در سایه پیشرفت رقابت راهبردی میان قدرتهای بزرگ به مرحله مواجهه و درگیری، جهان تحولات بسیار سریعی را تجربه می کند. از این رو، ایالات متحده به تلاشهای خود برای حفظ جایگاه و سلطه خود بر نظام بین الملل ادامه می دهد که اخیرا این رقابت با روسیه و چین که در حال بازپس گرفتن جایگاه در عرصه بین الملل هستند، بسیار شدید شده است. و طرفین رقابت، در صدد احیای ائتلافهای قدیم و نیز ایجاد ائتلافهای تازه تری برآمده اند. این وضعیت به قدرتهای کوچک و متوسط میدان داد تا در صدد تقویت منافع، پیشبرد سیاستها و تنوع بخشیدن به شراکتهای خود برآیند. ایران که به خاطر تحریمهای امریکا تحت فشار بود، از جمله کشورهایی بود که فضای رقابتی موجود را فرصتی جهت تقویت منافع خود دید تا سلطه امریکا را که تحریمهای شدیدی بر این کشور وضع نموده، به چالش بکشد. از این منظر، پژوهش حاضر در صدد یافتن پاسخی برای سؤال اصلی این پژوهش است مبنی بر اینکه تا چه میزانی تحولات بین الملل بر سیاست خارجی ایران تأثیرگذارند؟
برای یافتن پاسخ سؤال مورد نظر، به سه محور پرداخته می شود که عبارتند از نخست: رقابت میان قدرتهای بزرگ و تحولات جهانی، دوم: سیاست خارجی ایران در سایه دولت رئیسی. سوم: تأثیر شدت یافتن رقابت بین المللی بر رویکرد سیاست خارجی ایران
نخست: رقابت میان قدرتهای بزرگ و تحولات جهانی
فضای بین الملل شاهد رقابت تنگاتنگی میان قدرتهای بزرگ بین المللی است که در اینجا به مهمترین ویژگیهای این رقابت اشاره ای خواهیم داشت:
یک. رویارویی نظامی و گسترش حوزه رقابت ژئوپلیتیک:
جو بایدن که در اوایل سال 2021 میلادی قدرت را در اختیار گرفت، از همان ابتدا برای مقابله با رویکرد تغییری که در سطح بین الملل در حال پیشرفت است و دفاع از جایگاه ایالات متحده به عنوان یک قدرت برتر، راهبرد رقابت راهبردی در سطح بین الملل را در پیش گرفت. در این راستا، ایالات متحده سیاستی را روی دست گرفت که بر برقراری مجدد توازن راهبردی در اروپا، ارسال امکانات و نیروها به شرق دور، در انحصار گرفتن مزایای اقتصادی و برتری تکنولوژی و بسیج کردن ائتلافها برای حمایت از ارزشها و اصولی که ایالات متحده حامى آنها است، استوار است. اما روسیه و چین که برای پایان دادن به یکه تازیهای امریکا در تلاشند، با این سیاستهای امریکا مخالفت کردند. این مخالفت، رقابت را به درگیری در کانونهای پر التهاب و در مناطقی که همه این قدرتها منافع داشتند، تبدیل کرد و از مهمترین نمونه های این درگیری در سطح اروپا می توان به بحران اوکراین و در دریای جنوب چین به بحران تایوان اشاره نمود[1].
دو. بازگشت به سیاست یارگیری و ایجاد ائتلافها
در سایه افزایش رقابت در صحنه بین الملل، قدرتهای بزرگ امکانات بیشتری برای حمایت از همپیمانان خود گسیل داشته اند که تلاش ایالات متحده برای تقویت ائتلافهای خود در شرق آسیا، گسترش پیمان ناتو، تجدید نظر در راهبرد ایالات متحده در خاورمیانه و بازگشت به آفریقا از جمله اقدامات در این راستا به شمار می روند[2]. در مقابل، چین نیز تلاش نموده است از میان کشورهایی که از این کشور حمایت خواهند کرد و یا حداقل از ایالات متحده پشتیبانی نمی کنند، ائتلافی را به جود آورد که از مهمترین این تلاشها می توان به گسترش سازمان شانگهای و گروه بریکس اشاره نمود. چین امیدوار است که ایجاد این گروهها منجر به ائتلاف قدرتهای بزرگ غیر غربی گردد[3].
سه. هرج و مرج در نبودِ قدرت بازدارندگی امریکا
به نظر می رسد که با رشد قابل توجهی که قدرتهای آسیایی به خود دیده اند، مناطق مختلفی از جهان هم اکنون شاهد بی ثباتی و رقابت تنگاتنگ است. و بی تردید، با کاهش قدرت بازدارندگی و نقش ایالات متحده در نظام کنونی بین الملل، گسترش بی ثباتی و هرج و مرج می تواند این نظام بین الملل را با چالش روبرو کند. البته نباید از نظر دور داشت که علت اصلی ضعف و یا شکست راهبرد بازدارندگی این است که ایالات متحده دیگر آن قدرت تهدید و یا در صورت لزوم، عملی ساختن تهدیدها با استفاده از قدرت نظامی را ندارد. ایالات متحده چندین بار به استفاده از گزینه نظامی در سوریه و علیه ایران تهدید نمود اما این تهدید خود را عملی نکرد. اما در دهه نود که امریکا در یوگسلاوی و یا علیه عراق دست به حمله نظامی زد، در آن زمان ایالات متحده از توانمندی بیشتری برای تحقق اهداف خود برخوردار بود[4]. مسأله صرفا به کاهش قدرت بازدارندگی امریکا بر نمی گردد بلکه خود امریکایی ها نیز با استفاده بیش از حد از قدرت نظامی مخالف هستند و استفاده زیاد از اهرم تحریمها، نه تنها از تأثیر آن کاسته بلكه ائتلافهایی برای مقابله با این تحریمها به وجود آورده است.
چهار. به چالش کشاندن اصول نظام کنونی بین الملل و طرح گزینه های بدیل
در پی حمله روسیه به اوکراین، واشنگتن و همپیمانان آن تحریمهایی را علیه روسیه وضع کردند اما برخی قدرتهای جهانی با این تحریمها همراهی نکردند. و نقش سازمان ملل در شرایطی که یکی از اعضای دائم شورای امنیت قانون بین الملل و اصل عدم استفاده از زور برای تغییر مرزها را زیر پا نهاده، کم رنگ تر شده است. بسیاری از قدرتهای جهانی بر این باورند که نظام کنونی بین الملل جدای از اینکه ناعادلانه و نامتوازن است، دیگر آن جایگاه پیشین خود را ندارد. و اکنون حرف و حدیث هایی از تقویت چند قطبی به جای تک قطبی و نیز مطالباتی مبنی بر اصلاحات نظام کنونی سازمان ملل به گوش می رسد. در این زمینه، اخیرا چین از یک چارچوب اقدام راهبردی تازه ای رونمایی کرد که به «ابتکار امنیت جهانی» موسوم است. این ابتکار، ایده مترقی پکن درباره نظام جهانی را نشان می دهد. و از همه مهمتر، این امر نشان می دهد که چین در تلاش است اعتماد جامعه بین الملل به ایالات متحده و غرب به عنوان تضمین کنندگان ثبات منطقه ای و جهانی را کم رنگ كند. علی رغم اینکه چارچوبها و نهادهای بین المللی کنونی همچنان در پایتخت های کشورهای غربی معتبر و مورد حمایت هستند، اما بسیاری از پایتخت ها که اعتماد خود را به واشنگتن از دست داده اند، به ابتکار چین توجه نشان داده اند.
پنج. پر رنگ تر شدن اندیشه جهانی مخالفت با تک قطبی
اما در سطح ارزشها و رویکردها، پر واضح است که با گذشت زمان هویت و اندیشه مخالف سلطه امریکا به تدريج پر رنگ تر می شود و بسیاری از کشورهای بزرگ و متوسط این هویت و اندیشه را می پذیرند. و هر روز تمایل بیشتری برای رهايى از قید و بند سلطه امریکا نشان می دهند. این قدرتها برای تحقق اهداف خود، با یکدیگر در سطح بین الملل و منطقه همکاری می کنند. این قدرتها برای ایجاد یک تغییر ریشه ای در نظام جهانی و یا حداقل کاهش سلطه امریکا عملا گامهایی نیز برداشته اند و چین در این تغییر و تحول فرصت مناسبی برای تقویت روابط خود با کشورهای خارج از اردوگاه غربی یافته است. از این رو، چین با استفاده از فرصت پیش آمده، برای تقویت شراکت خود با قدرتهای ضد امریکایی تلاش کرده و می کوشد از این کشورها برای مقابله با تحریمها و فشارهای امریکا حمایت کند و اعتماد این کشورها را به خود جلب نماید[5].
