چالش های رویارویی با کشمکش ها و مدیریت بحران های برخاسته از دخالت های ایران در منطقه خاورمیانه (دخالت در سوریه، عراق، یمن، لبنان و برخی از کشورهای خلیج عربی)، دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا و هم پیمانان استراتژیکش در خاورمیانه – کشورهای عربی و خلیجی – را بر آن داشت تا در سیاست ها و راهبردهای کنونی در تعامل با توسعه طلبی ایران تجدید نظر کنند. گسترش نفوذ ایران با فروپاشی دولت های ملی و گسترش گروه های تروریستی صلح و امنیت منطقه را تضعیف کرده است. از این رو دولت آمریکا و کشورهای خلیج عربی برای تشکیل یک ائتلاف نظامی و سیاسی (ناتوی عربی) جهت رویارویی با دخالت های ایران در منطقه عربی می کوشند که اختصارا MESA نامیده می شود. این ائتلاف، همراه با تحریم های اقتصادی و فشارهای سیاسی در چارچوب منظومه آمریکا، عملا برای محاصره و تغییر رفتار ایران راه اندازی شد. لذا در اینجا هدف های این ائتلاف، مراحل پیشرفت و سپس موانع تاسیس – به ویژه از دیدگاه ایران و اسرائيل – و امکان موفقیت و آینده اش را در پرتو اوضاع کنونی پیچیده منطقه خاورمیانه توضیح خواهیم داد.
اولا: ماهیت و چارچوب و هدف های ائتلاف
MESA کوتاه شده « ائتلاف استراتژیک خاورمیانه» Middle East Strategic Alliance است که « ناتوی عربی» هم نامیده می شود. این طرح توسط آمریکا برای ایجاد یک ائتلاف نظامی عربی به عنوان نسخه عربی پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) مطرح شد؛ بدین معنا که تجاوز به هر کشور عضو ائتلاف به مثابه تجاوز به همه خواهد بود (اصل امنیت گروهی). «بیانیه ریاض» [1] که در کنفرانس سران کشورهای عربی – اسلامی و آمریکا صادر گردید، به این نکته اشاره کرده است. این کنفرانس در روزهای ۲۰ و ۲۱/۵/۲۰۱۷ میلادی (۳۰ و ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۶ خورشیدی) در عربستان سعودی و با مشارکت پادشاهان و روسای جمهور و رهبران ۵۵ کشور برگزار شد. در میان شرکت کنندگان، دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا هم بود که در نخستین سفر خارجی پس از تصدی پست ریاست جمهوری در این کنفرانس شرکت می کرد. طرح تشکیل این ائتلاف با موافقت ۵۵ کشور شرکت کننده در کنفرانس رو به رو شد.
طبق اظهارات تیم لیندرکینگ دستیار معاون وزارت خارجه آمریکا در امور شرق نزدیک، ناتوی عربی ۹ عضو دارد: ایالات متحده آمریکا، کشورهای شورای همکاری خلیج (سعودی، امارات، بحرین، پادشاهی عمان، کویت و قطر) و نیز مصر و اردن. این ائتلاف در عرصه های نظامی، سیاسی و اقتصادی فعال خواهد بود. [2]
لیندرکینگ افزود هدف ناتوی عربی، تحکیم همکاری نظامی میان کشورهای عضو برای ایجاد سپری نیرومند و محکم در برابر خطرهایی است که خلیج عربی با آنها رو به روست. در پیشاپیش این اولویت ها، تهدیدهای ایران، افزایش موج تروریسم در منطقه و ایجاد امنیت و ثبات در سوریه و یمن و حمایت از عراق است.[3] این به معنای ایجاد حالت تعادل بین نیروها و برقراری نیروی بازدارنده و سامانه دفاعی مشترک جهت رویارویی با خطر ایران در منطقه خاورمیانه است. این کار به واسطه رویارویی نظامی، سیاسی و اقتصادی با ایران جهت متوقف کردن گسترش این کشور در سوریه، عراق، یمن و لبنان و ممانعت از انتقال اسلحه از ایران به شبه نظامیانش در منطقه – به ویژه نقل اسلحه از سوریه به حزب الله – صورت می گیرد. واشنگتن بر این باور است که با وجود موارد اختلاف نظر میان اعضای پیشنهادی اما هماهنگی امکان پذیر است.
طبق گفته شورای امنیت ملی آمریکا، آماج این ائتلاف ایجاد سپر دفاع هوایی متشکل از سامانه های پدافند هوایی است از کشورهای عضو ائتلاف در برابر موشک های راهبردی و نظامی ایران حمایت می کند و عملکرد راهبردی و نظامی برنامه موشکی ایران را بی اثر می کند و عملا جزو نظام محاصره ایران و کاهش نفوذ منطقه ای اش خواهد بود و توان تنش زایی نظامی ایران را خنثی خواهد کرد.
