حوزه علمیه و ویروس کرونا: رفتار نخبگان دینی ایران نسبت به این بحران

مطالعه رفتار نهادهای دینی و موضع آنها نسبت به بحران ها و فجایع طبیعی، ذهنیت فرقه گرا و منازعات تفکرات دینی و همچنین چگونگی برخورد آنها با تحولات و مصايب را آشکار می سازند. این امر می تواند به درک شیوه تفکر نخبگان دینی که مسئولیت نهادهای دینی رسمی را برعهده دارند کمک کند. آنها بخشی از صحنه سیاسی، فرهنگی و دینی به شمار می روند و هدایت افکار عمومی را در حکومت ایران بر عهده دارند. در نتیجه بحران ویروس کرونا نقش مهمی در آشکار کردن انگیزه های روحانیون ایران بازی کرده است و مناسبات بین جریان های دینی و فرقه ای را مشخص کرده است.

هدف این مطالعه، روشن کردن ابعاد دینی بحران ویروس کرونا، سیاسی کردن آن، و همچنین استفاده از این بحران برای کسب مشروعیت سیاسی و فرقه ای است. همچنین این مطالعه می کوشد تا به چند پرسش پاسخ دهد: چگونه نخبگان دینی با طرفداران ولایت فقیه و آنچه که به باور آنها احکام خداوند است (منبع اصلی قوانین) و احکام به وجود آمده از طریق اجتهاد روحانیون (منبع ثانوی قوانین اسلامی شیعی) برخورد می کنند؟ دلایل خشم حکومت علیه کسانی که تصمیمات حکومت را در ارتباط با مراسم دینی طی این بحران رد می کنند، چیست؟ نگاه حکومت به مراجعی که به ولایت فقیه باور ندارند یا اینکه نظرات او را در امور عمومی الزام آور نمی دانند، چیست؟ باور به الزام آور نبودن ولایت فقیه برای حکومت مشکل ساز است، زیرا امور عمومی– از نقطه نظرهای فلسفی یا فقهی متفاوت –  می تواند شامل مفاهیمی مانند جامعه مدنی شورای فقها شود.

این مطالعه، پرسش فلسفی محوری را که از سوی روحانیون در سخنرانی های عمومی شان ترویج داده می شود، مطرح می کند: تا چه حد الگوی فلسفی در ایران آرمان گرایانه تر از الگوی فلسفی در غرب است؟‌ سعی خواهد شد تا با تفکیک مبانی و مضامین مذهبی و سیاسی این پرسش، به درک بهتر این موضوع کمک شود.

یک – ویروس کرونا و هدف قرار دادن حکومت ایران

نخبگان دینی در ایران بر این باورند که ویروس کرونا از سوی استکبار جهانی ساخته شده است تا ایران و انقلاب اسلامی را هدف قرار دهد. این اتهام را برای نخستین بار رهبر نهادهای دینی و سیاسی ایران، علی خامنه ای، مطرح کرد و اشاعه داد. به گفته او، ویروس کرونا ممکن است یک حمله بیولوژیک تعمدی باشد.[1]

نخبگان رسانه ای و دینی مشتاقانه از اظهارات رهبر ایران استقبال کردند و شروع به اشاعه آن به عنوان موضوعی محوری کردند که جای شک و تردید در آن وجود ندارد. حجت الاسلام ابراهیم رییسی اظهارات «حمله بیولوژیک» را تکرار کرده و خواستار تقویت توان دفاع بیولوژیک کشور شد.[2]

 در همین زمینه آیت الله احمد خاتمی این امکان را رد نکرد که این ویروس احتمالاً در آزمایشگاه ها ساخته شده باشد، و اعلام کرد که آمریکایی ها پشت شیوع این ویروس هستند؛ او گفت: «وقتی از شیوع ویروس کرونا صحبت می شود، امکان جنگ بیولوژیک را نمی توان رد کرد. اتهاماتی علیه ایالات متحده از سوی سایر کشورها مطرح شده است. این اتهام فقط از سوی ایران مطرح نشده است. بلکه دانشمندان در سرتاسر دنیا این موضوع را مطرح کرده اند و حقیقت امر در آینده آشکار خواهد شد.»[3]

آیت الله حیدری نیز همین روایت را مطرح کرد و گفت که دو نظریه در خصوص منبع ویروس مطرح است. نخست اینکه این ویروس طبیعی است. دوم اینکه این ویروس به طریق بیولوژیک ساخته شده است. نظر او به مورد دوم نزدیک تر بود. او گفت:‌ «هدف اصلی این جنگ مقابله با انقلاب اسلامی در ایران [از سوی استکبار جهانی] است.»[4] مهدی طائب نیز احتمال اینکه ویروس ساخته شده است تا ایران و انقلاب اسلامی را هدف قرار دهد بیشتر دانست.[5]

به این ترتیب اظهارات روحانیون همسو با اظهارات رهبر ایران بود. آنها این باور را اشاعه دادند که این ویروس از سوی ایالات متحده ساخته شده است تا ایران و انقلاب را هدف قرار دهد.

اظهارات نخبگان دینی ایران همخوان با اتهامات مطرح شده از سوی چینی هاست که به لحاظ علمی ثابت نشده اند. بلکه شواهد موجود خلاف آن را نشان می دهد. برخی از قدرت های غربی چین را متهم کرده اند که در شیوع این ویروس دست داشته است.

محافظه کاران به علت پذیرفتن موضع چین از سوی برخی از اصلاح طلبان مورد انتقاد قرار گرفته اند. اصلاح طلبان اظهار داشته اند که نخبگان دینی ایران که همواره ادعا کرده اند ایران در تصمیم گیری خود مستقل عمل می کند و شعار نه شرقی، نه غربی[6] را سر می دهند اکنون به سوی شرق گرایش یافته اند. 

بنابر گفته برخی از اصلاح طلبان، ایران از نحوه عملکرد چین در برابر این بحران حمایت کرده است، زیرا نفوذ چین در ایران به حد زیادی رشد یافته است و انتقاد از عملکرد این کشور مغایر با سیاست خارجی ایران است. اصولگرایان انتقاد از سخنگوی وزارت بهداشت چین را «پرهزینه» خواندند و خواستار «برخورد قاطعانه با آن شدند.»[7] علاوه بر این، برخی از آنها آزار و اذیت مسلمانان اویغور از سوی مقامات چینی موجه دانسته و چنین استدلال کردند که اعضای جماعت اویغور از افراد داعش هستند و باید سرکوب شوند.[8]

در عمل، این موضوع پایان شعار «نه شرقی، نه غربی» است که از سوی خمینی سر داده شد و از اول انقلاب تا به امروز تکرار شده است. همچنین نباید نقل قول دیگری را از او فراموش کرد که می گفت: «اسلام از مظلومان حمایت می کند، نه از مستکبران.»[9] چنین شعارهایی برای خشنود کردن افراد در داخل کشور مورد استفاده قرار گرفته تا طرفداران حکومت را بسیج کنند و پروژه فرقه ای ایران را پیش ببرند.

در نتیجه محافظه کاران با مطرح کردن این بحث که ویروس کرونا به طور عمدی به عنوان نوعی جنگ افزار بیولوژیکی ساخته شده است، کوشیدند تا توجه را از اتهامات عنوان شده از سوی برخی از مراجع منحرف کنند. آنها اینگونه استدلال می کنند که نبستن زیارتگاه ها و شهرهای دینی عامل اصلی گسترش این ویروس بود. آیت الله حیدری با اشاره به همین موضع مراجع گفت که هدف «استکبار جهانی» از بین بردن شهر قم – پایتخت انقلاب اسلامی – است. او گفت: «قم پایتخت و مرکز انقلاب اسلامی است. این شهر مأمن معنوی و دینی برای پیروان الگوی [ولایت فقیه] است که علیه استکبار جهانی و حامی مقاومت اسلامی است. در نتیجه ما دیدیم که دشمنان از این فرصت – بحران ویروس کرونا – سود بردند تا به شهرت شهر مقدس قم لطمه بزنند.»[10]

او به طور مشخص گفت که قم و مراجع مقصر شیوع ویروس کرونا نیستند: «بلندگوهای رسانه های جهانی از فرصت شیوع ویروس کرونا سود بردند تا شهر قم، روحانیون و مرجعیت را بدنام کنند. آنها به دروغ اعلام کردند که منبع این ویروس قم است و اگر این شهر تعطیل شده بود، ایرانی ها به آن مبتلا نمی شدند.»[11]

دو – رویای دست نیافتنی: فلسفه ایرانی به عنوان جایگزین

سخنرانی های نخبگان دینی ایران بر مخاطبان داخلی – بویژه طرفداران فرقه گرای ولایت فقیه – تمرکز داشت. بیانیه های آنان خاطر نشان می کرد که بحران ویروس کرونا فرصتی است تا الگوی فلسفی ایران – به عنوان جایگزینی برای الگوی غربی که از نظر نخبگان دینی ایران شکست خورده است – در سرتاسر جهان ظهور کند.

روحانیونی که الگوی ملی را برتر از الگوی غربی می دانند، به دنبال آنند تا ضمن ترویج مشروعیت مذهبی حکومت ایران، شکست الگوی فلسفی غرب در مدیریت بحران را تبلیغ کنند. همچنین آنها الگوهای گذشته را بی اعتبار می خوانند و همچون رهبر ایران، الگوی جدیدی را مطرح می کنند. او معتقد است که در مقابله با بحران اخیر، الگوی ایران به مراتب بهتر از الگوی غربی از آب درآمده است. آیت الله خامنه ای به مناسبت میلاد امام مهدی در یک سخنرانی تلویزیونی اظهار داشت: «طی دو دهه گذشته، برخی ها کوشیدند تا فرهنگ ایرانی را تضعیف کنند، اما مفهوم فرهنگ اسلامی و ارزش های اسلامی در میان مردم بسیار مستحکم است. تمدن غربی نیز ثمره خود را نشان داده است که یکی از وحشتناک ترین آنها آمریکا و کشورهای اروپایی است:‌ مصادره ماسک های کشورهای دیگر، غارت مغازه ها، زد و خورد بر سر کاغذ توالت،‌ صف های طولانی برای خریدن تفنگ طی شیوع ویروس کرونا، پیامدهای طبیعی و منطقی فلسفه ای است که بر تمدن غربی تسلط دارد.»[12] 