بی تردید این تحولات عمیق همراه با انتقال رقابت به مرحله درگیری پیامدهایی بر ساختار نظام بین الملل و معیارهای حاکم بر آن، ورفتار واحدهای بین الملل نیز داشته است که در اینجا به مهمترین این تحولات می پردازیم:
الف. افزایش حوزه فعالیت و مانور دهی قدرتهای متوسط و کوچک: هر قدر که درگیری میان قدرتهای بزرگ بین المللی بیشتر شدت گیرد، به همان اندازه مجال فعالیت و قدرت نمایی برای قدرتهای متوسط مهیا می شود و این قدرتها خود را از محدودیتها و فشارهای ناشی از سلطه یک قطب بر نظام بین الملل دور می بینند. همچنین این قدرتها، از این رقابت و درگیری قدرتهای بزرگ برای تقویت روند استقلال راهبردی و نیز اتخاذ سیاست بی طرفانه نسبت به درگیری و همچنین استفاده از دو طرف درگیری بهره بردند. مواضع بسیاری از کشورها، نشان داد که آنها توانایی به چالش کشاندن سیاست امریکا و یا تقویت روند استقلال راهبردی خود را دارند. در نتیجه، برخی از این کشورها دیگر تسلیم اراده امریکا نشدند و ایالات متحده هم دیگر نتوانست همچون گذشته مواضع این کشورها را در خدمت منافع خود به کار گیرد. با اینکه تجاوز نظامی روسیه یک امر بسیار واضح است، اما بسیاری از کشورهای جهان و حتی کشورهایی که به امریکا نزدیکند، و امریکا از آنها خواسته بود که این تجاوز روسیه را محکوم کنند، اما آنها در محکوم کردن روسیه تردید داشتند[6].
ب. کاهش همکاری بین المللی در مسائل بین المللی از جمله در مسأله منع گسترش سلاح هسته ای: مسلما، رقابتهای شدیدی که میان قدرتهای جهانی در جریان است، فضای دیپلماسی را نیز تحت تأثیر قرار داده و سبب شده است که این قدرتها دیگر نتوانند برای مقابله با چالشهای گوناگون حتی در مواردی که این مسأله به نفع آنها باشد نیز با یکدیگر همکاری نمایند[7]. حال که روسیه و چین همکاریهای خود را تقویت نموده و تلاشهای خود را در سطح نهادهای بین المللی هماهنگ ساخته اند، مؤسسات بین المللی نیز دیگر آن خاصیت و کارآیی پیشین خود را از دست داده اند. به عنوان نمونه، این دو کشور توانستند جلوی صدور چندین قطعنامه شورای امنیت در مورد بحران یمن و سوریه را بگیرند. و دیدیم که چگونه روسیه به تنهایی توانست جلوی توافق نظر اعضا در مورد بیانیه ای در پایان دهمین کنفرانس بازنگری معاهده منع گسترش سلاحهای هسته ای در آگست 2022 میلادی را بگیرد[8]. همچنین در مورد کره شمالی، روسیه و چین تلاش امریکا برای ایجاد اجماع بین المللی در چندین مسأله از جمله مسأله منع گسترش سلاحهای هسته ای را ناکام گذاشتند. و آخرین مورد، تلاش امریکا برای صدور قطعنامه شورای امنیت بعد از آزمایش هسته ای کره شمالی در می 2022 میلادی بود که ناکام ماند. این رویه علاوه بر اینکه آسیبی برای نهادهای نظام بین الملل به شمار می رود، در بردارنده یک پیام منفی نیز هست که کره شمالی و دیگر قدرتهایی که به دنبال دستیابی به سلاح هسته ای هستند ممکن است به این فهم برسند که در سایه شکاف احتمالی در نظام منع گسترش سلاح هسته ای و افزایش شدت رقابت قدرتهای جهانی، تحریمهای بین المللی که ایالات متحده در مواجهه با رژیمهای سرکش و تلاشهای آنها برای دستیابی به سلاح هسته ای به کار می گرفت، ممکن است دیگر کارآیی نداشته باشد[9].
ج. تقویت جایگاه کشورهای تولید کننده کالاهای راهبردی: بحران اوکراین نشان داد که کالاهای اساسی و راهبردی در این جنگ نقش تعیین کننده ای دارند. اکنون که روسیه با اهرم گاز و نفت و همچنین صادرات مواد غذایی و عناصر اصلی که در صنایع فناورانه کاربرد دارند و نیز شبه رساناها، و همچنین چین که بزرگترین تأمین کننده مواد مورد استفاده در صنعت تراشه های الکترونیکی است، به غرب فشار می آورند، اهمیت برخی از کشورها چون کشورهای خلیج، ایران و ونزوئلا که معادن این مواد را دارند، برای کشورهای بزرگ روشن شده است. در نتیجه، این کشورها و مخصوصا کشورهایی که تحت فشار تحریمها و در انزوا قرار داشتند، فرصت ناشی از درگیری قدرتهای بزرگ با یکدیگر را مغتنم شمرده و از تقاضای روز افزون این قدرتها برای کالاها و مواد خود نه تنها برای کسب دستاوردهای اقتصادی بلکه برای تقویت منافع و پیشبرد برنامه ها و رهایی از تحریمها استفاده کردند.
د. تمایل به همکاری بیشتر برای مقابله با تحریمهای امریکا و غرب: به دنبال استفاده بيرون از حد ایالات متحده از ابزار تحریمها برای تنبیه برخی کشورها، بسیاری از قدرتهای جهانی به همکاری برای غلبه بر این تحریمها تمایل نشان دادند. همچنین در مورد ادامه سیستم پولی کنونی که این چنین به امریکا قدرت یکه تازی می بخشد نیز بحثهای زیادی میان این کشورها صورت گرفته است. کشورهایی چون چین، روسیه و ایران برای تبادل کالاهای اساسی یک نظام مالی جایگزینی با یوان چین مطرح کرده اند[10]. و احتمالا رشد فناوریها تأثیرات زیادی در سیستم مالى بين الملل خواهد داشت. احتمال اینکه ارز کاغذی دیگری در آینده نزدیک جایگزین دلار شود، صفر است. اما توسعه ارزهای دیجیتال و رمز ارزها و ارزهای دیجیتالی بخش خصوصی، همچنان توانایی ایالات متحده در ادامه بهره برداری از سیستمهای رایج و استفاده از هژمونی دلار برای اعمال تحریمها و تأثیرگذاری در معاملات مالی بین المللی در دراز مدت را تهدید می کند[11].
دوم: رویکردهای سیاست خارجی ایران در سایه دولت رئیسی
فضای بین الملل فرصت بسیار مناسبی برای رئیسی فراهم نموده تا او بتواند در دو مسیر موازی گام بردارد که در اینجا به توضیح این مطلب می پردازیم:
یک. دیپلماسی محتاطانه:
رئیسی در شرایط بسیار پیچیده ای قدرت را در اختیار گرفت. یعنی در شرایطی که کشور با بحران اقتصادی دست و پنجه نرم می کند، از یک سو ناآرامیهای اجتماعی مشروعیت کل رژیم را زیر سؤال برده و از سویی دیگر، فشارهای خارجی نیز شدت یافته است. رئیسی زمانیکه به قدرت رسید، بر خلاف روحانی، تجربه چندانی در سیاست خارجی نداشت. این نقاط ضعف سبب شد که او به نهادهایی که او را به قدرت رساندند از جمله، بیت رهبری متکی بماند. گفتنی است تصمیم نهایی در مورد سیاست خارجی ایران و مخصوصا در مورد برجام و رابطه با ایالات متحده و غرب و نیز در مورد رویکرد نگاه به شرق در بیت رهبری اتخاذ می شود. از این رو، دولت رئیسی با راه حل دیپلماسی اداره بایدن برای احیای برجام مخالفتی از خود نشان نداد و برای گسترش گفتگوهای منطقه ای با هدف تنش زدایی ابراز تمایل کرد اما در این موارد، منافع اساسی ایران را خطوط قرمز خود خواند. جا دارد که در اینجا ویژگیهای این رویه محتاطانه را مورد بررسی قرار دهیم:
الف. مذاکره همزمان با خصومت با ایالات متحده: خامنه ای با تأکید بر اینکه نمی توان به غرب اعتماد کرد، خط قرمزی در مقابل هرگونه تلاش برای عادی سازی روابط با ایالات متحده ترسیم کرد. او تصریح کرد: «مذاکره و گفتگو با دشمن به معنای آشتی و تسلیم شدن نیست»[12]. ترجمه ای که دولت رئیسی از این سخنان خامنه ای ارائه داد این بود که برای احیای برجام با ایالات متحده به صورت مستقیم مذاکره نکرد و از ایالات متحده خواست تضمین بدهد که بار دیگر از توافق خارج نشود و اینکه دستاوردهای اقتصادی برجام برای ایران تضمین گردد.
