالی را به ما نشان می دهد. بنابر این، علی رغم اینکه حسن روحانی رئیس جمهور در نظر دارد پیش از پایان دوره دوم ریاستش این طرح را تکمیل کرده و به بهره برداری برساند تا در شمار دستاوردهای دولتش ثبت شود اما به نظر می رسد که درخواست ها از دولت مبنی بر تمرکز بر کیفیت و پرهیز از عجله در افتتاح طرح به علاوه تحریمهای امریکا و مشکلات مالی و اینکه در حال حاضر امکان مشارکت شرکت های جهانی متخصص در زمینه احداث خطوط لوله انتقال نفت و پایانه های ذخیره سازی وجود ندارد، طرحهای روحانی را با مشکل روبرو کرده و احتمالا اتمام این طرح به وقت بیشتری نیاز داشته باشد.
(1) سازمان بنادر ودريانوردي، نقش کلیدی بنادر کوچک در نبرد اقتصادی کشور/ ۳۰۰ بندر کوچک در ایران وجود دارد/ اسامی بنادر کوچک واگذار شده به بخش خصوصی/ جهت گیری راهبری ۳۷ بندر کوچک تعیین می شود، (28 ارديبهشت 1398هـ.ش)، تاريخ بازدید: 07 ژانویه 2021م، https://bit.ly/30PAt3q.
(2) إيران هتل آنلاين، بهترین بنادر ایران، (01 مرداد 1399هـ.ش)، تاريخ بازدید: 07 ژانویه 2021م، https://bit.ly/3eMJVrQ.
(3) خط اعتدال، اهمیت اقتصادی و تجاری مجتمع بندری کاسپین با استمرار و افزایش حمل و نقل از مسیر کریدور بین المللی «یک کمربند، یک جاده» /ورود نهمین کشتی تجاری از مسیر کریدور بین المللی به مجتمع بندری کاسپین، (31 ارديبهشت 1398ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 ژانویه 2021م، https://bit.ly/2WwWqkT.
(4) کریدور چابهار با کانال سوئز جایگزین می گردد، (05 مايو 2021م)، تاريخ بازدید: 09 ژانویه 2021م،
(5) خبرگزاری میزان، بندر نوشهر، (28 اسفند 1397هـ.ش)، تاريخ بازدید: 10 ژانویه 2021م،
(6) دروازه طلايى، مزایا وویژکی های بندر نوشهر، تاريخ بازدید: 10 ژانویه 2021م،
(7) خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (إیرنا)، رونق صادرات در بندر امیرآباد مازندران، (24 فروردين 1399هـ.ش)، تاريخ بازدید: 11 ژانویه 2021م، https://bit.ly/3piNHiI.
(8) جاده، بندر امیر آباد کجاست؟، (29 آذر 1399هـ.ش)، تاريخ بازدید: 11 ژانویه 2021م،
(9) سامتك، معرفی بندر های ایران – بهترین بنادر شمال ایران وجنوب کشور، تاريخ بازدید: 17 ژانویه 2021م،
(10) پويا طرح پارس، مطالعات مرحله اول پسکرانه بندر فریدونکنار، تاريخ بازدید: 17 ژانویه 2021م، https://bit.ly/3sUnqcO.
(11) بندر ترکمن؛ همه چیز درمورد بندر زیبای ترکمن، (03 دي 1398هـ.ش)، تاريخ بازدید: 18 ژانویه 2021م،
(12) سامتك، معرفی بندر های ایران – بهترین بنادر شمال ایران وجنوب کشور، مرجع پیشین.
(13) جاذبه‌های گردشگری بندر گز، شهری سرسبز در استان گلستان، تاريخ بازدید: 22 ژانویه 2021م، https://bit.ly/39gIKl2.
(14) وزارت راه وشهرسازي، سازمان بنادر ودريانوردي، بندر شهید رجایی در یک نگاه، (26 بهمن 1394هـ.ش)، تاريخ بازدید: 25 ژانویه 2021م، https://bit.ly/36qrBDF.
(15) ايسنا، ویدئو / مهمترین بنادر جنوبی ایران، (15 مهر 1396هـ.ش)، تاريخ بازدید: 28 ژانویه 2021م،
(16) فرا تجارت هخامنش، معرفی بندر شهید باهنر، تاريخ بازدید: 03 فوریه 2021م، https://bit.ly/3taLOap.
(17) اپارات، معرفی منطقه ویژه اقتصادی بندر امام خمینی(ره)، تاريخ بازدید: 05 فوریه 2021م،
(18) الی گشت، بنادر معروف در جنوب ایران (05 دی 1398هـ.ش)، تاريخ بازدید: 06 فوریه 2021م،
(19) اپارات، معرفی منطقه ویژه اقتصادی بندر امام خمینی(ره)، منبع پیشین.
(20) هانساناف، بندر بوشهر، تاريخ بازدید: 09 فوریه 2021م، https://bit.ly/3ckHaka.
(21) الی گشت، بنادر معروف در جنوب ایران، منبع پیشین.
(22) خرمشهربورت، فیلم | معرفی بندر خرمشهر، تاريخ بازدید: 10 فوریه 2021م، https://bit.ly/3ja9pTR.