باید توجه کرد که رهبر ایران نه فقط از کشورها بلکه از افراد نیز سخن می گوید. به باور او، حکومت در قبال فرهنگ مردم کشور نیز مسئولیت دارد و بر اخلاق آنها تاثیر می گذارد. در نتیجه، او نه فقط کشورهای غربی بلکه جوامع آنان را نیز مورد قضاوت قرار می دهد. در سخنرانی ۱۱ مه ۲۰۱۳، خامنه ای گفت: «غربی ها بویژه نژادهای اروپایی وحشی هستند. آنها ظاهر خوبی دارند، کراوات می زنند و عطر و ادکلن و اینجور چیزها می زنند، اما همان ماهیت وحشی را دارند و به همان شیوه وحشیانه ای رفتار می کنند که در طول تاریخ رفتار کرده اند.»‌ در ملاقات با ستاد مبارزه با ویروس کرونا، او بر این موضوع که غرب در مقابله با ویروس کرونا شکسته خورده تاکید کرد و گفت: «این شکست در سه بخش خود را آشکار می سازد: توان مدیریتی، فلسفه اجتماعی و اخلاق.»[13]

دلیل این شکست این است که روح و مبنای فلسفه اجتماعی غرب مبتنی بر «انگیزه های مادی» است. این شکست صرفاً به جوانب فلسفی محدود نمی شود. از نظر خامنه ای، شکست «اخلاق اجتماعی نیز قابل مشاهده بوده است.»[14]

محمدرضا یزدی، یکی از فرماندهان سپاه پاسداران نیز اظهاراتی مانند خامنه ای داشت. به باور او، ویروس کرونا نقشه های غرب را برای گسترش جهانی سازی و از بین بردن ساختار خانواده خنثی کرد.[15] اشکذری نماینده رهبر ایران در سوریه نیز اظهاراتی مشابه داشت.[16] حجت الاسلام والمسلمین محمد علی لیالی گفت که ما شاهد «عصر زوال آمریکا و سقوط نظام لیبرال هستیم.»[17] حجت الاسلام والمسلمین محمد ملک زاده عنوان کرد که ما شاهد «نشانه های سقوط دولت های لیبرال در غرب هستیم».[18]

ابعاد چنین اظهاراتی محور اندیشه دینی-فلسفی را که از سوی طرفداران ولایت فقیه اتخاذ شده است نشان می دهد. در اینجا ما با حرف های کلی مواجه هستیم، زیرا صرفاً یک الگوی خاص را نمی توان سمبل فلسفه غرب دانست. در غرب مفاهیمی وجود دارند که نگاهی انتقادی به مدرنیته و پست مدرنیته دارند و فیلسوفان شرقی نیز از آنها سود برده اند.[19] از منظری دیگر، فلسفه پردازی نباید صرفاً بر نظام های سیاسی غربی متکی باشد، زیرا هر نظام سیاسی فلسفه، روش ها و نظریه پردازان خود را دارد.

اما احتمالاً دلیل این موضوع نفرت نخبگان دینی ایران نسبت به فلسفه غربی است.[20] این امر به دلیل ذهنیت فرقه ای و اشباع شده آنها با مفاهیم ایدئولوژیک است که رستگاری را فقط در الگوی خود می داند. آنها صرفاً به یک الگوی مطلق باور دارند. در نتیجه، آنها معتقدند که مسئول اشاعه الگوی فلسفی خود هستند و وظیفه آنها رستگار کردن مردم در آخرت است.

این ذهنیت اشباع شده کاملاً ناتوان از درک فلسفه غربی با همه موضوعات متنوع، پیامدها و تکثر خود است.

به عنوان مثال مجید محمدی اینگونه استدلال می کند که مرتضی مطهری همواره از فلسفه غرب متنفر بود. این به دلیل «دانش محدود او از فلسفه غربی بویژه فلسفه قرون وسطی است. او به این موضوع توجه نمی کند که زمانی بود که همه این حکمت الهی که ما داریم، از سوی مسیحیت نیز پذیرفته شده بود. سه مکتب فلسفه مشاء، فلسفه اشراق و گنوسیسم این موضوعات را در قرون وسطی در اروپا مطرح کردند.»[21]

این ذهنیت برتری طلبانه دو پیامد داشته است: نخست ادعای خودکفایی. ایرانی ها این ایده را اشاعه داده اند که در زمینه های فلسفی و معرفتی و همچنین به لحاظ مادی خودکفا هستند و به غرب وابستگی ندارند. ایده خودکفایی فلسفی، الگوی ولایت فقیه را تقویت کرده است زیرا این الگو تکثر قومی و فرهنگی را به طور کامل نفی می کند و بر این باور است که افراد بشر گوناگون نیستند و به این ترتیب مردم را برای پذیرش فرهنگ ایرانی مبتنی بر ولایت فقیه آماده می کند و آن را به یک الگوی فلسفی خاص تبدیل می کند.

ایده خودکفایی مادی در بحران ویروس کرونا به طور مفصل مورد بحث قرار گرفت. رهبر ایران گفت که ایرانی ها نیازی به داروی آمریکایی ندارند. در یکی از سخنرانی های خود، خامنه ای از پذیرش کمک، دارو و حتی واکسن از سوی آمریکا خودداری کرد.[22] دریادار حبیب الله سیاری یکی از فرماندهان ارتش، همین ایده را تکرار کرد و گفت که ایران با استفاده از منابع خود بر این ویروس غلبه خواهد کرد.[23] دوم، بازگشت رویاهای امپریالیستی. طرفداران ولایت فقیه در ایران می کوشند به یک حکومت جهانی دست یابند. آنها بدون توجه به مرزهای کشورها، حاکمیت ملی آنها یا معیارهای دیپلماتیک و بین المللی چنین اظهاراتی را ابراز می کنند. در نتیجه آنها از هر گروه یا جریانی به غیر از دولت-ملت ها حمایت کرده و در امور کشورهای دیگر دخالت می کنند. سخنان اسماعیل قاآنی هنگامی که او معاون فرمانده نیروهای قدس بود، بسیار حائز اهمیت بود. او گفت که مداخله ایران در کربلا، نجف، سوریه و لبنان چیزی نیست مگر مداخلات پراگماتیک با هدف ایجاد حکومت امام معصوم که بر همه دنیا حکم خواهد راند.[24]

رویای در دست گرفتن کنترل دنیا و ایجاد یک دولت جهانی در ذهنیت ایرانیان نهادینه شده است. این موضوع از ملاحظات عمده نخبگان دینی، تصمیم گیرندگان، سیاستمداران و مقامات نظامی در ایران شده است. صرف نظر از غیر اخلاقی بودن چنین رویایی، این امر یکی از دلایل باقی ماندن این حکومت تا به امروز – به رغم همه تحریم های اقتصادی اعمال شده علیه آن – است. به عنوان مثال، در خصوص اهمیت این رویا به رغم غیر واقع بینانه و غیر اخلاقی بودن آن، عبد الوهاب المسیری – در مورد پیش بینی محمد حسنین هیکل درباره سقوط اتحاد شوروی به دلیل نداشتن یک رویا – چنین اظهار نظر می کند: «آنهایی که پروژه تمدنی ندارند، مدام بسوی زباله دان تاریخ می روند.»[25]

در نتیجه در می یابیم که دولت ایران با فلسفه غربی رقابت می کند زیرا خواهان مشروعیت بین المللی و حضور جهانی در صحنه های سیاسی و فکری است. همچنین حکومت ایران خواهان جلوگیری از حضور دیگران است، زیرا بنابر تفسیر آنها، درهای اسلام به روی فرهنگ ها، اقوام و فرهنگ های دیگر گشوده نیست. نخبگان حاکم بر ایران تکثر نگاه های دینی و اخلاقی را نمی پذیرد. این نگاه طرفداران حکومت ایران است که – به قول مرتضی مطهری- مطلق گرا، غیر نسبی و ثابت است.[26]

سه – تعریف بحران با زبانی مذهبی و استفاده از احساسات دینی

طی بحران ویروس کرونا، روحانیون برای خطاب قرار دادن عموم مردم از زبان مذهبی استفاده کردند. آنها این بحران را آزمایشی از سوی خدا خواندند – آزمایشی که مردم باید آن را تحمل و تبدیل به یک موهبت کنند. همچنین از نظر آنها، این ویروس عاملی مهم در آماده کردن کره زمین برای ظهور مجدد امام معصوم [امام زمان] و ایجاد یک حکومت جهانی به شمار می رفت.

1_ ظهور امام معصوم و ایجاد حکومت جهانی

از آنجا که طرفداران ولایت فقیه الگوی خود را آرمانی می دانند، «اسلام ایرانی» را برتر می دانند و ضمن مورد پرسش قرار دادن الگوی غربی، آن را شکست خورده به حساب می آورند، آنها نه تنها کوشیده اند تا الگویی به موازات الگوی غربی که از نظر آنان مخرب است بیافرینند، بلکه تلاش کرده اند تا ضمن از بین بردن الگوی غربی، الگوی معرفتی خود را جایگزین آن کنند. هدف این کار هموار کردن راه برای ایجاد یک حکومت جهانی و حکومت امام زمان است. طرفداران شیعی ولایت فقیه با جنبش های سنی که می کوشند تا به اصطلاح « بر دنیا مسلط » شوند و خلافت جهانی ایجاد کنند، بر سر این موضوع توافق دارند.

نخبگان دینی ایرانی بر این باورند که بحران ویروس کرونا راه را برای ظهور مجدد امام زمان هموار کرده است. چند روحانی طرفدار ولایت فقیه از ربط بین امام مهدی و بحران ویروس کرونا صحبت کردند. آنها این پاندمی را نشانی از ظهور مجدد قریب الوقوع امام زمان می دانند. همچنین به باور آنها، ظهور مجدد امام مهدی امری حتمی است زیرا الگوی غربی در معرض سقوط است.

بر کسی پوشیده نیست که مخاطبان چنین گفتمانی عموم مردم ایران هستند. تلاش می شود تا ایرانی ها متقاعد شوند که این بحران نتایج ایدئولوژیکی را که مدت ها به انتظار آن بودند، به بار خواهد نشست، تا به این ترتیب از بار فشار روانی بر عموم مردم کاسته شود. برخی از ایرانی ها حکومت را متهم می کنند که در مبارزه با بحران ویروس کرونا شکست خورده است.