ب. جدیت و سرسختی در مذاکرات هسته ای: ایران که شرایط جهانی را فرصت مناسبی برای قدرت نمایی و وقت خریدن دید، در جریان مذاکرات هسته ای از خود کاملا جدیت و سرسختی نشان داد. و در عین حال، تلاش نمود در پوشش دیپلماسی، همچنان به پیشرفتهای فنی برای نزدیک تر شدن به آستانه هسته ای ادامه داده و برای مقابله با فشارهای امریکا و غرب، متقابلا از اهرمهای فشار استفاده کند تا ایالات متحده و غرب را به عقب نشینی از خواسته هایشان و نیز پذیرش شروط ایران وادارد.
ج. رد قاطعانه هرگونه مذاکره درباره برنامه موشک های بالستیک: ایران هرگونه مذاکره درباره مسائل غیر هسته ای را به شدت رد کرده و آن را خط قرمزی خوانده که نمی توان از آن عبور کرد. سپاه پاسداران در اوایل ماه آوریل امسال به مناسبت روز جمهوری اسلامی بر همین مسأله تأکید نموده است. در این بیانیه آمده است: « اقتدار موشکی و محبوبیت و نفوذ منطقه‌ای ایران که با نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عجین و همواره مورد طمع و خیال‌پردازی جبهه متحد دشمنان نظام اسلامی به‌ویژه رژیم مافیایی و تروریستی ایالات متحده آمریکا بوده، خط قرمز ملت ایران است»[13]..
د. گفتگو با قدرتهای منطقه ای رقیب: در واقع، ایران با این رویکرد می کوشد بدون اینکه از تلاشها برای دستیابی به جایگاه پیشتازی در منطقه و تقویت نفوذ خود دست بردارد، برای تنش زدایی و نیز جلوگیری از چالشهای بیشتر، با قدرتهای منطقه مخصوصا عربستان سعودی مذاکره كند تا هم فشار ناشی از تحریمها را کاهش دهد و هم جلوی گرایش کشورهای خلیج برای عادی سازی روابط با اسرائیل را گرفته و بار دیگر کشورهای خلیج را در مقابل اسرائیل قرار دهد. و همچنین موضع قدرتهای منطقه در قبال برجام را تغییر دهد. گفتنی است که قدرتهای منطقه با احیای برجام مخالف هستند مگر اینکه رفتارهای منطقه ای ایران نیز در مذاکرات مطرح گردد. دولت رئیسی بر این باور است که بهبود روابط با کشورهای خلیج نفوذ ایالات متحده در منطقه را کاهش می دهد و این امر می تواند موضع ایران را در مذاکرات کنونی تقویت نماید.
فعال كردن دیپلماسی انرژی: ایران خود را به عنوان یک بازیگر مطرح در بازار جهانی انرژی معرفی می کند. در این راستا، جواد اوجی وزیر نفت ایران گفته است که جهان به نفت و گاز ایران نیاز دارد و بازگشت نفت ایران به بازار جهانی انرژی می تواند ثبات را به این بازار بازگرداند. او همچنین تأکید کرده است که کشورش قادر است تولید نفت خود را افزایش داده و در نزدیکترین زمان ممکن به سطحی که قبل از تحریمها بود، برساند. اهمیت این پیشنهاد ایران در حال حاضر از آنجا ناشی می شود که جهان با بحران بی سابقه ای در عرضه گاز دست و پنجه نرم می کند. در حالیکه این کالا به عنوان یکی از ابزارهای مهم در جنگ کنونی اوکراین نقش آفرینی می کند، ذخیره گازی ایران به تنهایی به بیش از 34 تریلیون متر مکعب می رسد که حدود 17.8 درصد ذخیر گازی جهان را شامل می شود و از این لحاظ ایران بعد از روسیه در جایگاه دوم جهانی قرار دارد. همچنین ایران ذخیره نفتی هنگفتی دارد که 158 میلیارد بشکه تخمین زده می شود و این یعنی 9 درصد کل ذخایر نفتی جهان که از این لحاظ ایران بعد از ونزوئلا، عربستان سعودی و کانادا، رتبه چهارم جهانی را به خود اختصاص می دهد. و با توجه به اینکه هنوز کاوشهای نفتی در بسیاری از مناطق ایران صورت نگرفته است، احتمال دارد که ذخایر نفتی و گازی ایران بیش این باشد. علاوه بر آن، این امر سبب می شود که موقعیت راهبردی ایران، این کشور را به عنوان منبع مهم انرژی در جهان و با قیمت مناسب، مطرح نماید و ایران نیز تمایل دارد از این مسأله برای کسب درآمدهای اقتصادی و راهبردی و نیز تقویت جایگاه و نفوذ خود در سطح جهان، استفاده کند[14].
دو. مقاومت در برابر غرب و تعامل با شرق: رئیسی، تقویت روابط با کشورهای رقیب ایالات متحده و تلاش برای تنوع بخشیدن به رویکردهای خارجی با هدف ایجاد توازن در روابط خارجی ایران را در رأس اولویتهای دولت خود گنجانده است تا از این رهگذر بتواند مشکلات ایران را بدون در نظر گرفتن برجام حل نماید. و تحریمها نتوانند فعالیتهای ایران را در سطح خارجی محدود ساخته و در داخل، تهدیدی برای رژیم و مشروعیت آن خلق کنند. بر این اساس، رئیسی به همه وزارتخانه ها و دستگاهها دستور داده که برای بی اثر ساختن تحریمها و تنظیم بازار کالاهای اساسی با یکدیگر همکاری نمایند. و برای مقابله با تحریمها قرارگاهی ایجاد شده است که هماهنگی و مدیریت فعالیتهای دولت در راستای بی اثر ساختن تحریمها را معاون اول رئیس جمهور بر عهده دارد[15].
در این راستا، دولت رئیسی سیاستهایی در پیش گرفته است که به آنها می پردازیم:
الف. نگاه به شرق: سیاست نگاه به شرق با مفهومی که در زمان جنگ سرد داشت، تفاوت دارد. بلکه منظور از شرق، منطقه شرق و همسایگان شرقی است. و از آنجا که سیاست نگاه به شرق با هدف توازن قوا در مقابل غرب صورت می گیرد، می تواند به تقویت
امنیت ملی کشور کمک کند. از این رو، دولت رئیسی بر اهمیت همکاری با کشورهای مهمی چون روسیه، چین و هند تأکید دارد.
ب. سیاست همسایگی: منظور، گسترش روابط با همسایگان ایران است و تلاش می شود برای غلبه بر تحریمهای امریکا، زمینه های تازه همکاری و مبادلات تجاری با همسایگان ایجاد گردد. این سیاست، برنامه های گسترده ای چون همکاریهای لجستیکی، مالی و بانکی، توسعه بازارهای بین المللی، تفاهمنامه های تجاری، اصلاح ساختار توسعه تجارت، و همکاری با بانکهای محلی در کشورهای هدف با استفاده از واحد پول آنها را در بر می گیرد[16]. سازمان توسعه تجارت این رویکرد کشور را به صورت تلاش برای امضای قراردادهای دوجانبه برای رفع موانع، ایجاد کانال مالی دوجانبه برای غلبه بر مشکلات تحریمی، برگزاری رویدادهای نمایشگاهی برای توسعه تجارت و تسریع در اجرای برنامه های مشترک، تقویت سازوکار کمیسیونهای مشترک، سیاست تهاتر کالا، تقویت مبادلات تجاری، رایزنی های متعدد در مورد تقویت روابط اقتصادی و همکاری تجاری و تدوین راهبرد تأدیه دیون از جمله، قرار داد تهاتر نفت با کالا را عملیاتی نمود[17].