کارشناسان نظامی بیشتر به این باور گرایش دارند که عرصه عملیات ائتلاف در خلیج عربی، دریای سرخ و دریای مدیترانه خواهد بود. دیگر تحلیلگران مسایل امنیتی می گویند که این ائتلاف می تواند به یک ائتلاف نظامی نیرومند تبدیل شود و هماهنگی میان سامانه های پدافند موشکی، آموزش نظامی و اقدامات ضد تروریسم را انجام دهد. به اینها اضافه کنیم تقویت امنیت آبراه های استراتژیک که محل عبور نفت به نواحی مختلف جهان اند.. [3]
بحث تشکیل این ائتلاف در نخستین دوره ریاست جمهوری باراک اوباما رئیس جمهور پیشین آمریکا و درست پس از آغاز به اصطلاح انقلاب های بهار عربی ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۸۹ میلادی) مطرح شد. اما این ائتلاف در آن هنگام تشکیل نشد زیرا دولت باراک اوباما در آن هنگام استراتژی عقب نشینی تدریجی از خاورمیانه و سیاست چرخش به شرق را در پیش گرفت.
همزمان با ریاست جمهوری دونالد ترامپ در ژانویه ۲۰۱۷ میلادی (بهمن ۱۳۹۵ خورشیدی) موضوع ایجاد ائتلاف یادشده بار دیگر مطرح شد. رویکرد راهبردی ترامپ و اوباما در خصوص برنامه حضور ایران در منطقه خاورمیانه متفاوت است. هدف استراتژی دولت ترامپ، تغییر رفتار رژیم ایران است که در نهایت به کاهش نفوذ ایران در کشورهای عربی، توقف برنامه موشک های بالستیک و اصلاح برجام خواهد انجامید. ایران همزمان با رویکرد جدید آمریکا از تکمیل برنامه هسته ای اش -تجدید غنی سازی اورانیوم درسال ۲۰۲۵ میلادی (۱۴۰۳ خورشیدی)- محروم خواهد شد. این رویکرد بر اساس سه محور قابل اجراست:
محور نخست: بسیج و آماده سازی نیروهای منطقه ای و بین المللی مخالف رفتار ایران علیه این کشور.
محور دوم: به هم زدن برجام و برگرداندن تحریم های اقتصادی حداکثری.
محور سوم: تشکیل ائتلاف های نظامی و سیاسی جهت تضعیف نقش ایران در منطقه خاورمیانه.
برخی از ناظران بر این باورند که بی اعتمادی آمریکا به نقش پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) انگیزه اصلی این کشور برای تشکیل این ائتلاف نظامی است؛ آنهم در شرایطی که دولت آمریکا اعلام کرد کشورهای عضو ناتو در افزایش بودجه های امنیتی و دفاعی خود ناکام مانده اند. از این رو، موفقیت ترامپ در راه اندازی ناتوی عربی دستاورد بزرگی خواهد بود که دست کم یک امتیاز در دوره ریاست جمهوری اش خواهد شد. نیز این ائتلاف یک توازن نظامی جهت رویارویی با خطر ایران ایجاد خواهد کرد. [5] ویژگی های ناتوی عربی از این قرار است:
نخست: پیمانی دفاعی جهت تحکیم امنیت جمعی.
دوم: یک قرارداد جمعی برای هزینه های دفاع جمعی جهت گسترش توانایی های دفاعی کشورهای عضو.
سوم: ایجاد یک ساختار فرماندهی نظامی یکپارچه از کشورهای عضو.
رئیس جمهور آمریکا، بی درنگ، آنتونی زینی ژنرال بازنشسته سپاه تفنگداران دریایی را به عنوان نماینده ویژه حل بحران کشورهای خلیج و مدیریت گفتگوها درباره ائتلاف مورد نظر تعیین کرد. دولت ترامپ جلسات گفتگوی فراوانی را با اعضای ائتلافی که قرار است تشکیل شود برگزار کرد. در سپتامبر ۲۰۱۸ میلادی (شهریور ۱۳۹۷ خورشیدی) لندرکینگ رفت و آمدهایی به منطقه عربی داشت تا فضا را آماده کند و درباره شیوه راه اندازی ائتلاف و آغاز به کار ناتوی عربی در کنفرانس سران در ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (بهمن ۱۳۹۷ خورشیدی) گفتگو کند. اقدامات آمریکا به اینجا محدود نشد. وزیر خارجه آمریکا در حاشیه جلسات مجمع عمومی سازمان ملل در اکتبر ۲۰۱۸ میلادی (مهر ۱۳۹۷ خورشیدی) با همه وزیران خارجه کشورهایی که قرار است در ائتلاف شرکت کنند ملاقات کرد. [6]
این جلسه با حضور یک مسوول قطری و مسوولانی از چهار کشوری که از نیمه سال ۲۰۱۷ میلادی (خرداد ۱۳۹۶ خورشیدی) قطر را تحریم کردند (عربستان سعودی، امارات، بحرین و مصر) برگزار شد. نشست بی هیچ گونه درگیری لفظی برگزار شد که شاید دلیل آن برگزاری این جلسه در پشت درهای بسته و دور از دوربین رسانه ها و اهل رسانه و شبکه های تلویزیون بود.