(24) پرتال سازمان منطقه آزاد اروند، بندر خرمشهر و بندر آبادان در منطقه آزاد اروند، تاريخ بازدید: 12 فوریه 2021م، https://bit.ly/39Gx5fv.
(25) بي بي سي فارسي، چرا بندر چابهار برای ایران و هند مهم است؟، (22 مرداد 1396هـ.ش)، تاريخ بازدید: 15 فوریه 2021م، https://bbc.in/39BIKfx.
(26) روزانه بیش از ۲۰۰ کشتی در بنادر ایران تخلیه و بارگیری می‌شوند، (25 بهمن 1396هـ.ش)، تاريخ بازدید: 20 فوریه 2021م، https://bit.ly/3tiC0ec.
(27) أحمد شمس الدين ليلة، «اهمیت اقتصادی بندر چابهار و فرصت های موجود برای ایران و پاکستان»، نشریه مطالعات ایران، ( مؤسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه)، شمارگان اول، دسامبر 2016 م)، ص 118-120.
(28) راهبرد معاصر، اهمیت استراتژیک پایانه نفتی جاسک چیست؟، (21 تير 1399ه.ش)، تاريخ بازدید: 27 فوریه 2021م، https://bit.ly/3lgS7W1.
(29) financial tribune, “Jask Oil Export Terminal to Open in March 2021”, ( June 28, 2020), Accessed: 28 Feb 2021, https:/ /bit.ly/32kiNOj.
(30) پایگاه خبری روسيا اليوم، ایران طرحی را برای صادرات نفت از دریای عمان آغاز می کند، (25 ژوئن 2020م)، تاريخ بازدید: 28 فوریه 2021م، https://bit.ly/3eicEVn.
(31) Iran Press, Gore-Jask pipeline, most strategic oil project of Iran, (Aug 15, 2020), accessed 01 March 2021, https://bit.ly/3i9mLP3.
(32) Goureh-Jask Oil Transfer Project on Trac, (Feb19, 2020), accessed 03 March 2021, https://bit.ly/2CCUhNt.
(33) Golnar Motevalli, Struggling Iran Wants Its People to Invest Their Money in Oil, Bloomberg, (12 Aug 2020), accessed 06 March 2021, https://bloom.bg/31QJWXv.
(34) پایگاه خبری الجزيرة نت، “اویل پرایس: چرا باید طرح اخیر انرژی ایران مایه نگرانی غرب باشد؟”، (08 مارچ 2020م)، تاريخ بازدید: 10 مارچ 2021م، https://bit.ly/38OH93T.
(35) ناس نيوز، ” حتی جنگ عراق – ایران هم منجر به بستن آن نشد.. آشنایی با تنگه هرمز و امکان بسته شدن آن بر روی وارد کنندگان نفت”، (17 ژوئن 2019م). تاريخ بازدید: 10 مارچ 2021م، https://bit.ly/3qVSN4C.
(35) خبرگزاری إيرنا، “روحانی: تحریم کنندگان نمی توانند مانع حرکت ملت ایران در جهش تولید باشند” ،(05 تير 1399ه.ش)، تاريخ بازدید 11 مارس 2021م، https://bit.ly/31di6G4.
(36) خبرگزاری مهر، “راهبرد دفاعی ایران تامین امنیت مرزها و توسعه سواحل مکران است“، (11 دى 1397هـ.ش)، تاريخ بازدید 12 مارس 2021م، https://bit.ly/2SypMLJ.
(37) Simon Watkins, Iran’s Latest Energy Project Should Worry the West, 02 Mar 2020, accessed 13 March 2021,https://bit.ly/3eKYrUR.
(38) راديو فردا، جاسک، پایانه نفتی و اهمیت نظامی، (13 فروردين 1399هـ.ش)، تاريخ بازدید: 13 مارچ 2021م، https://bit.ly/38Cgngb.
(39) Congressional Research Service, “Iran Sanctions”, 23 July 2020. Accessed 26 Feb 2021. p: 73. https://bit.ly/3ibV2Nu .
(40) US Department of the Treasury, “Nonproliferation Sanctions”, Accessed 26 Feb 2021. https://bit.ly/32eiBjo .
(41) Ahmed Shams eldin Leila , “The Fate of Iranian Economy after New US Sanctions and Possible options for regime” , 11 Aug 2018, Accessed 18 Mars 2021, https://bit.ly/30TKD22.
([42]) The Economist Intelligence Unit, Country Report, Iran, (July 2020), 9.
(43) احمد شمس الدين ليله، «اهمیت اقتصادی بندر چابهار..»، ص 118-120.
(44) هند آنلاین، «ایران در نظر دارد هند را از مشارکت در احداث خط راه آهن بندر چابهار کنار بگذارد»، (19 جولای2018م)، تاريخ بازدید: 23 فوریه 2021م، https://bit.ly/3m9aVqD.
(45) S and P Global Platts,”Iran building pipeline to avoid disputed oil waterway”, (25 Jun 2020), accessed 13 March 2021, https://bit.ly/3ibQRRO.
(46) Hydrocarbons Technology,” Jask Oil Terminal and Pipeline Project”, (Apr 12, 2021) accessed 13 March 2021, https://bit.ly/32fZci9.