ج. تقویت رویکرد منطقه ای: این سیاست با اولین سفر خارجی رئیسی و مشارکت در نشست شانگهای که پذیرش عضویت ایران در این سازمان، و نیز تقویت روابط با اتحادیه اوراسیا را به دنبال داشت، آغاز شد. در حال حاضر، دولت رئیسی به دنبال اجرای مواد قرارداد تجارت آزاد است که در سال 2021 میلادی با اتحادیه اوراسیا به امضا رساند. اخیرا ایران برای عضویت در گروه بریکس نیز درخواست نموده است.
د. دیپلماسی اقتصادی: این سیاست در راستای برنامه رئیسی برای حل مشکلات ایران بدون در نظر گرفتن مذاکرات هسته ای اتخاذ شد. و هدف از آن این بود که در سطح خارجی، برای تقویت دستاوردهای اقتصادی تجارت در اولویت قرار گیرد. از این رو، مجلس شورای اسلامی قانونی تصویب کرد مبنی بر اینکه سفارتخانه ها باید در خدمت بخش اقتصادی باشند و نقش فعالی در تقویت تجارت خارجی ایران با کشورهای همسایه بر عهده گیرند. ایران تلاش کرد تا از طریق پیگیری فعالیتهای کمیسیونهای مشترک و تقویت همکاری با تعدادی از کشورهای همسایه از جمله ازبکستان، آذربایجان، ارمنستان، پاکستان، عراق، ترکیه، قطر و عمان، مشارکت تجاری و اقتصادی را ایجاد کند. از همان ابتدای کار دولت رئیسی، ایران در چندین معاهده منطقه ای و سازمان بین المللی مانند سازمان شانگهای، بریکس و غیره مشارکت نموده است. مقامات ایرانی سفرهای متعددی به سایر کشورها داشته اند و تهران نیز میزبان مقامات سایر کشورها بوده است و شرایط برای امضای چندین قرارداد و تفاهمنامه در عرصه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی و امنیتی فراهم شد. بی تردید، این رویکرد ایران این پیام را به طرفهای مقابل داشت که ایران برای تقویت روابط با دولتها و ملتهای همسایه و دوست تلاش می کند[18].
سوم: تأثیر تشدید درگیریهای قدرتهای جهانی، بر محتوا و ره آورد سیاست خارجی ایران
مسلما، تحولات بین الملل تغییری در جوهره سیاست خارجی دولت رئیسی ایجاد نکرده است و سیاست خارجی ایران بر رویکردی متمرکز است که در کنار دیپلماسی محتاطانه در سطوح بین المللی و منطقه ای از جمله مذاکرات برجام، گفتگو با رقبای منطقه ای از جمله عربستان سعودی و ترکیه را در پیش گرفته است. ایران در حالی این رویه را -البته با تأکید بر خطوط قرمز- در پیش گرفته است که اوضاع داخلی کشور چندان تعریفی ندارد و به موازات آن، ایران برای چیره شدن بر انزوای بین المللی و تحریمها و نیز همکاری با قدرتهای ضد امریکایی مخصوصا روسیه و چین سیاست فعالی را در پیش گرفته است. و ممکن است این شیوه به بهبود اوضاع کشور منتهی شده و موضع ایران را در مذاکرات با غرب و ایالات متحده تقویت كند. ایران برای عملیاتی کردن این سیاستها از ابزارهای متعارف مدد گرفت که در راه تحقق اهداف خارجی جوهره سیاستهای ایران که از مفهوم مقاومت برخاسته است، دستخوش تغییر نگردد. البته ایران در طی دهه های گذشته از زمان پیروزی انقلاب، همواره این مفهوم را بسط و اما در مورد مسائل سیاست خارجی ایران باید گفت که تحولات بین الملل در اولویت بندی برنامه های سیاست خارجی دولت رئیسی تأثیر گذار بوده است. زیرا در پرتو تحولات فضای بین الملل، موضع دولت رئیسی در قبال برخی مسائل از جمله احیای برجام و پرونده گفتگوهای منطقه ای تغییر کرد و این تغییر با توجه به موضع قدرتهای بزرگ صورت گرفت. همچنین، در سایه تمایل روسیه و چین به مقابله با آمریکا و تلاش آنها برای بی اثر ساختن تحریمها، سیاست مقاومتی ایران جانی تازه گرفت. اما در خصوص ره آورد سیاست خارجی رئیسی باید گفت که به همان اندازه که تحولات بین الملل به نفع ایران بوده، به همان اندازه نیز چالشهایی را برای ایران خلق کرده است. اکنون جا دارد که به نتایج سیاست خارجی ابراهیم رئیسی نگاهی داشته باشیم:
یک. دستاوردها و فرصتهای موجود:
الف. کاهش توان ایالات متحده در کسب حمایت بین المللی برای حمله نظامی به ایران: ایران بر این باور است که درگیری کنونی قدرتهای جهانی مانع از آن می شود که واشنگتن بتواند جنگ دیگری را در خاورمیانه آغاز کند زیرا اولا، ایالات متحده عملا درگیر جنگ اوکراین است. و ثانیا، اولویت اصلی آن این است که چین را به محاصره در آورد. و هر گونه جنگی علیه ایران می تواند شعله های جنگ را در تمام منطقه بر افروزد که ایالات متحده و همچنین کشورهای اروپایی در حال حاضر تمایلی به این امر ندارند. زیرا وقوع هر جنگی در منطقه علاوه بر اینکه ثبات منطقه را بر هم می زند، عرضه انرژی را دچار اختلال ساخته و در نتیجه افزایش بهای آن را به دنبال دارد؛ آنهم درست در زمانیکه کشورهای اروپایی و ایالات متحده از بحران بی سابقه عرضه انرژی و افزایش بهای آن رنج می برند. این شرایط، فرصتی را برای ایران فراهم آورد تا در مقابل فشارهای امریکا مقاومت نموده و نه تنها هرگونه مذاکره درباره مسائل موشکی را نپذیرد بلکه با انجام آزمایشاتی، در توسعه بیشتر این برنامه گام بردارد. علاوه بر آن، ایران توانست مسأله نفوذ منطقه ای خود را نیز از موضوع مذاکرات دور نگهدارد و مذاکرات را صرفا به مسأله هسته ای و آنهم احیای همان برجام 2015 میلادی بدون تغییرات عمده، محدود كند.
ب. تلاش برای زمان خریدن با هدف رسیدن به آستانه هسته ای: ایران از این رقابت و درگیری قدرتهای جهانی استفاده کرده و برای خود زمان خرید و همزمان، سیاست باج خواهی هسته ای را نیز در پیش گرفت. در این راستا، ایران مانع فعالیتهای نظارتی آژانس بین المللی انرژی هسته ای شد و با به کارگیری سانتریفیوژهای پیشرفته تری، سطح غنی سازی و نیز میزان اورانیوم غنی سازی شده خود را افزایش داد. همچنین ایران از ارائه پاسخ به سؤالات آژانس بین المللی انرژی هسته ای در خصوص یافت شدن آثار اورانیوم غنی شده در سه سايت هسته اى مخفى در نزدیکی تهران، طفره رفت. تهران با این رفتارها، تلاش نمود امتیازات بیشتری از میز مذاکرات برجامی برای خود کسب کند. و به نظر می رسد که ایران همچنان با استفاده از شرایط کنونی جهان، به پیشبرد برنامه هسته ای و رسیدن به آستانه هسته ای ادامه می دهد تا برنامه هسته ای به عنوان یک ابزار بازدارنده مانع از خروج طرف امریکایی از برجام شود که برخی از آن به عنوان تضمین های ذاتی برجام یاد می کنند. به این معنا که ایران با استفاده از برنامه هسته ای خود، هزینه های خروج از برجام در آینده را بالا می برد. در نتیجه، این امر به عنوان یک عامل ذاتی بازدارنده در مقابل هرگونه خروج دوباره امریکا از برجام است. زیرا فرصت نظارت و کنترل برنامه هسته ای ایران کمتر می شود[19].
ج. افزایش سطح همکاری راهبردی با چین: دولت رئیسی برای اجرای تفاهمنامه همکاری راهبردی با چین در ژانویه 2022 میلادی گامهای عملی برداشت. علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران عنوان داشت: «امضای سند همکاری به منزله نقشه راهی برای همکاری راهبردی میان ایران و چین است و این امر بخشی از سیاست مقاومت فعال است»[20]. چین عملا روزانه 650 هزار بشکه نفت در طول سال 2022 میلادی از ایران وارد می کند[21]. و در این شرایط که قدرتهای جهانی درگیر رقابت با یکدیگر هستند، ایران تلاش می کند که به گذرگاه مهمی برای طرحهای راهبردی از جمله ابتکار «یک کمر بند و یک جاده» تبدیل شود. چون قرار گرفتن ایران در یک موقعیت ژئواکونومیک به چیره شدن بر انزوای بین المللی و تحریمها و نیز کسب استقلال سیاسی و راهبردی این کشور کمک می کند.