ژنرال جوزف فوتیل فرمانده سنتکوم در ۱۰/۹/۲۰۱۸ میلادی (۱۹ شهریور ۱۳۹۷ خورشیدی) در کویت با روسای ستادهای نیروهای مسلح کشورهای خلیج – از جمله رئیس ستاد نیروهای مسلح قطر – و همتایان مصری و اردنی آنان و فرمانده نیروهای سپر جزیره و معاون دبیرکل امور نظامی دبیرخانه شورای همکاری کشورهای خلیج دیدار کرد تا با آنان درباره تدوین مفهوم ضروری ائتلاف گفتگو کند. منابعی در وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون) گفتند مساله برنامه ریزی برای رویارویی با هر گونه شرایط اضطراری یا هر گونه جنگ محتمل در منطقه گفتگو در نشست نیز مورد بررسی قرار گرفت. آنان اشاره کردند «افسرانی تعیین شدند که وظیفه پیگیری این برنامه های مشترک را به عهده خواهند داشت. آنان هسته یک فرماندهی مشترک نظامی خواهند بود». این منابع افزودند «با وجود اختلاف نظر سیاسی حکومت های کشورهای عضو اما هماهنگی به مراحل پیشرفته ای رسیده است». [7]
بخشی از گفتگوهای نشست منامه که در اکتبر ۲۰۱۸ میلادی (آبان ۱۳۹۷ خورشیدی) در پادشاهی بحرین در راستای دیدارهای روسای ستاد کشورهای عضو در کویت درباره تدوین مفهوم ائتلاف به شمار می رود. وزیران دفاع و خارجه کشورهای عضو ائتلاف – به استثنای قطر – و جیمز ماتیس وزیر دفاع مستعفی آمریکا در گفتگوهای منامه شرکت کردند. بسیاری این امر را به عنوان راه اندازی سیاسی ائتلاف تلقی کردند، به ویژه پس از آن که وزیر خارجه عربستان سعودی در حاشیه گفتگوهای منامه در ۲۷/۱۰/۲۰۱۸ (۵ آبان ۱۳۹۷ خورشیدی) اعلام کرد « کشمکش با قطر تاثیری بر پیشرفت ائتلاف نخواهد داشت». او افزود « با مسوولان قطری درباره این ائتلاف گفتگو شد و ما تمرین های نظامی در شورای همکاری خلیج داریم که قطر را در بر می گیرد و مسوولانی از عربستان سعودی در پایگاه عدید هستند و در چارچوب شورای همکاری خلیج با آنان همکاری امنیتی و نظامی داریم و تاکید کردیم که این امر از نزاع سیاسی با قطر متاثر نخواهد شد». [8] اظهارات جبیر درباره قطر سه روز پس از اظهارات شاهزاده محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی مطرح شد که روز ۲۴/۱۰/۲۰۱۸ میلادی (۲ آبان ۱۳۹۷ خورشیدی) در انجمن سرمایه گذاری عربستان سعودی گفت « قطر، و به رغم اختلافاتمان با آنها، اقتصاد نیرومندی دارد که پس از پنج سال متفاوت خواهد بود». [9]
پرزیدنت ترامپ در سخنرانی خود در هفتاد و سومین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در تاریخ ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۸ میلادی (۳ مهر ۱۳۹۷ خورشیدی) گفت کشورش می کوشد همراه با کشورهای خلیج و مصر واردن یک ائتلاف راهبردی منطقه ای تشکیل دهد تا کشورهای خاورمیانه در مسیر شکوفایی و امنیت و ثبات در همه نواحی این منطقه قرار بگیرند. او با تاکید بر تشکیل این ائتلاف گفت « کشورهای این منطقه باید تعیین کنند چه آینده ای برای خود و کودکانشان می خواهند». [10] وطبق گفته منابع نزدیک به مراکز تصمیم گیرنده در آمریکا، ترامپ در چارچوب ائتلاف مورد نظر بر همکاری نظامی در زمینه دفاع موشکی و آموزش نظامی و مبارزه با تروریسم تاکید دارد.
در همین زمینه، برخی کارشناسان بر این باورند که تصمیم آمریکا در ۱۹/۱۲/۲۰۱۸ (۲۸ آذر ۱۳۹۷) درباره خروج نظامیان این کشور از سوریه [11] و سخنان مسوولان نظامی آمریکا مبنی بر بیرون بردن چهار سامانه از سکوهای موشکی و دفاع ضد هوایی از خاورمیانه – از اردن و کویت و بحرین –[12] در چارچوب استراتژی آمریکا جهت تشویق این کشورها برای سرعت بخشیدن به تشکیل این ائتلاف است. البته این طرح هنوز در دست بررسی است و گام های عملی برای اجرای آن برداشته نشده است. دلیل این تاخیر نیز اختلاف با قطر و قطع رابطه چهار کشور عربی یعنی پادشاهی عربستان سعودی، امارات، بحرین و نیز مصر با قطر در پنجم ژوئن ۲۰۱۷ میلادی (۱۵ خرداد ۱۳۹۶) است.