گفتمان آنها متوجه مخاطبان داخلی است زیرا جهان خارج از ایران اهمیتی به موضوع امام معصوم نمی دهد. اما رهبر ایران علی خامنه ای چنین استدلال می کند که امروزه همه دنیا نیاز به یک منجی، یک مسیحا، و یک نیروی آسمانی دارد. پس جهان نیازمند امام زمان، معصومیت و یک رهبری آسمانی است.[27]

استفاده از چنین گفتمانی نه تنها جهت كمك به رژیم برای عبور از بحران ویروس کرونا است چه در بسیج کردن ذهنیت مذهبی نیز نقشی مهم بازی می کند. این گفتمان، لحنی ایدئولوژیک در ارتباط با رستگاری و نجات بشریت دارد. درک این موضوع بسیار حائز اهمیت است زیرا به تحلیل ذهنیت مذهبی در ایران، تشخیص شرایط دخیل در شکل گیری آن، و همچنین درک پیامدهای ابعاد دینی آن بر واقعیت های سیاسی و اجتماعی کمک می کند.

علم الهدی همین نگاه رهبر را اتخاذ کرده و تکرار می کند که ناتوانی دولت های حاکم در سرتاسر دنیا در اداره این بحران به اثبات رسیده است.[28] در نتیجه، از نظر او، راه حل اصلاح دنیا در رهبری امام معصوم و ایجاد یک حکومت جهانی قرار دارد.

ایدئولوژی مبتنی بر ظهور مجدد امام مهدی یک اندیشه سیاسی است که به وجود آمده است تا کاملاً بر موضوعات همگانی حاکم باشد و جایگزین همه قوانین و مقررات شود. این امر اکنون که جهان خسته از نظام های حکومتی متفاوت است اتفاق افتاده است.[29]

این نقش اغراق شده برای امام معصوم در نجات دنیا و اصلاح مسیر آن، با اظهار نظری مهم از سوی یک روحانی مواجه شد. قاسم ترخان گفت که امام زمان ممکن است در اثر ویروس کرونا بیمار شود: «امام زمان ممکن است بیمار شود و می توانیم از مردم بخواهیم دعا کنند تا خدا به او سلامتی اعطا کند.»[30] «امام معصوم می تواند بیمار شود. ویروس کرونا یا هر عامل دیگری می تواند موجب بیماری او شود و به سلامت او صدمه بزند.»[31]

اما به نظر می رسد که او بعدتر پیامدها و ماهیت مشکل ساز گفته های خود را فهمیده است. اگر پیامدهای منطقی نظرات او را تا به آخر در نظر بگیریم، می توان به نتایجی از قبیل امکان مرگ امام زمان، ناتوانی اش و غیره رسید. در نتیجه او در نظر خود بازنگری و اعلام کرد که امام زمان می تواند بیماران را شفا دهد. اما او نمی تواند در قوانین ثابت خداوند در جهان مداخله کند و به دلیل گناهان بشر از مداخله در امور خودداری می کند: «نمی توان انتظار داشت امام معصوم نظام علت و معلول را از بین ببرد. همین در مورد قوانین ثابت خداوند در جهان نیز حاکم است. گاهی سبب و عامل بیماری، گناه مرتکب شده از سوی بشر است؛ همانگونه که بسیاری از ابتلائات و مشکلات زیستی از ناحیه عملکرد نادرست بشر بوده است.»[32]

مسأله مهدی یک اهرم سیاسی و مناقشه انگیزی را به وجود آورده است. در زمان بحران، به این مفهوم استناد می شود تا ضمن تاثیرگذاری بر افکار عمومی و ایجاد مشروعیت، اذهان فرقه ای نیز بسیج شوند.[33]

2_ از مصیبت تا موهبت: بلا، نه پاندمی

رهبر ایران علی خامنه ای از همگان خواست تا دعا کنند و به خدای متعال رو آورند تا این پاندمی رفع شود. به گفته او، «[این بلا] سخت ترین بلایا نیست. ما بلایای سخت تری را نیز دیده ایم. اما من بسیار زیاد به دعاهایی امید دارم که از قلب های پاک و با صفای جوانان و پارسایان بر می خیزد تا چنین بلایای عظیمی را از میان بردارد.» 

او خواستار خواندن یک دعای کاملاً مذهبی شد: «دعای هفتم در کتاب صحیفه سجادیه برجسته است و شامل معانی متعالی می شود.»[34] خامنه ای همچنین در موقعیتی دیگر تکرار کرد که دعا به موهبت های اجتماعی منجر می شود و اینکه ویروس کرونا بلا و آزمونی برای دولت و مردمان است.[35]

آیت الله عرافی نیز اظهاراتی مشابه در خصوص این ویروس ابراز داشت: «بلایا و مصیبت های طبیعی از منظر شریعت چیزی نیستند مگر آزمونی از سوی خداوند تا جایگاه مومنان را ارتقا بخشد و بر شان آنها نزد خود بیافزاید. این بلایا همچنین هشدار به کسانی است که از پیروی از خداوند و شریعت غفلت می کنند.»[36]

آیت الله احمد خاتمی مردم را تشویق کرد تا با تضرع از خداوند بخواهند این بلا را رفع کند: «در آیات و روایات از مومنان خواسته شده تا در مقابله با مشکلات و بلایا صبور باشند. سوره بقره، آیه ۱۵۵ می فرماید: و قطعاً شما را به چیزی از قبیل ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جانها و محصولات می آزماییم؛ و مژده ده شکیبایان را.»[37]

تکرار چنین گفتمان دینی در زمان بلایا و مصیبت ها و تقاضا برای دعا و تضرع، پرسش هایی را در خصوص جبر و اختیار در دکترین ولایت فقیه مطرح می کند.

عالمان شیعی علم کلام گرایشی به این ندارند که انسان را فاقد اختیار بدانند. آیت الله جعفر سبحانی این موضوع را شرح داده و می گوید که انسان مختار در انتخاب است. و معرفت خداوند از واقعیت های بیرونی هیچ مغایرتی با اختیار انسان ندارد زیرا خداوند می داند که انسان چه خواهد کرد.[38]

مصباح یزدی همین حرف ها را تکرار کرده و می گوید: «اگر چنین اعمالی از روی اجبار رخ دهد، مغایر با علم الهی و تخلف از آن است.»[39] آنچه درباره تلازم بین علم و اراده گفته شد را می توان به موارد بالا افزود. ابوجعفر قمی این گونه استدلال می کند که علم و اختیار همپوشانی دارند. خداوند در آنچه به آن علم دارد اراده نیز دارد. اما شیخ مفید در پاسخ او می گوید که استدلال او بازتاب دهنده اصول شیعه دوازده امامی نیست.[40] یکی از مشهورترین اصول شیعی در این خصوص، این گفته اما جعفر صادق است: «نه جبر کامل و نه اختیار کامل وجود دارد. بلکه چیزی است بینابین.»[41] این استدلال نزدیک به مذهب اشاعره است‌، هرچند که شیعیان نظریه “کسب” اشعری را مجاز نمی دانستند و به تقليد از آن نپرداخته اند.

به لحاظ نظری، طرفداران ولایت فقیه به جبر اعتقاد ندارند. مرتضی مطهری در خصوص جبر و اضطرار گفته است: «اگر اتفاقات تاریخی بر مبنای جبر و اضطرار رخ دهند، هیچ مسئولیتی متوجه افراد نیست. هیچ کس مستحق تمجید و ثنا و یا ذمّ و تقصیر نیست.»[42] جعفر سبحانی نیز همین موضع را می پذیرد و می گوید انسان مجبور نیست بلکه از اختیار مطلق در انتخاب و عمل برخوردار است.[43] موضع یزدی نیز موافق است با آنچه گفته شد.

در عین حال، شاهد آن هستیم که موضوع “قضا و قدر” در سطح عملی- سیاسی نیز حضور دارد؛ هر آنچه که رخ می دهد بر مبنای اراده فعل خداوند است. ویروس کرونا آزمونی است از سوی خداوند و فقط با دعا کردن رفع می شود. این بخشی از زمینه سازی ظهور امام معصوم است. جالب این است که حامیان ولایت فقیه طرفدار اختیار و انتخاب هستند. اما همانگونه که مطهری می گوید، آنها اینگونه استدلال می کنند که الگوی معرفتی همه انسان ها یکی است و فرهنگ فلسفی یکسان برای همه بشریت وجود دارد. این بدان معناست که بشریت باید یک الگوی واحد را برگزیند که امری است در مغایرت با مفهوم آزادی و اختیار.

مصباح یزدی می کوشد تا این معضل را حل کند. او در استدلال خود چنین می آورد که دعا و تضرع با قوانین عمومی علیت مغایرت ندارد. او می گوید: «شبهاتی وجود دارد در این خصوص که دعا و تضرع در محضر خداوند مخالف با قانون علیت است که عقل آن را اثبات کرده است و تحقیقات علمی به آن بستگی دارد. دعا تاثیر مثبتی بر بشریت دارد که در مغایرت با قوانین عمومی علیت نمی باشد. مثلاً خواستن کمال از خداوند مغایرتی با قوانین عمومی علیت ندارد.»[44] او در تایید استدلال خود به این نکته اشاره کرد که در جهان عللی وجود دارد که انسان قادر به کشف آن نیست. آنها را می توان علل غیر مادی نامید. در نتیجه تاثیر مشخص دعا را نمی توان مخالف قوانین علیت دانست.[45] 

چهار – محوریت عتبات عالیات: موانع بستن و انگیزه های باز گذاشتن آنها

دیدگاه فقهی رایج از آغاز بحران ویروس کرونا این بود که عتبات عالیات و مراکز مذهبی نباید بسته شوند و شهرها نیز نباید به طور جدی تعطیل شوند. بنابر سلسله حوادثی که رخ داد، به نظر می رسد این امر نظر ولی فقیه و نخبگان دینی بود.

موضع روحانیون در این خصوص به دلیل میزان چشمگیر ابتلای به ویروس کرونا که دامن چند تن از مراجع و مقامات را نیز گرفته بود به سرعت تغییر کرد. همین امر باعث شد که نهاد دینی به این موضوع به شیوه ای متفاوت بپردازد. دو روحانی – هادی خسروشاهی و محسن حبیبی – فوت کردند. طبق گزارش ها، آیت الله موسی شبیری زنجانی نیز پس از مثبت بودن تست ویروس کرونا یکی از دستیارانش، به این بیماری مبتلا شده بود. دکترها او را معاینه کردند و پاسخ تست او نیز مثبت بود. او در کلاس های درس خود و نماز جماعت شرکت نکرد.[46]

افزون بر این، خواهر موسی شبیری زنجانی به این ویروس مبتلا شد و در یکی از بیمارستان های قم فوت کرد. او مادر محمد میردامادی، یکی از اعضای مجلس تشخیص مصلحت نظام بود که او نیز در اثر ویروس کرونا جان داده بود.[47]

در اثر این مرگ و میر، مقامات عتبات عالیات را تعطیل کردند. روحانیونی که در ابتدا با تعطیل کردن این مکان ها مخالفت کرده بودند، پا پس گذاشتند. آنها به توجیهات فقهی و دلایل قانونی استناد کردند. تا جایی که کسانی که به بستن این مکان ها اعتراض کردند «خوارج» خوانده شدند. علاوه بر این، باید به فشار از سوی جامعه بین المللی و رسانه ها برای بستن عتبات عالیات اشاره کرد که این مکان ها را به دلیل گردهم آمدن مستمر مردم در این مکان های مقدس، یکی از مراکز گسترش این ویروس در سرتاسر کشور می دانستند.