د. مشارکت با روسیه: جنگ اوکراین روسیه را بیش از پیش به ایران نزدیک ساخت و این دو کشور در سایه فشارها و تحریمهای امریکا تمایل بیشتری به همکاری با یکدیگر نشان دادند و بیشتر، سیاستهای امریکا را به چالش کشاندند. در این راستا، ایران همانطور که با چین سند همکاری امضا نمود، چنین سندی را با روسیه نیز به امضا رساند. و ضمن تقویت همکاری دفاعی، قراردادهای تسلیحاتی را نیز اجرایی کرد که آخرین مورد آن، قرارداد فروش پهبادهای ایران به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین بود. البته نباید از یاد برد که روسیه با خرید پهباد از ایران، عملا تحریم تسلیحاتی ایران را شکست[22]. دو طرف در سایه تحریمهای کمر شکن، نظام مالی «میر» را به رسمیت شناختند که یک نظام انتقال و پرداخت مالی زیر نظر بانک مرکزی روسیه است و در داخل روسیه مورد استفاده قرار می گیرد. این نظام مالی در سال 2014 میلادی و بعد از آنکه کشورهای غربی مؤسسات مالی روسیه را تحریم کردند، ایجاد شد[23]. این تدابیر نشان می دهد که دو کشور برای بی اثر ساختن تحریمهای امریکا گامهای مؤثری برداشته اند. رهبران دو کشور برای افزایش همکاری اقتصادی فیما بین و افزایش میزان معاملات و مبادلات توجه نشان داده اند و عملا نیز، سه ماهه اول سال 2022 میلادی شاهد افزایش 10 درصدی مبادلات میان دو کشور بوده است. به علاوه، توسعه کریدور شمال-جنوب نیز شاهد پیشرفتهایی بوده است. گفتنی است که نقش این کریدور برای روسیه در مقابله با تحریمهای غرب و ایالات متحده بسیار حیاتی است[24]. نکته دیگر اینکه، دو طرف در حمایت از بشار اسد رئیس جمهور سوریه همکاریهای بسیار نزدیکی دارند و نظر به اینکه هم ایران و هم روسیه با آمریکا خصومت دارند، احتمال می رود که روسیه کمکهای بیشتری به ایران در سوریه برای مقابله با ایالات متحده و اسرائیل، ارائه کند.
هـ. گسترش ائتلافها با قدرتهای بین المللی مخالف امریکا: در چارچوب ایجاد ائتلافها علیه نظام سلطه، ایران کمکهای خود را به ونزوئلا که تحت تحریمهای امریکا قرار دارد، ادامه داد. ایران کار بازسازی پالایشگاههای نفت این کشور را به انجام رساند و نفت مورد نیاز کاراکاس را نیز تأمین کرد. در طی ماه می 2022 میلادی نفتکشهای ایرانی یک میلیون بشکه نفت را به بنادر ونزوئلا رساندند. این روابط در چارچوب قرارداد تهاتر کالا صورت می گیرد که طرفین در سال 2021 میلادی و با هدف غلبه بر تحریمهای امریکا به امضا رساندند. بنا به اظهارات مسئولین وزارت نفت ایران، صادرات ميعانات گازی که در دولت روحانی به 20 تا 60 هزار بشکه در روز رسیده بود، تا 2.5 یا 3 برابر افزایش یافته است و این همکاری تنها به قراردادهای تجاری و نفت خلاصه نمی شود. مقامات وزارت دفاع اسرائیل پیش از این گفته بودند که ایران بمبهای هدایت شونده به ونزوئلا داده است تا در پهبادهای «مهاجر» و دیگر انواع مشابه مورد استفاده قرار گیرد[25]. همچنین در جریان سفر رئیس جمهور ونزوئلا به ایران در ژوئن 2022 میلادی، دو کشور سند همکاری راهبردی 20 ساله در حوزه های سیاسی و اقتصادی را به امضا رساندند. البته پیش از امضای این سند همکاری، ایران و ونزوئلا قرارداد نفتی دوجانبه را به امضا رسانده بودند. گزارشها حاکیست که ایران موشکهای دوربرد و پهباد به ونزوئلا ارسال می کند. اینگونه اقدامات ایران در حیاط خلوت ایالات متحده، بسیار پر معنا است[26].
و. رشد تجارت خارجی و افزایش فرصتهای غلبه بر تحریمها: رشد تجارت خارجی ایران صرفا به ناتوانی امریکا در اجرای تحریمها باز نمی گردد بلکه نه تنها ایالات متحده به خاطر رقابتهای بین المللی با روسیه و چین، از اعمال تحریمهای ثانوی بر کشورهایی که با ایران همکاری کردند صرف نظر کرد، بلکه از دید ایالات متحده و کشورهای اروپایی، سرازیر شدن نفت ایران به بازارهای جهانی یک اقدام مثبت بود. و این امر بر تجارت خارجی ایران تأثیر گذاشت و تجارت خارجی ایران در 11 ماه اول سال شمسی که از ماه مارچ 2022 میلادی آغاز شد، 38 درصد رشد را تجربه نمود. و فروش نفت ایران به بالاترین سطح خود در چند سال اخیر رسید[27]. همچنین ایران توانست سد تحریمها در بخشهای مختلف از جمله در صنعت پتروشیمی را بشکند[28]. روزنامه «وال استریت ژورنال» فاش کرد که ایران برای دور زدن تحریمهای امریکا، شبکه های مالی زیر زمینی در خارج ایجاد کرده است. بدین سان رژیم ایران توانست بخشی از فشارهای سیاسی داخل را کاهش داده و موضع خود را در مذاکرات احیای برجام تقویت نماید. و هیچ بعید نیست که رژیم ایران برای چیره شدن بر تحریمهای احتمالی آینده و یا برای دور ماندن از نظارت خارجی، این شبکه مالی و تجاری زیر زمینی را برای همیشه بخشی از ساختار اقتصادی خود قرار دهد[29].
همچنین، صادرات ایران به کشورهای همسایه در چهار ماهه پایانی سال شمسی بین 70 تا 120 درصد افزایش داشته است[30]. و تجارت ایران با کشورهای ساحل دریای خزر نیز به میزان 39 درصد رشد نموده است[31]. دولت رئیسی این افزایش میزان صادرات را نشانه موفقیت «سیاست همسایگی» در راستای بی اثر ساختن تحریمها می داند. همچنین، اتاق مشترک بازرگانی عمان- ایران از افزایش 63 درصدی صادرات ایران به عمان خبر داد[32]. همچنین روابط مالی با پاکستان نیز شاهد پیشرفتهایی بود و در این زمینه قرارداد تهاتر کالا میان دو کشور به امضا رسید. رئیس جمهور قرارداد گاز با ترکمنستان را امضا کرد[33]. بنا بر گزارش مرکز آمار اتحادیه اروپا، «یورو استت» تجارت میان ایران و اتحادیه اروپا در طی سه ماهه اول سال 2022 میلادی رشد چشمگیری به خود دیده است. صادرات ایران در مقایسه با دوره مشابه سال 2021 میلادی به میزان 40 درصد افزایش داشته است و صادرات اتحادیه اروپا به ایران نیز بیش از 18 درصد رشد را تجربه كرده است[34].
همانطور که در جدول زیر نشان داده شده است، صادرات ایران از سال 2021 میلادی بدینسو روند تصاعدی داشته و ایران توانسته تراز تجاری را به نفع خود تغییر دهد و انتظار می رود که صادرات ایران طی سال جاری 2022 و 2023 میلادی شاهد رشد چشمگیری باشد. و بی تردید، این امر ناشی از چندین عامل است که از جمله آنها می توان به سیاست خارجی ایران اشاره کرد که حل مشکلات را بدون در نظر گرفتن تفاهم با غرب دنبال کرد. و ناتوانی امریکا در اجرای تحریمها علیه ایران و کشورهایی که در چارچوب رقابت کنونی قدرتهای جهانی با ایران همکاری می کنند، از دیگر عوامل است. شایان ذکر است که درگیری قدرتهای بین المللی، این فرصت را برای کشورها فراهم ساخت تا قوانین تجارت بین المللی را در مورد حمایت گرایی و محدودیت ها را زیر پا بگذارند. و ایران اساسا در چارچوب سیاست مقاومت همواره اصول تجاری را زیر پا می گذاشت و از روشهای حمایت گرایی استفاده می کرد. اما اکنون و در سایه درگیری قدرتهای بین المللی، بیشتر و بیشتر به این رویکرد خود ادامه می دهد.