نیز دولت آمریکا، در بازه زمانی ۸-۱۴ ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (۱۸ تا ۲۴ دی ۱۳۹۷ خورشیدی)، وزیر خارجه خود مایک پمپئو را به کشورهای عربی عضو ائتلاف مورد نظر فرستاد تا به آنان را درباره استراتژی آمریکا جهت رویارویی با خطر ایران پس از تصمیم به خروج از سوریه و هماهنگی مشورتی با کشورهای عربی و خلیجی اطمینان دهد. البته دولت ترامپ در روز ۲۳ فوریه ۲۰۱۹ میلادی (۴ اسفند ۱۳۹۷ خورشیدی) اعلام کرد که ۴۰۰ نظامی آمریکایی در سوریه می مانند. هم چنین هدف پمپئو، هماهنگی برای رایزنی با کشورهای عربی و خلیجی جهت از میان بردن موانع موجود در برابر سرعت راه اندازی ائتلاف مورد نظر برای رویارویی با فعالیت های منطقه ای ایران – به ویژه بحران کشورهای خلیج – است. او در بیشتر کشورهای عربی مورد بازدید بر اهمیت یکپارچگی کشورهای شورای همکاری خلیج جهت تشکیل ناتوی عربی تاکید کرد و هنگام سفر به مصر از کشورهای عربی شرکت کننده دراین ائتلاف خواست تا به عنوان یکی از ضرورت های راه اندازی ائتلاف، گام های جدیدی – همچون حل بحران ها و کنار گذاشتن اختلاف ها – بردارند. او گفت، ایالات متحده آمریکا مصمم به رهاسازی سوریه از نفوذ ایران است و تاکید کرد « وقت رویارویی با آیت الله ها فرارسیده ». [13]
دولت آمریکا در تکمیل کوشش هایش برای سرعت بخشیدن به راه اندازی ائتلاف مورد نظر، در تاریخ ۲۲/۲/۲۰۱۹ میلادی (۳ اسفند ۱۳۹۷ خورشیدی) جلسه ای در واشنگتن برگزار کرد که مسوولانی از کشورهای عربی عضو ائتلاف در آن حضور یافتند. در این جلسه، موضوع هماهنگی و رایزنی درباره وظایف ائتلاف و میزان امکان تطبیق اصل امنیت جمعی، مورد بحث و بررسی قرار گرفت و گفته شد که هر گونه تجاوز به یک کشور عضو ائتلاف به مثابه اقدام نظامی علیه همه اعضا خواهد بود. روزنامه وال استریت ژورنال گفت کشورهای عضو ائتلاف درباره وظایف و اصول این تشکیلات اختلاف نظر دارند. این اختلاف دیدگاه ناشی از عدم توجه دولت آمریکا به اولویت اصل امنیت جمعی و تاکید بر امضای قراردادهای تجاری و راه اندازی مراکز آموزش نظامی است. این امر، شور وشوق کشورهای عضو را برای راه اندازی این ائتلاف تضعیف کرد. طبق گفته این روزنامه آمریکایی، ادامه بحران تحریم قطر توسط برخی کشورهای عربی مخالفت برخی از کشورهای عربی با انضمام اسرائیل به این ائتلاف هم افزون بر موارد فوق است. [14]
ثانیا: دیدگاه ایران درباره امکان راه اندازی و موفقیت ناتوی عربی:
سیاستمداران، دیپلمات ها و اندیشمندان ایرانی درباره ناتوی عربی بر دو موضوع اجماع دارند؛ نخست « احتمال ضعیف تولد ناتوی عربی» که با موانع راه اندازی آن ارتباط دارد. موانعی همچون بحران روابط کشورهای خلیج با قطر از سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶ خورشیدی) به این سو، و اختلاف نظر کشورهای خلیج درباره ایران، و تباین دستورکار و مصالح و هدف های همه کشورهای عضو ائتلاف در خصوص ایران. و این که کشورهای عربی با این ائتلاف به جای منازعه با اسرائیل سرگرم کشمکش با ایران می شوند و تل اویو قدرت چیره و مسلط و برتر در منطقه خواهد ماند و ایران به جای اسرائیل به عامل تهدیدکننده مطرح خواهد شد.
به عنوان مثال، بهرام قاسمی سخنگوی وزارت خارجه ایران در تاریخ ۳۰/۷/۲۰۱۸ (۸ مرداد ۱۳۹۷ خورشیدی) طرح ناتوی عربی را شعاری قدیمی و نوشونده و « مساله فقط شعار است و نه چیز دیگر» توصیف کرد. او افزود « برخی از نهادها و اتاق های فکر این موضوع را مطرح کردند اما امروزه با صدای بلند مطرح می شود»[15].