همچنین رو آوردن ایران به جامعه بین المللی در تلاش برای دریافت کمک های پزشکی و مالی، مقامات ایرانی را وادار کرد تا در داخل کشور به اقدامات جدی دست بزنند. مواضع روحانیون در خصوص بستن زیارتگاه ها را می توان به مراحل زیر تقسیم کرد:

فاز نخست: بین ضرورت های مذهبی و منافع عمومی؛ امتناع از بستن عتبات عالیات

تعداد زیادی از روایات شیعی حول محور پاکی عتبات عالیات است و اینکه چگونه این مکان ها مامنی هستند برای کسانی که خواهان شفا یافتن و رهایی از درد و بیماری هستند. دهه ها و قرن هاست که این روایات ذهنیت جمعی روحانیت و خاطره جمعی مردم را شکل داده اند. این روایات دلیل اصلی پشت موضع روحانیت به شمار می رفتند. در بین این روایات آمده است که امام حسین به پیامبر خدا گفت: «ای پدر، پاداش کسی که به زیارت شما بیاید چیست؟» پس پیامبر فرمودند: «ای پسر، کسانی که هنگامی که زنده ام یا مرده ام به زیارت من بیایند، به زیارت پدرت بیایند، به زیارت برادرت یا تو بیایند، لایق آنند که در روز قیامت به زیارتشان بروم تا آنها را از گناهانشان برهانم.»[48] آنها برکات زیارت پیامبر اسلام را به رفتن به حرم های امامان و همچنین زیارتگاه های متعلق به امامزاده ها و فقیهان برجسته نیز تعمیم دادند. کلینی سلسله روایاتی را از جعفر صادق نقل می کند: «از او پرسیدند، پاداش زیارت یکی از شما چیست؟ او پاسخ داد: پاداشی برابر با زیارت پیامبر (ص).»[49] در روایتی دیگر، جعفر صادق مردم را تشویق به زیارت می کند و می گوید: «آیا به زیارت کسی که خداوند به همراه فرشتگان وپیامبران و مومنان به زيارت او می روند نمی روید؟»[50]

در نتیجه اکثر روحانیون بستن زیارتگاه ها را نپذیرفتند. آیت الله سعیدی، نماینده ولی فقیه در قم، از مردم خواست به زیارت حرم مطهر بروند زیرا آنجا مامنی است برای کسانی که شفا می طلبند: «ما این حرم مطهر را دارالشفا می دانیم، یعنی مردم برای درمان بیماری های جسمی و روحی خود به اینجا می آیند. بنابراین این مکان باید باز باقی بماند. مردم باید دسته دسته بیایند. البته ما رعایت اقدامات احتیاطی را شرط این کار می دانیم و باید شرایط بهداشتی را رعایت کنیم.»[51]

هنگامی که شورای شهر قم نماز جمعه در حرم حضرت معصومه را تعطیل کرد تا آن را ضدعفونی کند، وبسایت این حرم  با صدور اطلاعیه ای، از تصمیم شورای شهر انتقاد کرد. در این اطلاعیه آمده بود که ساختار این حرم ضدباکتری و مانعی قوی در برابر ویروس کرونا است.[52] می توان مشاهده کرد که اعتراض تنها به بستن حرم نبود. بلکه به بهداشتی بودن آن نیز مرتبط بود. چون این مکانی برای شفای بیماران است و ساختاری ضدباکتری دارد.

در اثر چنین مواضعی که ریشه در مذهب و مناسک آیینی دارد، میزان گسترش این ویروس افزایش یافت. مواضع فقهی موجود در خصوص زیارت از حرم ها ایرانی ها را تحت تاثیر قرار داد. برخی از ایرانی ها مقررات بهداشتی را با لیس زدن حرم زیر پا گذاشتند زیرا آن را مکانی برای شفا یافتن می دانستند، نه مرکز پاندمی!

مقامات ایرانی برخی از افرادی را بازداشت کردند که ویدیوی لیس زدن حرم ها را در رسانه های اجتماعی به اشتراک گذاشته بودند، زیرا دستورات وزارت بهداشت را نقض کرده بودند. مقامات قضایی چنین رفتاری را خارج از هنجار خواندند.[53]

سایر مراجع تعلل کردند. آنها نمی توانستند با استناد به احکام فقه سنتی، به نظر قاطعی در این خصوص برسند. آیت الله نوری همدانی در پاسخ فتوایی درباره سفر به قم برای زیارت حرم و ادای نذورات گفت که «نذر را در صورتی که احتمال خطر و ضرر عقلایی می دهید باید در وقت دیگر انجام شود.»[54]

در پاسخ به همین سوال، آیت الله مکارم شیرازی گفت: «اگر خطر بزرگی متوجه سلامت شما نیست و اگر مقررات بهداشتی را رعایت کنید، مشکلی در رفتن به زیارت نیست. شما مجبور به ادای نذورات در چنین شرایطی نیستید و می توانید این کار را پس از تعطیلی انجام دهید.»[55]

بر مبنای این موضع محتاطانه، بسیاری از کنفرانس ها و گردهمآیی ها در چندین مسجد تاریخی مانند جمکران و مساجد دیگر تعطیل شد.[56] اما حرم های زیارتی به دلایلی که ذکر شد باز باقی ماندند.

شایان ذکر است که توصیه های مراجع قطعی نبود، بلکه همسو با موضع رسمی دولت بود که شرایط بهداشتی را برای زیارت حرم ها مشخص می کرد. [57] زیارت حرم ها کاملاً قدغن نشد و شستن دست و زدن ماسک های پزشکی بخشی از مقررات بهداشتی بود.[58]

همزمان با این تعلل، دکترها و متخصصین بهداشتی نظرات خود را در خصوص میزان صدماتی که زیارت اماکن مقدس در بر داشت، اعلام کردند. آنها خواستار ممنوعیت سفر به قم و زیارت اماکن مقدس شدند زیرا این اماکن مرکز شیوع ویروس در کشور شناخته می شدند.

موضع مراجع علیه بستن زیارتگاه بر مبنای موضوعات پیچیده و تو در تو بود. مسئله منابع مالی یکی از مهمترین دلایل این موضع به شمار می رفت. صاحبان هتل ها و شرکت ها به زائرانی که برای زیارت به اماکن می روند متکی هستند و درآمد این کار – از طریق خمس و راه های دیگر- سهمی عمده در تامین مالی روحانیون بازی می کند.

در نتیجه، با بسته شدن زیارتگاه ها، منابع مالی روحانیون مورد تهدید قرار می گرفت. همچنین روحانیون نگران بودند که موقعیت آنها در جامعه و همچنین مشروعیت آنها در میان پیروانشان تضعیف شود. تقلید مبتنی است بر رابطه فقهی مستمر بین آیت الله و مقلدان او. این رابطه می تواند فقهی یا آیینی باشد. همچنین بستن زیارتگاه ها موجب تضعیف حکومت نیز می شد زیرا سود زیادی نصیب دستگاه ها و نهادهای دولتی که مسئول امور زیارتی هستند، می شوند. افزون بر این، در داخل و خارج از کشور، این مناسک در میان همه شیعیان برای ایران مشروعیت کسب می کند.   

فاز دوم: ترجیح منافع عمومی؛ بستن زیارتگاه ها

پس از شیوع سریع این ویروس، افزایش تعداد موارد ابتلا، تکرار توصیه های پزشکان دال بر اجرای اقدامات احتیاطی سخت تر در مورد زیارتگاه ها و مرگ چندین مقام ایرانی، مقامات ایرانی تصمیم به بستن زیارتگاه ها و مراقد کردند.

در بیانیه ای مشترک، مقامات آستان قدس رضوی و حرم حضرت معصومه توضیح دادند که «با توجه به حلول سال نو و هجوم زائران به عتبات عالیات در شهرهای قم و مشهد و برای جلوگیری از گسترش این بیماری و پاندمی،‌ ما از صبح سه شنبه، برابر با ۱۷ مارس تا اطلاح ثانوی، توقف موقت حضور زائران در این دو مکان مقدس را اعلام می کنیم.»[59]

روابط عمومی حرم شاه عبدالعظیم اعلام کرد که این مکان نیز تا اطلاع ثانوی درهای خود را خواهد بست. جمکران نیز همین کار را کرد.[60]

از آنجا که انتظار می رفت این تصمیم موجب نگرانی میان روحانیون شود، پرزیدنت روحانی کوشید تا خشم روحانیون را کنترل کند.[61] روحانیون از جمله برخی از روحانیون ضدحکومتی با این تصمیم مخالفت کردند. مخالفت و موافقت ها با این تصمیم ابعاد سیاسی داشت که عبارتند از:

1_ طرفداران این تصمیم: بالا بردن میزان مشروعیت طرفداران ولایت فقیه

روحانیون طرفدار ولایت فقیه کوشیدند تا با تصمیم مقامات دال بر تعطیل کردن عتبات عالیات خود را همسو کنند. آنها – حتی کسانی که تا پیش از آن با بستن این اماکن مخالف بودند – چهار توجیه دینی و فقهی مطرح کردند.

آیت الله علم الهدی از دوستداران اهل بیت خواست تا احساسات خود را کنترل کنند تا موجب سوءاستفاده دشمنان از این موقعیت نشوند. علم الهدی کوشید تا برای تصمیم مقامات دال بر بستن عتبات عالیات توجیهات فقهی و دلایل عقلانی مطرح کند. اظهارات او عبارت بودند از:

– اگر پناه بردن به اهل بیت بهترین وسیله اى برای از بین بردن بلایا است، مردم باید روی سقف ها بایستند و رو به امام کاظم کنند و دعای زیارت را برای از بین رفتن این بلا بخوانند.

– زیارت حرم امام رضا ممکن نیست زیرا متخصصان پزشکی و مقامات مسئول مبارزه با این ویروس تصمیم به بستن آن گرفته اند.

– مقامات مسئول از بسته شدن این اماکن ناراحت و نگرانند. و آنها نیز مانند عموم مردم از این موضوع ناخشنودند.