با این همه، در اینجا لازم است به این مطلب نیز اشاره کنیم که افزایش قیمت نفت، کاهش ارزش پول ملی، وضع محدودیت بر واردات، همه اینها عواملی هستند که در رشد تجارت خارجی ایران و تغییر تراز تجاری به نفع ایران نقش داشته اند[35].
جدول (1): حجم صادرات، واردات، و تراز تجاری ایران در سالهای «2017-2023م»
| 2017 | 2018 آغاز تحریمها | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 تخمینی | 2023 پیش بینی | |
| صادرات | 96.034 | 92.651 | 59.975 | 49.848 | 79.470 | 104.161 | 101.010 |
| واردات | 73.840 | 61.847 | 58.090 | 46.612 | 63.626 | 71.503 | 78.653 |
| تراز تجاری | 14.915 | 26.241 | -1.652 | -708 | 11.144 | 26.834 | 15.736 |
دو. چالشها؛ در سایه نظام جهانی که هنوز قواعد آن دستخوش تغییر نشده است
علی رغم اینکه درگیری کنونی میان قدرتهای جهانی، دستاوردهایی برای ایران به همراه داشته است، اما هنوز چالشهایی بر سر راه دستگاه سیاست خارجی ایران قرار دارد که در اینجا به آنها می پردازیم:
الف. واقعیتی بنام سلطه امریکا، و هزینه احتمالی نادیده گرفتن اصولی که در سطح بین الملل تعریف کرده است: علی رغم تحولات کنونی بین الملل و بازتاب گسترده آن، و طرح این ایده که ماهیت نظام بین الملل به سوی چند قطبی شدن در حال تغییر است، و علی رغم اینکه شواهدی در دست است که نشان می دهد ایران در برخی زمینه ها مخصوصا در زمینه مقابله با تحریمها و ایجاد ائتلافها دستاوردهایی داشته است، اما عمق مشارکت امریکا در مقابله با تلاشهای چین و روسیه نشان می دهد که ایالات متحده برای حفظ جایگاه خود مصمم است. و در این راستا، فاصله ای که میان او و نزدیکترین رقیبش در زمینه قدرت فراگیر وجود دارد، مهمترین برگ برنده امریکاست. و ایالات متحده با سلطه اقتصادی دلار، حضور گسترده و بی رقیب نظامی در سطح جهان، قوی ترین و تأثیرگذار ترین ائتلافها و نیز جایگاه دیپلماسی و قدرت نرم پر نفوذ، همچنان به عنوان قدرتی که بیشترین تأثیر و حضور را در جهان دارد، مطرح است.
این چنین است که شرایط کنونی برای قدرتهای متوسطی مانند ایران یک چالش است. و نادیده گرفتن قواعد نظام بین الملل ممکن است برای کشوری مثل ایران بسیار گران تمام شود. و اگر ایران به امید تغییری در ماهیت نظام کنونی بین الملل همچنان به تلاشهای خود برای دستیابی به سلاح هسته ای ادامه دهد، این امر می تواند به تصمیم قاطع امریکا و غرب در مورد ریشه کن کردن رژیم ایران منجر شود. و احتمالا ایران نیز به این واقعیت واقف است به همین سبب همچنان به گزینه دیپلماسی چنگ زده است. و حتی در جریان مذاکرات احیای برجام، از بخشی از خواسته های خود صرف نظر کرده است که از آن جمله می توان به حذف نام سپاه پاسداران از لیست تحریمهای امریکا و دیگر خطوط قرمزی که در ابتدای مذاکرات بر آن پافشاری می کرد، اشاره کرد.
ب. میزان آمادگی چین و روسیه برای حمایت از ایران: علی رغم اینکه روسیه و چین از همپیمانان مورد اعتماد ایران هستند، اما به نظر نمی رسد که این دو کشور آمادگی، امکانات و ابتکارات لازم برای تغییر پایه های نظام بین الملل را داشته باشند. بلکه این احتمال نیز وجود دارد که این دو کشور به محض کسب امتیازات و سهم بیشتری از درآمدهای نظام بین الملل تحت رهبری امریکا، دست از یاری همپیمانان خود بردارند. در نتیجه، ایران را در مواجهه با اصول و خطوط قرمز امریکا تنها بگذارند؛ به ویژه اینکه همه طرفها در متوقف ساختن برنامه های هسته ای ایران هم رأی بوده و منافع مشترکی دارند. و همه طرفها نسبت به نفوذ منطقه ای ایران و اقدامات بی ثبات کننده آن در منطقه ای که بخش مهمی از منابع انرژی جهان را تأمین می کند و محل عبور بخش عظیمی از تجارت جهانی است، نگران هستند. و علی رغم همکاری فعلی میان ایران و روسیه، اما دشمنی دیرینه میان این دو و همچنین اهداف متضادی که هر کدام دنبال می کنند، همچنان این رابطه همکاری را تهدید می کند. چین و روسیه نگران این هستند که مبادا ایران همانطور که بعد از امضای برجام در 2015 میلادی روی داد، بار دیگر به غرب رو کند. و روسیه از این امر نگران است که صادرات نفت ایران جای نفت و گاز روسیه در بازارهای جهانی را بگیرد[36]. همچنین تلاشهای ایران برای پیوستن به ائتلافهای ضد امریکایی مانند گروه بریکس، سازمان شانگهای و اتحادیه اوراسیا با چالشهایی روبرو است. زیرا احتمال دارد کشورهای پر نفوذی که در این سازمانها عضویت دارند، مانند هند که هم در شانگهای و هم در بریکس عضویت دارد، جلوی اقدامات ضد امریکایی را بگیرند. با این همه، وجود ایران در این سازمانها احتمالا سبب خواهد شد که این سازمانها تا حدودی از شدت اقدامات سختگیرانه و تنبیهی ایالات متحده و همپیمانان آن نسبت به ایران بکاهند.
ج. امکان قدرت نمایی قدرتهای رقیب منطقه ای، در برابر رفتارهای ایران: پیامدهای سیاست خارجی رئیسی به منطقه نیز رسیده است. در حالیکه او بر سیاست توجه به شرق تمرکز کرده است، در غرب آسیا با چالشهای جدی دست به گریبان است. بعد از اینکه گفتگوها درباره نقش ایران در تأمین امنیت و ثبات منطقه ای به شکست انجامید، ایالات متحده برای مقابله با خطر ایران، راهبرد بازدارندگی منطقه ای را در پیش گرفت. و همزمان، نقش آفرینی بازوهای نیابتی ایران در منطقه کم رنگ شده است. به عنوان نمونه، نتایج انتخابات اخیر لبنان نشان داد که جایگاه حزب الله در این کشور تضعیف شده است و در عراق نیز در سایه رقابت میان جوامع شیعی و کاهش محبوبیت گروههای وابسته به ایران، عزم و اراده جدی برای بازگشت به هویت ملی و عربی عراق شکل گرفته است. در سوریه نیز که صحنه رقابت میان نفوذ ایران با نفوذ ترکیه و اسرائیل است، با درگیر شدن روسیه در جنگ اوکراین و بحرانی شدن روابط آن با غرب، ایران با چالشهای عدیده ای روبرو است. به همان اندازه که در سایه دیپلماسی بایدن ایران فرصت یافته که به قدرت نمایی پرداخته و برای گسترش نفوذ و ادامه سیاستهای ایدئولوژیک خود تلاش نماید، به همان اندازه نیز قدرتهای منطقه ای فرصت یافته اند تا در مقابل سیاستهای ایران از خود مقاومت نشان دهند. مخالفت شدید کشورهای خلیج و اسرائیل با موضع امریکا در قبال ایران بهترین شاهد بر این مدعاست. و کشورهای منطقه در تلاشند از نیاز ایالات متحده به آنها در چارچوب رقابت با چین و روسیه، در تقویت موضع خود مخصوصا در قبال پرونده ایران استفاده کنند.