سرلشکر محمد علی جعفری فرمانده سابق سپاه پاسداران درباره MESA گفت «تهدیدهای (دشمنان) آمریکایی ها توخالی و واهی است. چهل سال از پیروزی انقلاب گذشته و تهدیدها و خطرهای دشمنان به اوج خود رسیده است، اما تنها تهدیدی که نمی توانند عملا اجرایش کنند همانا تهدید نظامی است زیرا بهای بسیار سنگینی برای آن خواهند پرداخت». [16]
سید حسین موسویان، دیپلمات و عضو پیشین تیم مذاکره کننده ایران و پژوهشگر مسایل امنیتی دانشگاه پرینستون، موفقیت هر گونه ائتلاف های نظامی در منطقه خاورمیانه را بعید دانست و به چندین مانع در برابر MESA اشاره کرد: [17]
-نادیده گرفتن برخی از کشورهای موثر منطقه؛ مثل ایران که حدود ۵۰ درصد از نوار ساحلی خلیج را در اختیار دارد و عضو سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) است. و نیز عراق که کشور ساحلی خلیج عربی و عضو اوپک است. وترکیه کشور موثر در جهان اسلام و در منطقه و مسایل آن. انضمام دو کشور مصر و اردن که در منطقه خلیج عربی قرار ندارند. ائتلاف پیشنهادی، منافع قدرت های بزرگی نظیر اتحادیه اروپا، چین، هند و روسیه را در نظر نمی گیرد.
2-ادامه تنش های کشورهای خلیج با قطر: در ژوئن ۲۰۱۷ میلادی (خرداد ۱۳۹۶) سه کشور خلیجی پادشاهی عربستان سعودی و امارات و پادشاهی بحرین و نیز یک کشور غیر خلیجی یعنی مصر (اعضای ائتلاف یاد شده) با قطر قطع رابطه کردند. قطر به حمایت از تروریسم و دخالت در مسایل داخلی کشورها متهم شد. چهار کشور یاد شده خواهان قطع رابطه قطر با ایران شدند که قطر این خواسته را رد کرد.
3- اختلاف نظر کشورهای خلیج درباره ایران: قطر و پادشاهی عمان و کویت می کوشند در روابطشان با ریاض و تهران، توازن نسبی برقرار کنند. دولت عمان در اغلب اوقات به عنوان میانجی میان آمریکا و ایران نقش آفرینی می کند. مناسبات دوحه و تهران پس از اختلاف نظر با کشورهای خلیج محکم ترشد. از سوی دیگر عربستان سعودی و امارات و بحرین به دنبال حمله به مراکز دپیلماتیک عربستان سعودی در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) تاکنون روابطشان را با ایران قطع کرده اند.
4- اختلاف نظر میان کشورهای عضو ائتلاف: کشورهای عضو ائتلاف درباره مسایل و بحران های منطقه و عوامل تهدید کننده و خطرآفرین و اقدامات امنیتی، اختلاف نظر گسترده با یکدیگر دارند. همسنگر شدن ین کشورها به دلیل همین اختلاف دیدگاه و هدف، ابزار، منافع ، برنامه ها دشوار به نظر می رسد. هر پیمانی، دکترین و دشمن مشترکی دارد که بر مبنای آن شکل می گیرد. اما نه کشور عضو ائتلاف دارای هدف ها و دکترین های متباینی هستند. هر کشوری درباره بحران ها، مسایل و امنیت منطقه، دیدگاه، هدف، مصلحت و برنامه هایی مغایر با کشور دیگر دارد.
5- تعمیق دو دستگی حاد مذهبی میان سنی و شیعه: ارزیابی متفاوت اعضای ائتلاف درباره دامن زدن به دو دستگی مذهبی حاد بر فرصت های ناشی از تاسیس آن تاثیر می گذارد. از این رو، کشورهای سنی منطقه خلیج بیش از پیش در مسیر رویارویی و کشمکش با کشورهای همسایه شیعه همچون ایران قرار خواهند گرفت.
مساله دوم این است که این ائتلاف در صورت شکل گیری در راستای تامین منافع آمریکا در خاورمیانه به طور عام و تامین اهداف ویژه پرزیدنت ترامپ نقش آفرینی خواهد کرد و انعقاد قراردادهای تسلیحانی با کشورهای عضو را در پی خواهد داشت. طبق دیدگاه ایران، با این کار، دو دستاورد رئیس جمهور آمریکا چنین خواهد بود: نخست، انتقال هزینه مالی برقراری امنیت و صلح منطقه ای به عرصه هم پیمانان استراتژیک منطقه ای. دوم، دستاوردهای داخلی برای رئیس جمهور ترامپ خواهد داشت. دستیابی ترامپ به ملیاردها دلار فروش اسلحه و خدمت به اقتصاد آمریکا یک مزیت انتخاباتی خواهد بود و فرصت های شغلی جدید برای شهروندان آمریکایی ایجاد خواهد کرد.
ثالثا: دیدگاه اسرائیل درباره فرصت های تاسیس و موفقیت ناتوی عربی:
با رجوع به ادبیات سیاسی اسرائیل درباره فرصت های تاسیس این ائتلاف آشکار می شود که دیدگاه غیر رسمی اسرائیل، موفقیت ناتوی عربی را بعید می داند اما در تشکیل و موفقیت آن در میان مدت و کوتاه مدت برای رویارویی با نفوذ فزاینده منطقه ای ایران و گروه های تروریستی ایرادی نمی بیند.