– هیچکس مقصر نیست. این دشمنان نبودند که عتبات عالیات را بستند تا لازم باشد با آنها بجنگیم. مقررات اجتماعی و وجود ویروس بود که مقامات را وادار به گرفتن این تصمیم کرد.[62]

متوجه می شویم که علم الهدی می کوشد تا بستن این اماکن را به حاکمیت ولایت فقیه و منافع کسانی که دوستدار اهل بیت هستند نسبت دهد. ولی فقیه که خود از این تعطیلی ناراحت و نگران است این منافع را به رسمیت می شناسد. بنابراین، او مقصر و دشمن نیست که در برابرش مقاومت کرد.

آیت الله مصباح یزدی به حکم «تزاحم بین دو موضوع فقهی»[63] اشاره کرد و این موضوع را بر اساس اصول فقهی اینگونه تبیین کرد:

– بین سود و ضرر تزاحم وجود دارد. ما باید مشخص کنیم کدام یک بیشتر است. این امر را نمی توان از طریق احساس و عواطف تعیین کرد.

– ولی فقیه از زیارت مشهد خودداری کرد و خطبه خود را در آن مکان لغو کرد.

– ا گر این تعطیلی برای چند سال ادامه یابد و موجب نسیان مردم شود، این امر نیازمند برنامه هایی ویژه است. امام باید برخی از مردم را با هزینه از خزانه دولت به این اماکن بفرستد،‌ همانگونه که این کار برای تعطیل نکردن حج تمتع صورت گرفت. اما چنین منابعی محدودند.

– برخی از احزاب می خواهند از این تعطیلی برای اهداف سیاسی و شخصی سود برند تا در میان مردم ایجاد تفرقه کنند.[64]

مصباح یزدی بر اقداماتی تاکید کرد که ولی فقیه انجام داده بود و از زیارت خودداری کرده بود. و اینکه چنین عملی به یک الگو تبدیل شده است و مردم باید در خودداری از رفتن به زیارت از او پیروی کنند زیرا این اقدامی اجباری است. ولی فقیه از خود شروع کرده بود. او حتی به حکم «تزاحم بین دو موضوع فقهی» اشاره کرد و گفت که فقها حرف آخر را می زنند. اما اگر موضوع مربوط به امور کشور باشد، تصمیم ولی فقیه ارجحیت دارد زیرا او بر خلاف سایر فقها، ولی امر است. با این همه، در اینجا تناقضی وجود دارد: او رفتن به عتبات عالیات را به رفتن به حج تمتع مقایسه کرد که با توجه به اصول فقه اسلامی، امری نادرست است. اما چنین مقایسه ای به جایگاه چنین اماکنی در ذهنیت جمعی شیعه و ایرانیان اشاره دارد و دلیل تاخیر در بستن آنها را مشخص می سازد.

2_ مخالفان بستن: رویارویی با ولی فقیه

برخی از نخبگان دینی علیه بستن عتبات عالیات و مراقد اعتراض کردند. گروهی از طرفداران آیت الله شیرازی و سایر افراد متدین به حرم حضرت معصومه حمله کردند و درها را به زور باز کردند. به گفته دادستان کل شهر قم، ۱۱ نفر به دلیل هتک حرمت حرم یکی از اهل بیت بازداشت شدند.[65]  

معترضان این کار را با ناتوانی رضا خان در بستن عتبات عالیات و حرم ها مقایسه کردند، حال آنکه حکومت ولی فقیه در انجام این موفق شده بود. طرفداران حکومت[66] بلافاصله این مقایسه را رد کردند. به باور آنها این مقایسه عادلانه نیست زیرا رضا خان مخالف مناسک دینی بود، حال آنکه بستن این امکان در مقطع کنونی امری موقت برای حفظ جان افراد است. آنها به حاکمیت ولایت فقیه اشاره کردند و گفتند که در صورت لزوم و اگر او تشخیص دهد، ولی فقیه حق تعطیل کردن مناسک دینی – حتی نماز و مناسک حج – را دارد. قوانین حکومت اسلامی که در صدر آن ولی فقیه قرار دارد برای همگان الزام آور است. خمینی معتقد بود که عبور از خط قرمزها امری است غیرقانونی، زیرا قوانین حکومت اسلامی را زیر پا می گذارد.[67]   

مقامات کسانی را که به این تصمیم اعتراض کردند متحجر فکری و خوارج نامیدند. علی مطهری در توصیف آنان گفت: «افراد جامد فکری که به حرم حضرت معصومه در اعتراض به بسته شدن درهای آن حمله کردند و به زور وارد شدند، باید دستگیر و تنبیه شوند – خواه به دلیل اشاعه بیشتر ویروس کرونا و یا به دلیل تضعیف اسلام و شیعه- این افراد آدم را به یاد خوارج می اندازند.»[68]

بی شک اشاره به واژه «خوارج» در محیطی مذهبی بر سر یک موضوع مربوط به مناسک، به معناى تحریک احساسات و افترا زدن به افراد است. این واژه بهانه ای به دست حکومت می دهد تا از ابزار امنیتی خود برای سرکوب استفاده کند زیرا ریختن خون خوارج «مشروع» است و تاریخ آنها با شیعیان پر از مسئله است. استفاده از این کلمه همچنین نوعی از افترای مذهبی است و آنها را از جماعت شیعی طرد می کند و بخشی از دشمنان اهل بیت به حساب می آورد.

سایر مقامات چنین اعتراضاتی را نشان از اجرای سفت و سخت این تصمیم از سوی مسئولین عتبات عالیات در این استان ها دانستند. در نتیجه «باید از روحانیون تقدیر و حمایت کرد و مردم از آنها به دلیل خطراتی که متوجه آنان است، تقدیر کنند.»[69]

به نظر می رسد که طرفداران جنبش شیرازی ها از برجسته ترین مخالفان بستن حرم ها بودند. هرچند که مسئولیت حمله به حرم حضرت معصومه را نپذیرفتند، اما دفتر یکی از رهبران جنبش شیرازی بیانیه ای رسمی صادر و بازداشت افراد حمله کننده به این حرم را محکوم کرد. شیخ یاسر الحبیب این بازداشت ها را جرم خواند و گفت: «این جرم نیز به سوابق دهشتناک این حکومت فرقه ای که چیزی نمی داند مگر فشار و سرکوب مردم افزوده شد.»[70]  

رسانه های خبری ایران آیت الله صادق شیرازی، رهبر این جنبش در قم، را متهم کردند که پشت این حوادث است.[71]

حکومت ایران رسماً جنبش شیرازی ها را متهم به حمله به حرم حضرت معصومه کرد. یک منبع دولتی اشاره کرد که در میان ۱۱ فرد دستگیر شده، ۵ نفر از افراد وابسته به جنبش شیرازی بودند. یکی از آنها مدیر کانال «شبکه مرجعیت» بود که وابسته به این جنبش است. چند تن از آنها از «شمشیرزنان» در طی مراسم عاشورا در قم هستند. گروهی دیگر اعتراف کردند که به دنبال ایجاد آشوب بودند. در نتیجه این جنبش مسئول حمله به این حرم بوده است: «این جنبش پشت این حمله است و اینکه گفته می شود کس دیگری پشت این حوادث است، صحیح نیست.»[72]

همچنین به نظر می رسد که حکومت توجیه لازم برای کنترل برخی از نخبگان دینی در خصوص بستن حرم ها را یافته است. جریان شیرازی ها مسئول این حمله و اعتراضات شناخته شدند، هرچند که این روحانیون طرفدار حکومت بودند که پیش از تصمیم حکومت در این خصوص، با آن مخالفت می کردند.

مقایسه کوتاهی بین مرجعیت نجف و روحانیون در ایران، ما را به این نتیجه می رساند که مرجعیت نجف – به رغم مواجهه با مخالفین بستن عتبات عالیات – خشم مردم و احساسات فرقه ای آنها را درک می کرد. هنگامی که برخی از جریان ها به حرم های امام علی و امام کاظم حمله کردند، مرجعیت نجف مخالفان را سرکوب نکرد و نکوشید تا به آنان افتراهای فرقه ای و سیاسی بزند.[73]

در آن هنگام آیت الله بشیر نجفی گفت که تصمیم به بستن این حرم ها برای مراقبت از جان شیعیان و حفاظت از این مذهب صورت گرفته است. او خواستار آن شد که مردم برای شفا یافتن «از راه دور» به سوی این حرم ها دعا کنند.[74] مبنای موضع نجفی این است که برخلاف نخبگان دینی در ایران، مرجعیت نجف فتواهای خود را حکم مطلق نمی داند. خشم مقامات علیه افرادی که کوشیدند حرم ها را به زور باز کنند، به این دلیل بود که این موضوع فرصتی را فراهم می آورد تا افراد وابسته به یک جریان مخالف با طرفداران ولایت فقیه، مکتب فقهی و الگوی حکومتی آنان را مورد اذیت و آزار قرار دهند. مقامات ایران این کار را مخالفت با یک تصمیم رسمی و تلاش برای نقض آن به شمار آوردند که در کل منجر به تضعیف مشروعیت این حکومت در میان شیعیان می شود.   

حکومت ایران همچنین این اقدام را شکستن قوانین خود می دانست. در فقه شیعه قوانین به سه بخش تقسیم می شوند: احکام خداوند (منبع اصلی قانون)، قوانین ناشی از اجتهاد علما (منبع ثانوی قوانین اسلامی شیعه)، و قوانین تصویب شده از سوی ولی فقیه (یا قوانین حکومتی). حکومت ایران کاملاً آگاه است که تضعیف قوانین حکومتی پیامدهایی میان شیعیان خواهد داشت و همچنین این موضوع را در نظر می گیرد که بین علما، اجماعی در خصوص ترجیح قوانین حکومتی بر منابع اولیه و ثانوی وجود ندارد.[75]

اگر به مخالفان بسته شدن حرم اجازه داده می شد تا تفاسیر فقهی خود را به پیش برند، آنگاه پیروان این آیت الله حق داشتند قوانین حکومتی را زیر پا بگذارند و این بدان معنا بود که حکومت اهمیت سیاسی و مذهبی خود را از دست می داد. از همین رو، دولت تصمیم گرفت با تقاضاهای آندسته از روحانیون مخالفت کند و به جای آنکه تقاضاها و احساسات دینی آنها را درک کند، آنها را مجازات کند. دلیل این مدعا این است که خود محافظه کاران چند روز پس از این حادثه خواستار بازگشایی این حرم ها شدند.