د. ناچیز بودن ره آورد سیاست ایران مبنی بر رسیدگی به مشکلات کشور بدون در نظر گرفتن برجام و تفاهم با غرب: در حالیکه رئیسی امیدوار است بدون در نظر گرفتن برجام به مشکلات کشور رسیدگی کند، اما مسلما، شاه کلید حل مشکلات ایران تفاهم با غرب و حل و فصل مسائل اختلافی در مورد برنامه هسته ای است. و در سایه اختلافات عمیقی که درباره احیای برجام وجود دارد، تحریمها همچنان به ایران فشار می آورند و اقتصاد ایران را بی رمق ساخته اند. در واقع، اقتصاد بحران زده ایران نتوانست اقدامات این کشور -به دور از غرب- را به ثمر برساند. هرچند نمی توان دستاوردهای اقتصادی برخی از این سیاستها را نادیده گرفت اما به خاطر فساد گسترده، سوء مدیریت و اقتصاد موازی که در چارچوب سیاست دور زدن تحریمها شکل گرفته مقادیر بیشتری از درآمدهایی که باید بودجه کشور را تأمین کند، به هدر می رود. در شرایطی که اوضاع داخلی روز به روز وخیم تر می شود، محبوبیت رئیسی از همه رؤسای جمهور بعد انقلاب کمتر شده است. اعتراضاتی که در پی کشته شدن مهسا امینی شعله ور شد، نشان داد که نارضایتی مردمی از رژیم آنقدر زیاد است که به کشته شدن دختر جوان توسط پلیس امنیت اخلاقی محدود نمى ماند و علل آن فراتر از این رویداد است. به علاوه، پیامدهای ناشی از همه گیری کرونا و حمله نظامی روسیه به اوکراین به بحران ایران دامن زده و فشار بیشتری بر دولت رئیسی وارد می کند.
جا دارد به این مطلب نیز اشاره کنیم که هنوز سطح تجارت خارجی ایران مخصوصا با شرکای اصلی و پیشین آن مانند اتحادیه اروپا که در عرصه فناوری شریک مهم ایران بود، به دوران قبل از تحریمها نرسیده است. و بیشترین تأثیر این مسأله در بخشهای حیاتی مانند صنعت هواپیمایی، توریسم، خودروسازى و غیره به خوبی مشهود است. علی رغم اینکه در سایه شرایط بین المللی و ناتوانی امریکا فروش نفت ایران شاهد رشد چشمگیری بوده و به 2.5 میلیون بشکه در روز رسیده، اما با این همه هنوز به نصف میزان قبل از تحریمها هم نرسیده است. ایران تلاش دارد با استفاده از افزایش بهای نفت میزان خسارتهای ناشی از کاهش صادرات را جبران کند.
برآیند:
تحولات بین المللی دستاوردها و فرصت قدرت نمایی برای ایران مخصوصا در زمینه چیره شدن بر برخى تحریمها و انزوای بین المللی پدید آورد که از آن جمله می توان به یافتن مشتریانی برای نفت مانند چین و یا گسترش حوزه همکاری نظامی با قدرتهای بزرگی چون روسیه و همچنین ایجاد راههای محدودی برای نقل و انتقال مالی برای غلبه بر مشکلات مالی اشاره کرد. علاوه بر آن، شرایط کنونی به ایران فرصت داد تا ضمن اعمال فشار، به قدرت نمایی نیز پرداخته و به ائتلافهای بین المللی تأثیر گذاری بپیوندد.
می توان گفت که این موفقیتهای ایران در سایه شرایط کنونی جهان، ایران را به سرسختی بیشتر مخصوصا در مورد شروط این کشور برای احیای برجام تشویق می کند و به موازات آن، به تلاشهای خود برای دستیابی به سلاح هسته ای ادامه می دهد. و برای بی اثر ساختن تحریمهای امریکا تمام تلاش خود را به کار می گیرد. آنچه سبب می شود که ایران بر این رویکرد خود پافشاری کند، ارزیابی نخبگان «تندرو» است مبنی بر اینکه اکنون زمان گریز هسته ای فرا رسیده است. و ایالات متحده و همپیمانان آن و حتی اسرائیل نیز برای حمله نظامی به ایران و یا برای از بین بردن توانمندی های هسته ای ایران آمادگی ندارند. این نخبگان بر این باورند که روسیه و چین به خاطر سیاستهای ضد امریکایی که دارند، از ایران در مقابل هرگونه حمله ای حمایت خواهند کرد.
اما برخی دیگر بر این باورند که حل مشکلات ایران بدون تفاهم با غرب و مخصوصا امریکا ناممکن است. و ایران هر قدر هم در زمینه اقتصادی دستاوردی داشته باشد، به آن سطحی نمی رسد که موجب ثبات داخلی شده و مشروعیت آسیب دیده نظام را ترمیم کند. از این رو، احتمال می رود ایران در سیاستهای ضد غربی خود تجدید نظر کرده و برای احیای برجام همچنان به گزینه دیپلماسی چنگ بزند. زیرا ایالات متحده همچنان تأثیرگذار ترین قدرت جهان است و اجازه نمی دهد که ایران و یا هر کشور دیگری اصول نظام بین الملل را که بعد از جنگ سرد تا کنون مورد احترام کشورها بوده، زیر پا بگذارد و اگر ایران در مورد سیاستهای خود مخصوصا در زمینه دستیابی به سلاح هسته ای و یا تغییر موازنه قدرت منطقه ای اصرار ورزد و هر کشوری که به ایران در این زمینه ها کمک كند، عواقب آن را نیز خواهند دید. چنین تلاشهایی از سوی ایران کاملا به ضرر این کشور تمام خواهد شد و ایالات متحده به سایر گزینه هایی که برای ایران روی میز دارد، روی می آورد و در این زمینه از حمایت کامل قدرتهای منطقه ای که بيشتر به چنین اقدامی متمايل هستند، برخوردار است. علاوه بر آن، ابراهیم رئیسی سخت نیاز دارد که مشروعیت آسیب دیده رژیم را از طریق بهبود کارکرد اقتصادی کشور ترمیم کند. و فرصت نیاز بازارهای جهانی به نفت ایران را مغتنم بشمارد. و مسلما، رژیم ایران نیک می داند که هیچ تضمینی وجود ندارد شرط بندی روی روسیه و چین جواب بدهد.
اما با این همه، به احتمال زیاد رژیم ایران همچنان تلاش می کند سیاستهای خود را با توجه به شرایط روز دنبال کند. و در این راستا، بدون اینکه با ایالات متحده درگیر شود، در بحبوحه درگیری میان قدرتهای بزرگ به دنبال بیشترین دستاورد ممکن است. از این رو، احتمالا ایران با احیای برجام موافقت نماید به گونه ای که منافع ایران را تضمین کند اما اجازه عادی سازی روابط با ایالات متحده را نمی دهد. و در عین حال، تلاش می کند روابط خوبی با قدرتهای بزرگی چون چین و روسیه ایجاد نماید و با مهیا كردن مسیر گفتگو و در پیش گرفتن سیاست تنش زدایی با قدرتهای منطقه ای، از پیامدهای سیاستهای ضد ایرانی آنها در امان مانده و بدین سان به انزوای ایران در منطقه پایان دهد. بی تردید، رژیم ایران از دیرباز در سازگاری دقیق میان منافع حیاتی خود و چالشهای پیش رو بسیار خبره بوده است. آنچه احتمال این سناریو را تقویت می کند این واقعیت است که اولویت اول طبقه سیاسی حاکم به رهبری خامنه ای، همانا حفظ «رژیم جمهوری اسلامی» است. و طبقه سیاسی حاکم نیک می داند که تحولات بین المللی حد و مرزی دارد و جامعه جهانی به ایران اجازه نخواهد داد که از اصول نظام بین الملل عدول کند که در اینصورت تاوان سنگین آن را خواهد پرداخت.
[1] Hippolyte Fofack, Dawn of a second Cold War and the» ‘scramble for Africa”, Africa Growth Initiative at Brookings, (Washington: The Brookings Institution, May 2022), Pp4-5.
[2] Steve Holland, Biden announces U.S.-Africa summit for mid-December, Swiss info, (July 20, 2022), accessed on: 9 Aug 2022, https://bit.ly/3P5NFXv
[3] Bonny Lin and Jude Blanchette, China on the Offensive: How the Ukraine War Has Changed Beijing’s Strategy, (August 1, 2022), accessed on: 9 Aug 2022, accessed on: https://fam.ag/3zFLhB7
[4] Melanie W. Sisson, America’s real deterrence problem, The Brookings Institution, (June 15, 2022), accessed on: 1 Sep 2022, https://brook.gs/3zFvcvf
[5] Bonny Lin and Jude Blanchette, Ibid.