در جستاری که توسط انستیتو پژوهش های امنیت ملی اسرائیل منتشر شد، دو پژوهشگر اسرائیلی، یول گوگنسکی و کوبی میخائیل، درباره احتمال موفقیت یک ارتش عربی مشترک و فعال، شک و تردید نشان داده اند. آنان به سابقه ناکامی های پیاپی کشورهای عربی در ایجاد ائتلاف های موثر – به استثنای ائتلاف عربی حمایت از حکومت قانونی یمن – اشاره می کنند. این دو پژوهشگر به چند مورد تاریخی در این باره اشاره می کنند از جمله: پیمان بغداد که در دهه پنجاه قرن پیش (دهه سی خورشیدی) به دعوت آمریکا تاسیس شد اما شکست خورد. در مورد دیگری تلاش اتحادیه عرب برای ایجاد ارتش مشترک به جایی نرسید. ائتلاف اسلامی نظامی مبارزه با تروریسم – که در دسامبر ۲۰۱۵ میلادی (آذر ۱۳۹۴ خورشیدی) به رهبری عربستان سعودی ایجاد شد – با ناکامی هایی رو به رو گردید.
این دو پژوهشگر، اصل دولت آمریکا مبنی بر «ایران یک دشمن مشترک» را به عنوان پایه استوار تشکیل این ائتلاف کم اهمیت می خوانند. آنها بر این باورند که آمریکا از طریق این ائتلاف از زیر بار مسوولیت خود در خاورمیانه شانه خالی خواهد کرد. این پژوهش اینگونه استدلال می کند که ائتلاف به دلیل گوناگونی کشمکش ها و اختلاف دیدگاه های کشورهای عربی در مورد ایران و نیز دلیل مهم تر یعنی موضوع رقابت احتمالی پنهانی در مورد فرماندهی یکی از اعضا بر این سازمان نظامی شکست می خورد .
بنحاس عنباری پژوهشگر و شرق شناس مرکز پژوهش های قدس در مقاله ای در سایت اسرائیلی «داور ریشون» می گوید ترکیه اردوغان با توجه به رشد آرمان های بازیابی شکوه عثمانی مانع دیگری در برابر تشکیل ناتوی عربی خواهد بود. موفقیت این ائتلاف، جلوی آرمان های ترکیه را – که در دوره پرزیدنت رجب طیب اردوغان رشد کرده است – خواهد گرفت.
این دیدگاه به معنای مخالفت با راه اندازی این ائتلاف نیست. این دو پژوهشگر- یول گوگنسکی و کوبی میخائیل – بر این باورند که موفقیت این ائتلاف، منافع فراوانی برای اسرائیل دارد. زیرا ائتلاف در کوتاه و میان مدت با ایران رویارویی می کند و جلوی نفوذ فزاینده اش در منطقه را می گیرد و نمی گذارد کوشش های ایران برای مطرح شدن به عنوان یک نیروی پیشتاز منطقه ای به نتیجه برسد. این ائتلاف دستکم می تواند مقدمه ای برای مشارکت تدریجی اسرائیل در عرصه اطلاعاتی باشد، اما در بلند مدت، برای اسرائیل تهدیدزا خواهد بود. به عبارت دیگر این دو پژوهشگر می خواهند بگویند که در بلند مدت، این ائتلاف به یک بلوک نظامی نیرومند در دراز مدت بدل خواهد شد که امنیت اسرائیل را در معرض خطر قرار می دهد.
رابعا: فرصت ها و امکان موفقیت ناتوی عربی مورد نظر:
فارغ از واقعیت کل منطقه و ماهیت روابط میان کشورهای عربی و خلیجی و اختلاف دیدگاه های آنها درباره ایران و اختلافات احتمالی میان اعضای ارشد در مورد ایران و موانع لجستیکی برخی از کشورهای عضو، اما شماری از استدلال ها و بنیادها دال بر فرصت های موفقیت ائتلاف مورد نظر وجود دارد.
-همکاری های امنیتی سازنده کشورهای خلیج:
اگرچه فعالیت سیاسی شورای همکاری خلیج با نقاط عطفی همراه بوده و برخی کشورهای عضو منافع خود را بر منافع گروهی ترجیح دادند اما تجربه کشورهای خلیج در عرصه امنیت مثال زدنی است. اقدامات امنیتی مشترک کشورهای عضو نمونه ای است از همکاری در زمینه های مبارزه با تروریسم و گروه های تندرو و اندیشه های فرقه گرایانه و خنثی کردن شماری از توطئه ها و دخالت های خارجی در امور کشورهای خلیج. عوامل تهدید کننده کشورهای خلیج – واز آن میان موافقت نامه هسته ای ایران با غرب و قدرت گرفتن داعش – هم پیوندی و همکاری میان اعضای بلوک کشورهای خلیج را فزون تر کرده و سقف چالشگری را برای موفقیت این بلوک بالا برده است.