مرحله سوم: آماده سازی افکار عمومی برای از سرگیری مناسک دینی

 در این مرحله طرفداران محافظه کاران خواستار بازگشایی مراکز دینی در کشور شدند. به نظر می رسید که دولت تحت فشار بود و افکار عمومی برای بازگشایی این اماکن آماده سازی می شدند.

۲۶۶ روحانی و مداح نامه ای به رییس جمهور حسن روحانی نوشتند و خواستار بازگشایی مراکز دینی در ماه رمضان از سوی دولت شدند. رسانه های خبری محافظه کار این خواسته را «بازتابی» از اراده مردم ایران دانستند.[76] مدیر حوزه های علمی خواستار جلو آوردن تاریخ بازگشایی اماکن دینی شد. به نظر می رسد که روحانی فشار محافظه کاران و دلایل آنها را درک می کرد. او گفت: «دولت به خواست مدیر حوزه های علمیه تصمیم خود را تغییر داد و تاریخ بازگشایی اماکن دینی را ۱۵ روز جلو می آورد.»[77] باید توجه کرد که او می گوید به درخواست مدیر حوزه، این حرم ها بازگشایی می شوند. این بدان معناست که او و دولتش از بازگشایی این اماکن حمایت نمی کنند و یا اینکه نمی خواهند در برابر عواقب این تصمیم پاسخگو باشند. بیانیه او پیامی به عموم مردم بود که موضوع بازگشایی این حرم ها امری پیچیده است و فقط به دولت محدود نمی شود. عواملی دیگری نیز مانند نخبگان دینی حاکم در این موضوع دخیل می باشند.

اگرچه در آن زمان قم و مشهد به شهرهای به اصطلاح سفید نپیوسته بودند، روحانی تسلیم فشارهای مذکور شد، با این امید که این دو شهر نیز به زودی به مناطق سفید خواهند پیوست و حرم ها و مساجد به روی شهروندان باز خواهد شد.[78]

روحانی از مراجع و مواضع آنها در خصوص این بحران دفاع کرد. او اظهار داشت: «حساسیت و نگرانی روحانیون و مراجع در خصوص حفظ جان و سلامت شهروندان در میان شیوع ویروس کرونا دقیقاً و به یک اندازه مانند مقامات بهداشتی بود که موضوعی بسیار حائز اهمیت است.»[79]

مرحله چهارم: بازگشت امور مذهبی… بازگشایی حرم ها

پس از فشار محافظه کاران و روحانیون بر دولت برای بازگشایی حرم ها و مراکز دینی و بازگشت زندگی مذهبی،‌ مقامات دولتی تصمیم گرفتند تا مراکز دینی را در اواخر ماه مه ۲۰۲۰ بازگشایی کنند. با این همه، آنها پیشتر در همان ماه تکرار کرده بودند که مراکز دینی و عتبات بسته باقی خواهند ماند، تا زمانی که مقامات بهداشتی ذی ربط تصمیم به بازگشایی آنها بگیرند.

خود رهبر انقلاب اعلام کرد که در موضوع بازگشایی حرم ها مداخله نخواهد کرد و از نظرات و ارزیابی متخصصان کمیته ملی مبارزه با ویروس کرونا پیروی می کند.[80] اما او در ادامه افزود: «ما باید توجه داشته باشیم که دعا و نیایش نزد خداوند متعال بویژه در ماه مبارک رمضان و شب قدر از نیازهای اصلی و ناگزیر شهروندان است.»[81] او سپس به امکان برقراری مقررات سفت و سخت در مورد بازگشایی مراکز دینی اشاره و تکرار کرد که «مومنان و افرادی که به مسجد می روند از آن پیروی خواهند کرد.»[82]

چنین اظهاراتی آماده سازی و اطمینان خاطر به عموم مردم در خصوص هشدارهای بهداشتی به شمار می رفتند. آیت الله علم الهدی نیز اظهاراتی مشابه کرد. او گفت که مقامات در خراسان و حرم امام رضا آماده پذیرایی از زائران و همچنین اجرای پروتکل های بهداشتی تعیین شده از سوی متخصصان هستند.[83]

به نظر می رسد که رهبر ایران و نخبگان دینی روی مقامات بهداشتی فشار وارد کردند تا راه حلی برای پایان دادن به تعطیلی مراکز دینی و حوزه های علمیه بیابند. اظهارات سعید نمکی وزیر بهداشت نشان دهنده این موضوع است؛ او گفت که به درخواست رهبر انقلاب جلسه ای تشکیل شد تا راهی برای بازگشایی مساجد به روی نمازگزاران پیدا کنند: «خوشبختانه ما به راه حل مناسبی رسیده ایم که بزودی اعلام خواهد شد.»[84]

این اطلاعیه خاطر نشان می سازد که این جلسه به درخواست رهبر ایران برای یافتن راه حلی مناسب تشکیل شده بود. در نتیجه کمیته ملی مبارزه با ویروس کرونا در ۱۶ ماه مه تصمیمات جدی را اتخاذ کرد، از جمله بازگشایی حرم ها تا پایان ماه مه، برگزاری نماز عید فطر در سرتاسر کشور و اجازه برگزاری مراسم روز قدس در استان های سفید.[85]

حرم ها پس از ۷۰ روز تعطیلی در ۲۵ ماه مه بازگشایی شدند. تصمیم به بازگشایی این حرم ها شامل این شرط می شد که این اماکن به مدت یک ساعت پیش از طلوع و یک ساعت پیش از غروب به روی زائران باز خواهد بود. اما این تصمیم بعداً لغو شد. همچنین بر ضرورت پیروی از همه توصیه ها و مقررات بهداشتی نیز تاکید شده بود.[86]

با این همه آیت الله علم الهدی به بازگشایی مشروط و محدود حرم ها اعتراض کرد:[87] «در بازار مردم با هم ارتباط برقرار می کنند و با یکدیگر صحبت می کنند. اما در حرم ها، همه مردم برای زیارت می آیند، و تنها کاری که می توانند بکنند این است که کنار یکدیگر بایستند. توجیه علمی یا پزشکی این تصمیم که کدام حرم باید طی شب بسته باشد و طی روز باز باشد چیست؟»[88]

او سپس به موضوع اصلی اعتراض خود پرداخت که پیشتر از بستن حرم ها از سوی نهادهای مربوطه جلوگیری کرده بود و آن هم مسئله مالی بود. او گفت: «در این شهر مقدس، شرکت ها و هتل ها میلیاردها تومان ضرر کرده اند. هیچکس به مشهد نمی آید. آیا ما باید درهای حرم را ببندیم و زیارت را تعطیل کنیم؟ متاسفانه منافع اقتصادی این استان و همچنین احساسات دینی مردم مورد غفلت قرار گرفته است.»[89]

این اظهارات دلیل تمایل نخبگان دینی پس از آغاز این بحران به باز نگهداشتن حرم ها و همچنین تقاضای آنان برای تسریع در بازگشایی آنها را توضیح می دهد. منافع اقتصادی استان و در نتیجه منافع مالی مقامات در خطر است. در نتیجه تقاضای رسمی برای «کنار آمدن با این ویروس» عنوان شد و آن را می توان در اظهارات وزیر کشور عبدالرضا رحمانی فضلی دید: «ما باید بتوانیم با ویروس کرونا کنار بیاییم و زندگی باید مسیر عادی خود را طی کند و فعالیت های اجتماعی باید صورت بپذیرد. این کار باید در میان اجرای کامل پروتکل ها و مقررات بهداشتی از سوی مقامات و مردم رخ دهد.»[90]

از ۲۸ ماه مه، دروس فقهی در حوزه علمیه قم از سرگرفته شد. آیت الله اعرافی، رییس حوزه های علمیه در ایران، اعلام کرد که دروس حوزوی (بحث خارج و سطوح بالاتر) پس از هماهنگی با مراجع، شورای عالی حوزه ها، و کمیته ملی مبارزه با ویروس کرونا از سرگرفته شدند.[91]  

در همین زمینه باید به اظهارات روحانی در خصوص تقاضای مدیر حوزه های علمیه برای جلو آوردن تاریخ بازگشایی حرم ها توجه کنیم.

در مجموع، نظرات روحانیون که از شروع این بحران با بستن حرم ها و مراکز دینی مخالف بودند و کمی پس از بسته شدن این اماکن خواستار تسریع بازگشایی آنها بودند، بر نظرات متخصصان بهداشتی ارجحیت داشته است. همچنین مقامات بخش بهداشت نیز برای گرفتن و تصویب کردن چنین تصمیماتی تحت فشار بودند. موضع روحانیون دلایل مذهبی – و در برخی مواقع شخصی – دارد که به آن رنگ فرقه ای و دینی می دهد.

نتیجه گیری

این پژوهش به این نتیجه می رسد که نخبگان دینی طرفدار ولایت فقیه کوشیدند تا با مطرح کردن تئوری توطئه علیه ایران، دستاوردهاى سیاسی و ایدئولوژیک خود را طی بحران ویروس کرونا به حد اکثر برسانند. آنها اتهاماتی را در رسانه ها و همچنین سرتاسر عرصه مذهبی تکرار کردند دال بر این که این ویروس از سوی آمریکایی با قصد هدف قرار دادن جمهوری اسلامی و الگوی تمدن ایرانی درست کردند. در عین حال، همراه با مطرح کردن ادعای توطئه و “ساخته دست بشر” بودن این ویروس، گروه های طرفدار ولایت فقیه ادعا کردند که الگوی غربی در مبارزه با ویروس کرونا شکست خورده است. شکست الگوی غربی زمانی بروز کرد که کشورهای غربی بر سر محموله ماسک با یکدیگر درگیر شدند. در نتیجه جهان اکنون فقط یک گزینه دارد: الگوی فلسفی و تمدنی ایرانی که راه را برای ظهور مجدد امام معصوم برای ایجاد یک حکومت جهانی هموار می کند. آنها متوجه نبودند که این موضوع در مغایرت با ادعای اولیه آنها بود که می گفت غرب این ویروس را برای هدف قرار دادن ایران ساخته است.

نخبگان ایرانی با تکرار چنین ادعاهایی سعی کردند تا طرفداران ولایت فقیه را در داخل کشور تقویت کنند و وفاداری آنها را افزایش دهند. همچنین این کار با هدف ضربه زدن به جریان های طرفدار غرب -که الگو و فلسفه غربی را ترویج می کنند- صورت می گرفت تا به این ترتیب نفوذ آنها را کاهش دهند و با کمتر کردن پایگاه آنان، جایگاهشان را تضعیف کنند. به عبارت دیگر، چنین اظهاراتی بخشی از نبرد با جریان های طرفدار غرب در داخل کشور و همچنین علیه جریان هایی بود که خواهان آزادی، تفکیک قوا و حیات اجتماعی و سیاسی لیبرال هستند.