[6] Elizabeth Sidiropoulos, How do Global South politics of non-alignment and solidarity explain South Africa’s position on Ukraine?, The Brookings Institution,(August 2, 2022), accessed on: August 9, 2022, https://brook.gs/3A85pNV
[7] Richard Haass, The Dangerous Decade: A Foreign Policy for a World in Crisis, foreign affairs, September/ October 2022), accessed on: 9 Sep 2022, https://fam.ag/3TSHslE
[8] US Department of State, Nuclear Non-Proliferation Treaty Remains Strong Despite Russian Obstructionism, (Aug 28, 2022), accessed on: Aug 29, 2022, https://bit.ly/3pPkLRm
[9] Andrew Yeo, Why further sanctions against North Korea could be tough to add, The Brookings Institution, (July 8, 2022), accessed on: Aug 9, 2022, https://brook.gs/3bC0D1L
[10] Adam Tooze, The World Is Seeing How the Dollar Really Works, Foreign Policy (Aug 12, 2022), accessed on: 1 Sep 2022, https://bit.ly/3CKl07R
[11] the future of money, foreign policy, accessed aug 23, 2022, https://bit.ly/2ZkQuQU
[12] پایگاه خبری الجزيرة نت، در اولین اظهار نظر ضمنی در خصوص مذاکرات وین.. خامنه ای: مذاکره با دشمن به معنای تسلیم شدن نیست (09 ژانویه 2022م)، تاريخ بازدید: 01سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3q2tRKx
[13] خبرگزاری تسنيم، عقب ماندگی از تحولات جهانی، عامل هذیان گویی رژیم تروریستی آمریکا علیه سپاه است، (۱۱ فروردين ۱۴۰۱ه ش)، تاريخ بازدید: 30 آوریل 2022م، https://bit.ly/3uLGkEj
[14] پایگاه خبری الجزيرة نت، وزير نفت ایران: قدرتهای غربی اگر به دنبال تأمین امنیت جهانی انرژی هستند باید سیاست عاقلانه با تهران در پیش گیرند، 04 آگست 2022م، تاريخ بازدید: 01 سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3CLnC5B
[15] خبرگزاری ایرنا، دستگاه ها برای خنثی سازی تحریم ها با معاون اول همکاری کنند، (۲۵ مهر ۱۴۰۰ ه ش)، تاريخ بازدید: 01 نوامبر 2021م، https://bit.ly/2XjdXkf
[16] خبرگزاری تسنيم، چین، هند وروسیه اولویت های جدید تجاری ایران در دولت رئیسی/ ۲ راه حل برای مشکل تجارت با قفقاز، (۱۸ مهر ۱۴۰۰ ه ش)، تاريخ بازدید: 01 آگست 2022م، https://bit.ly/3ltU5Ez
[17] خبرگزاری مهر، هیئت تجاری ایران در راه قزاقستان/ احتمال احیای سوآپ انرژی، (۱۹ مهر ۱۴۰۰ ه ش)، تاريخ الاطلاع: 01 آگست 2022م، https://bit.ly/3oTSVUU
[18] خبرگزاری ایرنا، آمادگی ایران برای انعقاد قرارداد بلندمدت با هند برای توسعه بندر چابهار/ هند: چابهار را به یکی از بنادر مهم جهان تبدیل می کنیم، (۳۰ مرداد ۱۴۰۱ ه ش)، تاريخ بازدید: 01 سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3dP0TLe
[19] عبد القادر فائز، ايران و آمريكا.. از برگ برنده غنی سازی در عمان، تا دستاورد تضمین ذاتی در وین، (28 مارچ 2022م)، تاريخ بازدید: 30 آگست 2022م، https://bit.ly/3vAMUxY
[20] خبرگزاری مهر، شمخانی: سند همکاری ایران وچین بخشی از سیاست مقاومت فعال است، (۹ فروردین ۱۴۰۰ ه ش)، تاريخ بازدید: 10 آگست 2022م، https://bit.ly/2QIOUDz
[21] می مجدی، با وجود نفت خام روسی ارزان، صادرات نفت ایران به چین کاهش یافت، پایگاه انرژی، (09 می 2022م)، تاريخ بازدید: 20 آگست 2022م.
[22] خبرگزاری ايسنا، سرلشکر باقری: قراردادهای خرید تجهیزات دفاعی از روسیه پیگیری می شود، (۲۶ مهر ۱۴۰۰ه ش)، تاريخ بازدید: 01 آگست 2022م، https://bit.ly/3FWBUPT
[23] خبرگزاری فارس، رایزنی تهران ومسکو برای به رسمیت شناختن سامانه بانکی MIR، (۱۴۰۱-۱-۴)،)، تاريخ بازدید: 03 آگست 2022م، https://bit.ly/3qsJPyn
[24] خبرگزاری ايلنا، معاون نخست وزیر فدراسیون روسیه؛ روس ها علاقمند به تعمیق روابط با ایران هستند/ اهمیت دسترسی به خلیج فارس از طریق کریدور شمال جنوب/ محدودیت های واردات را کاهش می دهیم، (۰۴/۰۳/۱۴۰۱ه ش)، تاريخ بازدید: 31 می 2022م، https://bit.ly/3wMShea
[25] ایران اینترنشنال/ نسخه فارسی، رویترز: نفتکش حامل یک میلیون بشکه نفت خام ایران وارد آب های ونزوئلا شد، (۳/۳/۱۴۰۱)، تاريخ بازدید: 31 آگست 2022م، https://bit.ly/3lzT2Sy
[26] ANDRES OPPENHEIMER, Colombian man extradited to Miami may know secrets of Iran arms shipments to Venezuela | Opinion, (OCTOBER 20, 2021), accessed Nov. 1, 2021, http://hrld.us/3GIDRjw.
[27] خبرگزاری ايلنا، رکورد درآمدی وصادراتی نفت خام ایران در ایام تحریم شکسته شد، (۱۴۰۱/۰۱/۰۳)، تاريخ بازدید: 03 آگست 2022م، https://bit.ly/3JJ0OnO.
[28] خبرگزاری ايلنا، سد تحریم را شکستیم، (۱۴۰۱/۰۱/۰۶)، تاريخ بازدید: 03 آوریل 2022م،https://bit.ly/3DbQHoS
[29] راديو فردا، وال استریت ژورنال: ایران برای دور زدن تحریم ها «شبکه پولشویی» ایجاد کرده است، (۲۷/اسفند/۱۴۰۰)، تاريخ بازدید: 03 آگست 2022م، https://bit.ly/3tnbnXJ
[30] خبرگزاری تسنيم، رشد ۷۰ تا ۱۲۰ درصدی صادرات ایران به کشورهای همسایه طی ۴ ماه گذشته، (۰۸ فروردين ۱۴۰۱)، تاريخ بازدید: 03 سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3Dhg6h5.
[31] خبرگزاری ايلنا، رشد ۳۹ درصدی تجارت ایران با کشورهای حوزه خزر، (۱۴۰۰/۱۲/۲۸)،)، تاريخ بازدید: 03 سپتامبر 2022م،https://bit.ly/37KIT1P
[32] خبرگزاری ايسنا، نایب رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران وعمان خبر داد: افزایش ۶۳ درصدی صادرات ایران به عمان، (اردیبهشت ۱۴۰۱ه ش)، تاريخ بازید: 31 می 2022م، https://bit.ly/3yOtid5
[33] خبرگزاری ایرنا، نماینده قم: پنج میلیارد دلار از منابع بلوکه شده کشور آزاد شد، (۱۸ دی ۱۴۰۰ ه ش)، تاريخ بازدید: 29 سپتامبر 2022م، https://bit.ly/3zGfhMP
[34] سایت راديو فردا، رشد چشمگیر تجارت ایران واتحادیه اروپا در سه ماهه اول ۲۰۲۲، (اردیبهشت ۱۴۰۱ه ش)، تاريخ بازدید: 30 آگست 2022م، https://bit.ly/3NvFfrZ
[35] IMF Data, international financial statistics, country report September 2022.
[36] پایگاه خبری الجزيرة نت، بعد از اینکه ایران دوربینهای آژانس را در رآکتورها بست، کشورهای اروپایی از ایران می خواهند که از تنش هسته ای دست بردارد.. واشنگتن درباره بحران هسته ای به تهران هشدار می دهد، (10 ژوئن 2022م)، تاريخ بازدید: 03 آگست 2022م، https://bit.ly/3nxXYIE