بیانیه تاسیس شورای همکاری خلیج در سال ۱۹۸۱ میلادی (خرداد ۱۳۶۰ خورشیدی) – که از زمان تاسیس تاکنون، به ویژه با توجه به ناکامی اغلب اقدامات امنیت جمعی عربی، وجود خود را حفظ کرده است – بر اصل امنیت جمعی و دفاع مشترک و استراتژی دفاعی تاکید کرده است. سپس نیروهای سپر جزیره در سال ۱۹۸۴ میلادی (۱۳۶۳ خورشیدی) تشکیل شدند و در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵ خورشیدی) تکامل یافت و به نیروهای مشترک سپر جزیره تبدیل شد. توانمندی های رزمی سپر جزیره با کوشش های دریایی و هوایی – طبق مفهوم عملیاتی تصویب شده – تقویت شد. نیز در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۳ خورشیدی) نیروی مشترک پلیس پلیس خلیج تاسیس شد. ضمنا کشورهای خلیج در ائتلافات بین المللی مبارزه با تروریسم، ائتلاف نظامی اسلامی مبارزه با تروریسم و فرماندهی ائتلاف عربی حمایت از حکومت قانونی یمن نیز شرکت می کنند. افزون بر آن مشارکت دوره ای آنها در تمرین ها و مانورهای نظامی مشترک است.
همکاری امنیتی کشورهای خلیج هنگام اشغال کویت توسط عراق در سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۶۹ خورشیدی)، نقش بارزی در فشار بر رژیم صدام حسین رئیس جمهور پیشین عراق داشت. نیروی سپر جزیره موفق به خنثی کردن دخالت های ایران در بحرین شدند. گروه های شیعه در بحرین در سال ۲۰۱۱ میلادی (١٣٩٠ خورشيدی) برای کودتا علیه حکومت این کشور برنامه ریزی کرده بودند که به اعتراضات میدان لؤلؤه معروف شد. چندین عملیات تروریستی و جاسوسی در بحرین و کویت و عربستان سعودی توسط نیروهای سپر جزیره خنثی و بسیاری از اعضای هسته های تروریستی در کشورهای شورا بازداشت شدند. عملیات مبادله زندانیان و افراد مورد پیگرد بر اثر همکاری امنیتی مشترک کشورهای خلیج انجام می شود. اما این شورا هنوز نیاز به هماهنگی بیشتر میان دستگاه های امنیتی کشورهای غضو دارد تا امنیت وثبات را حفظ و از دستاوردهای توسعه محافظت کند.
2- درک اعضای ائتلاف نسبت به تضعیف امنیت منطقه توسط ایران:
الف- تضعیف امنیت منطقه توسط ایران:
« زمینه های ژئواستراتژیک منطقه» رشد اقدامات بی ثبات کننده ایران در منطقه خطر را نشان می دهد. کشورهای منطقه در معرض خطر «همیشگی» و «مستقیم» و «حقیقی» ایران قرار دارند. این کشورها با توجه به مبانی و بسترهای سیاست ایران در منطقه عربی با «تهدید همیشگی» این کشور مواجه هستند. این سیاست ها، مبنای ایدیولوژیک، پراگماتیک، سیاسی و تاریخی دارند. ایران یک «تهدید مستقیم» به شمار می رود و دلیل آن همسایگی جغرافیایی، توان نظامی – به ویژه موشک های بالستیک، تهدیدهای همیشگی، ایجاد هسته های تروریستی در کشورهای خلیجی و عربی و اشغال جزایر سه گانه امارات است. ایران یک «تهدید حقیقی» به شمار می رود و دلیل آن رویکرد سخت و نرم ایران در خلیج عربی و منطقه عربی و استمرار اشغال جزایر سه گانه عربی و دخالت های مکرر در بحرین و کویت و دیگر کشورهای خلیجی و عربی است.
رشد خطر ایران و دامن زدن این کشور به کشمکش های مذهبی در ارسال پول و سلاح و نیرو به هم پیمانان و گروه های نیابتی و متحدان تجلی یافت که به «بحران دولت ملی» معروف شد. برخی از کشورهای عربی بر اثر افزایش تهدیدهای ایران شاهد دو پدیده بوده اند:
نخست: برخی از کشورها در معرض فروپاشی کلی هستند، همانند سوریه و یمن که بحران در این دو کشور به بن بست بی سابقه ای رسیده است. ساختارهای نهادی و اجتماعی فروپاشیده و دولت ها در حمایت از مرزهای خود ناکام مانده اند. تشکلات مذهبی و فرقه ای شکل گرفته اند که رویکرد تروریستی و نادیده گرفتن مرزها در پیش گرفته اند. ضمنا جنبش های جدایی خواه از دولت مرکزی در عراق، سوریه، یمن و غیر آن پدیدار شده اند. این گروه ها برای حفظ نفوذ داخلی به کشورهای خارجی وابسته هستند. حکومت اسد از حمایت مسکو و تهران برخوردار بوده و گروه های اپوزیسیون رژیم سوریه به ترکیه وابسته اند. کردهای سوریه همانند کردهای عراق برای حل همه مشکلاتشان به واشنگتن دل بسته اند.