همچنین روحانیون درگیر مباحث مذهبی و ایدئولوژیک مانند جبر و اختیار و تبدیل کردن بلایا به موهبت شدند و معتقد بودند که در اظهارات آنها مغایرتی با استدلال های مطرح شده در علم کلام که جبر را رد می کند وجود ندارد.

شاید نحوه برخورد نخبگان دینی با بحران ویروس کرونا نشان دهنده توان رو به کاهش آنها در ارائه راه حل های موثر و عقلانی است که بتواند جامعه را قانع کند و مورد قبول اکثریت مردم باشد.

همچنین مقامات ایرانی از باورهای ایدئولوژیک و مذهبی که طی این بحران بروز یافت غافل نبودند. آنها برخی از معترضان به بستن حرم ها را دستگیر کردند و آنها را تهدیدی علیه مفهوم ولایت فقیه، نقض قوانین و مقررات دولتی و ایجاد تریبونی برای نظرات متفاوت- که احکام حکومتی را «قانوناً غیرالزامی» به شمار می آورد – تلقی می کردند زیرا این موضوع به منافع عمومی مربوط می شد و با احکام خداوند (منابع اولیه) و احکام صادره پس از اجتهاد فقهیان (منابع ثانوی) قابل مقایسه نیستند. به این ترتیب، نخبگان طرفدار ولایت فقیه با استفاده از دستگاه های امنیتی حضور فقهی خود را با استفاده از اصول و احکامی خاص تقویت کردند. آنها به حکم «تزاحم بین دو موضوع فقهی» و احکام دیگر اشاره کردند که بر تصمیم حکومت در امور فقهی مهر تایید می زد و استدلال های مخالفانی را که به اصول و احکام فقهی و مذهبی اشاره می کردند، نفی می کرد.

---

[1] «رهبر انقلاب به امکان حمله بیولوژیک اشاره کرد»، مهر نیوز، تاریخ بازدید: ۱۳ مارس ۲۰۲۰،‌ https://bit.ly/3ch65Ci

[2] «رییس قوه قضاییه: امروزه تقویت بخش دفاع بیولوژیک کشور یک ضرورت است»، مهر نیوز، تاریخ بازدید: ۱۶ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/35H3QWr

[3] «آیت الله خاتمی: امکان جنگ بیولوژیک در شیوع ویروس کرونا را نمی توان رد کرد»، رسا نیوز، تاریخ بازدید: ۱۹ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2YxD5SH

[4] آیت الله حیدری: «دشمنان انقلاب و اسلام همواره به دنبال فرصت می گردند تا به انقلاب اسلامی صدمه بزنند»، رسا نیوز، تاریخ بازدید: ۲۰ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3ddFrtW

[5] «مهدی طائب: کم کم کشف می شود ویروس کرونا علیه ماست/ خدا می داند برای ما با این ویروس چه در سر داشتند/ بعدها معلوم خواهد شد خدا مکر اینها را به خودشان برگردانده است، خبرگزاری انتخاب، تاریخ بازدید: ۱۸ مه ۲۰۲۰،  https://bit.ly/2AcMjtK

[6] شعار (نه شرقی، نه غربی)، شعار خمینی بود که طی انقلاب در تظاهرات خیابانی به طور گسترده ای تکرار می شد. نگاه کنید به: اروند ابراهیمیان، تاریخ ایران مدرن، ۲۰۴.

[7] احمد زیدآبادی، «اصولگرایان، چین، و معنای استقلال!» آرمان ملی، تاریخ بازدید: ۲۵ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3ekoIGD

[8] همان.

[9] اروند ابراهیمیان، تاریخ ایران مدرن، ۲۰۴.

[10] آیت الله حیدری: «دشمنان انقلاب و اسلام همواره به دنبال فرصت می گردند تا به انقلاب اسلامی صدمه بزنند»، رسا نیوز، تاریخ بازدید: ۲۰ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3ddFrtW

[11] همان.

[12] «رهبر ایران: پاندمی چهره واقعی غرب را آشکار ساخت»، ایران دیلی، ۹ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۵ آگوست ۲۰۲۰، https://bit.ly/2XpiwGH

[13] علی خامنه ای: شکست فلسفه اجتماعی غرب در مقابله با ویروس کرونا»، وبسایت دفتر رهبر ایران علی خامنه ای ، ۱۱ مه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۵ آگوست ۲۰۲۰، https://bit.ly/39XINkf

[14] همان.

[15] «سردار یزدی: شیوع کرونا خیلی ها را به خود آورد/ این ویروس طرح غربی ها را با شکست مواجه کرد»، خبرگزاری دانشجو، ۹ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3edNyZ1

[16] «نماینده رهبر ایران در سوریه: ویروس کرونا هرچند که کوچک بود اما سلطه کشورهای مستکبر را از بین برد»، رسا نیوز، ۲ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/3e7t7Md

[17] «حجت الاسلام والمسلمين لیالی در یک مصاحبه: شواهد سقوط آمریکا مشخص است»، رسا نیوز، ۱۰ ژوئن ۲۰۲۰، https://bit.ly/3cQVfT0

[18] «به باور شیخ محمد ملک زاده، مردم اکنون ضعف تمدن غربی را درک می کنند»، رسا نیوز، ۱۰ ژوئن ۲۰۲۰، https://bit.ly/2MN88CL

[19] المسیری اظهار می کند که انتقاد او از غرب تحت تاثیر نقد غربی از مدرنیته بوده است،‌ نگاه کنید به المسیری:‌ سفر فکری من در دانه ها، ریشه ها و میوه ها، ۲۰۷.

[20] نگاه کنید به: مرتضی مطهری، جامعه و تاریخ، ۷۱.

[21] مجید محمدی، جهت گیری های اندیشه دینی معاصر در ایران، ۱۳۵.

[22] «کدام آدم عاقلی از آمریکا که متهم به ساختن ویروس کروناست کمک قبول می کند؟» وبسایت دفتر رهبر ایران علی خامنه ای، ۲۲ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/3cjCpEv

[23] امیر سیاری در گفتگو با مهر: «می توانیم با توان داخلی بر کرونا غلبه کنیم/ نیازی به غرب نداریم»، مهر نیوز، ۱۳ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3b5MNz6

[24] «اظهار نظر فرمانده قدس: ‌مداخلات ما در منطقه با هدف تشکیل دولت مهدی است»، موسسه بین المللی ایرانشناسی، ۱۱ آگوست ۲۰۱۸، https://bit.ly/2MKuzsf

[25] عبدالوهاب المسیری، سفر فکری من، ۴۶۷.

[26] مرتضی مطهری، جامعه و تاریخ، ۴۹.

[27] «رهبر انقلاب: بشریت هیچ زمانی به اندازه امروز نیازمند منجی نبوده است»، ایرنا، تاریخ بازدید: ۲۱ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2XmnuVf

[28] «امام جمعه مشهد: وظیفه ما مبارزه با استکبار برای زمینه سازی ظهور است»، مهر نیوز، تاریخ بازدید: ۲۸ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/34k65hC

[29] همان.

[30] «قاسم ترخان پاسخ داد: چرا بلایا توسط امام زمان دفع نمی شود؟»، مهر نیوز، تاریخ بازدید: ۲۸ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3a2KN9r

[31] «پاسخ حجت الاسلام ترخان به شبهه بیماری معصوم: عالم بر اساس نظام اسباب اداره می شود»، تاریخ بازدید: ۲۸ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3b37Vpw

[32] «قاسم ترخان پاسخ داد: چرا بلایا توسط امام زمان دفع نمی شود»، مهر نیوز، تاریخ بازدید: ۲۸ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3a2KN9r

[33] نگاه کنید به: محمد الصیاد، فقه انتظار، ۲۹.

[34] «یک روز پس از مراسم کاشتن جوانه در روز درختکاری، توصیه علی خامنه ای به مردم در خصوص بیماری ویروس کرونا»، وبسایت دفتر خامنه ای، ۳ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2IeaTLg

[35] «رهبر انقلاب: بشریت هیچ زمانی به اندازه امروز نیازمند منجی نبوده است»، ایرنا، تاریخ بازدید: ۲۱ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2XmnuVf

[36] «آیت الله اعرافی: حوزه های علمیه آمادگی خود را برای مبارزه با ویروس کرونا تا ریشه کنی آن اعلام می کنند»، رسانه رسمی حوزه های علمیه در قم، ۱ مارس، https://bit.ly/2IlzvBy

[37] «آیت الله خاتمی: امکان جنگ بیولوژیک در شیوع ویروس کرونا را نمی توان رد کرد»، رسا نیوز، تاریخ بازدید: ۱۹ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2YxD5SH

[38] جعفر سبحانی، جبر و تقدیر در علوم و فلسفه اسلامی، ترجمه: محمد هادی الیوسفی، دار الادوا، بیروت، ۱۹۸۷، ۱۰۴. برای جزییات بیشتر نگاه کنید به: دکتر محمد زکریا النداف، موضوعات مطرح شده در شیعه دوازده امامی در پرتو منابع مدرن، جلد دو، ۵۷۸.

[39] محمد تقی مصباح یزدی، درس در امور اعتقادی، ۱۶۶، به نقل از موضوعات مطرح شده در شیعه دوازده امامی در پرتو منابع مدرن.

[40] محمد ابو زهرا‌، امام صادق، زندگی، دوران ، عقاید و مکتب فقهی او،‌ انتشارات اندیشه عرب، قاهره، ۱۷۲.

[41] همانجا. درباره معنی این اظهارات و این که چگونه از سوی تندروها مورد استفاده قرار گرفته است، نگاه کنید به: قرائت فراموش شده،‌ ۱۲۳.

[42] مرتضی مطهری، جامعه و تاریخ، ۶۳.

[43] نگاه کنید به: جعفر سبحانی، جبر و تقدیر در علوم و فلسفه اسلامی، ۱۰۷. شیعه ۱۲ امامی برخلاف اشاعره می گفتند انسان اعمال خود را کسب می کند. معتزله می گفتند که انسان خالق اعمال خود هستند. و شیعیان دوازده امامی می گفتند که انسان همانگونه که در آیات قرآن آمده است فاعل اعمال خود است. آنها بین فعل و خلق تفاوت قائل می شدند. آنها ترجیح می دهند اصطلاحات قرآنی را بدون تغییر استفاده کنند. هرچند که در اصول آنها از اصطلاحات قرآنی استفاده شده است، اما شیعیان ۱۲ امامی الزاماً از همه اصول قرآن پیروی نمی کنند.

[44] «مصباح یزدی: دعا در نزد خداوند مغایر با قوانین علیت نیست»، ایسنا، ۱۷ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2LJYnVj

[45] همانجا: آیت الله طباطبایی در خصوص قوانین علیت چنین نظر می دهد: «اگر موضوع یا موضاعاتی وجود داشته باشد و این موضوعات در طبعیت رخ دهد، آنگاه تجربه نشان می دهد که این علت، معلول خاص خود را به وجود خواهد آورد. این مانند این برهان تجربی است که اگر شعله وجود داشته باشد، باید علتی مانند آتش، حرکت، اصطکاک، و غیره نیز وجود داشته باشد. از اینجا قوانین علی و معلولی و تجربه کردن آن بوجود می آید. این معنا در آیاتی از قرآن کریم انعکاس یافته که درباره مرگ، زندگی، رزق و سایر اتفاقاتی است که در اثر عوامل زمینی و آسمانی رخ می دهد. همه این حوادث به خداوند متعال ربط داده می شود تا توحید را اثبات کند. قرآن کریم چنین حکم می کند که قانون علیت درست است. این بدان معناست که اگر علتی وجود داشته باشد و شرایط بوجود آمدن آن وجود داشته باشد و عوامل تقلیل دهنده آن وجود نداشته باشد، آنگاه اگر خدا بخواهد معلول آن بوجود خواهد آمد. و اگر علت وجود داشته باشد، این امر نشان می دهد که معلول نیز لاجرم رخ خواهد داد. طباطبایی، تفسیر المیزان، ج1، ص74.

[46] «پس از معاینه: تست کرونای آیت الله شبیری زنجانی منفی اعلام شد»، ایلنا، تاریخ بازدید: ۲۷ فوریه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2SZmKCR

«نوه آیت الله شبیری زنجانی: آقاجان از یک هفته پیش تا کنون در منزل هستند و حتی حرم نرفتند/ آقای فاضلی بر اثر کرونا از دنیا رفتند/ دفتر تعطیل است»، ایلنا، تاریخ بازدید: ۲۵ فوریه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2vi0A5M

[47] «محمد میردامادی یکی از اعضای مجلس تشخیص مصلحت نظام در اثر ویروس کرونا جان سپرد»، تاریخ بازدید: ۲ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2uNrKRS

[48] کلینی، فصل زیارت پیامبر، ۴/۷۷۴.

[49] کلینی، فصل برکات زیارت، ۴/۸۲۴.

[50] کافی، فصل برکات زیارت، ۴/۸۲۴.

[51] «قم مرکز ویروس کرونا در ایران است که به کشورهای همسایه نیز گسترش یافته است»، العربیه، ۴ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2VKpu93

[52] «بیاد دارید فردی را که حرم را لیس زد؟ این چیزی است که بر سر او آمد»، العربیه، تاریخ بازدید، ۲ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2TjVHT4  

[53] «مراجع تقلید: سفر به قم مجاز نیست؛ حتی اگر با قصد ادای نذورات باشد»، همشهری آنلاین، ۲۵ فوریه ۲۰۲۰، https://bit.ly/392RQPU

[54] همشهری آنلاین.

[55] همان.

[56] «برنامه های تجمعی مسجد جمکران تعطیل شد»، همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۵ فوریه ۲۰۲۰، https://bit.ly/32HXWmn

[57] «ویروس کرونا: تعطیلی نماز جمعه در ایران؛ مقررات تعیین شده برای ورود به اماکن مقدس در ایران»، الشرق الأوسط، تاریخ بازدید، ۲۷ فوریه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2VDeWbI

[58] «سفیر سابق ایران در مصر در اثر ویروس کرونا در شهر قم درگذشت»، الیوم ۷، تاریخ بازدید: ۲۷ فوریه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2wjWzOx

[59] «برای جلوگیری از گسترش ویروس کرونا، عتبات عالیات در ایران تا اطلاع ثانوی بسته شدند»، تاریخ بازدید: ۱ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2R1i0LS

[60] همان.

[61] «واکنش روحانی به تعطیلی حرم های متبرکه در پی شیوع کرونا»، خبر آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۹ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2xLoUOv

[62] «موضع گیری علم الهدی به هتک حرمت برخی به حرم اما رضا (َع) بعد از بسته شدن درب های حرم به خاطر شیوع کرونا»، خبر آنلاین، تاریخ بازدید: ۱ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2IWTLtO

[63] تزاحم بین دو امر فقهی همچنین اشاره به «اهمیت این دو موضع فقهی» دارد. در چنین مواردی، فقط یک موضع را باید انتخاب کرد و نمی توان هر دو را به طور همزمان برگزید. در این زمان فقیه به نفع یکی از این دو موضع رای خواهد داد. آنها خط تفکیکی بین این اصطلاح و «مخالفت با امور فقهی» می کشند. نگاه کنید به: حمیده کاظم الاراجی، «اختلاف بین امور فقهی در مکتب ۱۲ امامی»، مجله دانشکده فقه، جلد ۲۳.

[64] «واکنش مصباح یزدی به بسته شدن درب حرم ها»، همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۸ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2J0J8pW

[65] دستگیری ۱۱ نفر در پی تجمع غیر قانونی در اطراف حرم حضرت معصومه (س)»، افکار نیوز، تاریخ بازدید: ۱ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2TYAZIA  

[66] این کار از سوی محسن رحیمی، استاد حقوق در دانشگاه تهران صورت گرفت.

[67] «حقوقدان اصلاح طلب: هتک حرمت اماکن مقدس موجب بدبینی دنیا به مذهب و مردم ایران می شود»، همشهری، تاریخ بازدید: ۳۰ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2Uto00X

[68]«علی مطهری: افراد جامد فکری که درب حرم حضرت معصومه را شکستند، یاد خوارج را زنده کردند/ این افراد باید بازداشت و مجازات شوند»،‌خبر آنلاین، تاریخ بازدید: ۱ آوریل ۲۰۲۰،  https://bit.ly/33pTrgz

[69] واکنش متفاوت آقای نماینده به تصمیم سخت بستن درب های حرم حضرت معصومه و امام رضا در روزهای شیوع کرونا»، خبر آنلاین، تاریخ بازدید: ۲۹ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/3damB7W

[70] «آیت الله حبیب حمله نیروهای امنیتی خامنه ای به زوار حضرت معصومه را محکوم می کند»، القطره، تاریخ بازدید: ۴ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3bUTtQq

[71] «حمله ایرانی ها به اماکن مذهبی، پس از تصمیم به بستن آنها»، ارم نیوز، تاریخ بازدید: ۵ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2UJhMuY

[72] «بازداشتی های قم از عناصر اصلی جریان شیرازی هستند»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۳۰ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/3biJ691

[73] «به رغم هشدارها علیه ویروس کرونا، این صحنه در مسجد کوفه رخ داد»، ان.آر.تی تی وی، تاریخ بازدید: ۲ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2V8WxSz  ، و «صدر اتهام سهیم بودنش به افزایش شیوع ویروس کرونا در عراق را رد کرد»، خبرگزاری آناتولی، تاریخ بازدید: ۲ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/3aO6cVf

[74] «آیت الله نجفی: ما باید جان دوستداران اهل بیت را حفظ کنیم و شفاعت خواستن از امامان از راه دور امکان پذیر است»، شفقنا، تاریخ بازدید: ۲۱ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/345OwSs

[75] برای بحث بیشتر در خصوص تفاوت بین قوانین حکومتی (قوانین ولی فقیه) و احکام خداوند و احکام علما، نگاه کنید به: علی حب الله، مطالعاتی در فلسفه احکام فقهی، شریعت و نظریه غایات، ۵۱۴.

[76] «بحث بر سر بازگشایی مراکز دینی»، جاده ایران، تاریخ بازدید: ۲۷ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2RS3xSI

[77] «سئوال از پی سئوال، بی هیچ جواب»، همدلی، تاریخ بازدید: ۲۷ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2RS3xSI

[78] «رییس جمهور: مساجد، عبادتگاه ها و نماز جماعت در مناطق سفید باز خواهند شد»، کیهان، ۲۷ آوریل ۲۰۲۰.

[79] «رییس جمهور: ما امیدواریم که با کنترل شیوع ویروس کرونا، مراکز مذهبی را باز کنیم»، کیهان، ۲۶ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۲۷ آوریل ۲۰۲۰.

[80] «رهبر انقلاب: غرب به لحاظ فلسفی، اجتماعی، و اخلاقی در مواجهه با ویروس کرونا شکست خورده است»، کیهان، ۱۱ مه ۲۰۲۰.

[81] همان.

[82] همان.

[83] «انتقاد تند علم الهدی از دولت: محدودیتی که حرم امام رضا شب بسته باشد و روز باز باشد را با کدام توجیه پزشکی و علمی قائل شدید؟»، خبر آنلاین، تاریخ بازدید: ۱ ژوئن ۲۰۲۰، https://bit.ly/3ccvZpF

[84] «وزیر بهداشت خبر داد: جلسه فوری پس از توصیه رهبری درباره مراسم شب های قدر»، مهر نیوز، ۱۲ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2xVNJI4

[85] «مراسم روز قدس در نواحی سفید برگزار خواهد شد و ساکنان تهران در ماشین هایشان راه پیمایی می کنند»، مهر نیوز، ۱۵ مه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید:۳۱ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/3eDMMUy

[86] «حرم امام رضا بازگشایی می شود+عکس»، خبرگزاری تسنیم، ۲۵ مه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۲۸ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/3gLbW5h

[87] این کار طی یک خطبه نماز جمعه مجازی اتفاق افتاد، ۲۹ مه ۲۰۲۰.

[88]  «انتقاد تند علم الهدی از دولت: محدودیتی که حرم امام رضا شب بسته باشد و روز باز باشد را با کدام توجیه پزشکی و علمی قائل شدید؟»، خبر آنلاین، تاریخ بازدید: ۱ ژوئن ۲۰۲۰، https://bit.ly/3ccvZpF

[89] همان.

[90] «رحمانی فضلی خبر داد: پیشنهاد بازگشایی مساجد کشور تصویب شد»، مهر نیوز، تاریخ بازدید: ۱ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2X9DF7T.  

[91] «حوزه علمیه در قم دروس بحث خارج و سطوح بالاتر را از سرگرفت»، خبرگزاری حوزه، ۲۸ مه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: ۲۸ مه ۲۰۲۰، https://bit.ly/2MerOiG

محمد سيد صياد

پژوهشگر مطالعات فکری و ایدئولوژیک در موسسه بین المللی مطالعات ایران