دوم: برخی از کشورها مثل لبنان دچار بحران سیاسی هستند. مناسبات بین نهادهای رسمی مسوول حفظ امنیت ملی لبنان و حزب الله لبنان دستخوش تنش شده است. حزب الله شناسنامه لبنانی و هویت ایرانی دارد. تنش در لبنان به دلیل تبدیل شدن حزب الله به غول مسلط در این کشور است. حزب الله از حمایت مالی و تسلیحاتی و مستشاری ایران برخوردار و در نهادهای دولتی نفوذ کرده است. حزب الله لبنان از تحویل اسلحه به دولت لبنان خودداری و در امور کشورهای عربی دخالت می کند. این حزب در جنگ های کنونی سوریه، یمن و عراق حضور دارد. احزابی با الگو پذیری از حزب الله لبنان در بحرین، کویت و دیگر کشورها در راستای اجرای پروپاگاندای ایران نقش آفرینی می کنند. مراکز تصمیم گیرنده و نهادهای حکومتی لبنان توسط حزب الله نادیده گرفته شده اند. اظهارات سعد حریری نخست وزیر لبنان در ۱۳ نوامبر ۲۰۱۸ میلادی (۲۲ آبان ۱۳۹۷ خورشیدی) درباره کارشکنی های حزب الله در زمینه تشکیل کابینه دولت لبنان دلیلی بر این موضوع است.
نگرانی کشورهای عضو ائتلاف مورد نظر درباره خطر استمرار فروپاشی دولت های ملی دیگر در منطقه، انگیزه ای برای تاسیس و موفقیت این ائتلاف خواهد بود. برهه کنونی با نقاط عطف تاریخی گذشته تفاوت دارد چرا که ائتلاف ها و بلوک بندی های بین المللی بر جهان چیره است و کشورها به تنهایی در یک منطقه جغرافیایی مشخص قادر به برقراری امنیت منطقه و بازتشکیل حکومت ها نیستند. بازتشکیل کشور را ممکن سازند. لذا بلوک سازی و ائتلاف عربی در برابر خطر ایران و ریشه کنی آن تنها راه چاره است.
ب- درک گستره خطرها و تهدیدها توسط اعضای ائتلاف:
به رغم تزها و دیدگاه های بدبینانه شماری از تحلیلگران ایرانی و اسرائیلی یا حتی اروپایی درباره امکان تاسیس ناتوی عربی و اختلاف نظر میان کشورهای عضو در مورد مسایل ویژه ائتلاف و به خصوص مساله فرماندهی میان عربستان سعودی و مصر اما وجود فهم مشترک همه اعضا درباره گستره خطرها و گستردگی تهدیدها و چالش ها باعث می شود تا هر کشور عضو با نادیده گرفتن امتیازات و حساب و کتاب های خود به سود راه اندازی و موفقیت ائتلاف کوتاه بیاید. این ائتلاف در راستای حمایت از منافع جمعی نقش آفرینی می کند. ائتلاف مورد نظر در ایجاد و تداوم ثبات سیاسی و اقتصادی هر کشور و پشتیبانی از بافت جامعه در برابر فروپاشی وحمایت از حکومت ها و امنیت مرزها و تحکیم حاکمیت و حمایت از دستاوردها و فرآیند توسعه موثر است. اما این موضوع به تفاهم های اولیه کشورهای عضو و کنار گذاشتن اختلاف های جانبی به سود مصالح جمعی نیاز دارد، همانند:
-دیدگاه مشترک درباره همه مسایل منطقه ای.
-دیدگاه مشترک درباره موضوع اسلام سیاسی.
– دیدگاه مشترک درباره اختلاف نظر در خصوص تهدیدآفرینی ایران.
-دیدگاه مشترک درباره تقسیم نقش ها با توجه به وزن نسبی هر کشور در ائتلاف.
-دیدگاه مشترک درباره ماهیت و هدف های ائتلاف، میان رویارویی با ایران یا رویارویی با همه تهدیدهای منطقه ای.
دکتر عبداللطیف الزیانی دبیر کل شورای همکاری خلیج در بیست و هفتمین کنفرانس سالانه طراحان سیاست آمریکا در شورای ملی روابط آمریکا و عرب در تاریخ ۳۱/۱۱/۲۰۱۸ میلادی (۱۰ آذر ۱۳۹۷ خورشیدی) درباره « هم پیوندی و اتکای متقابل» و نقش آن در تبلور آینده منطقه سخن گفت. این امر به واسطه اجرای مجموعه ای از چارچوب ها، شبکه ها، معیارها و سازو کارهایی صورت می گیرد که مصلحت ملی یا فردی و منفعت منطقه ای را با هم جمع می کند و همچون تجربه اروپا همکاری را بر کشمکش غلبه می دهد. او افزود « هدف والایی که به واسطه هم پیوندی و اتکای متقابل، مورد نظر است باید جذاب باشد و دستاوردها و مزایای مورد درخواست برای همگان ملموس باشد. رفتار ایران ثبات و امنیت کشورهای منطقه را به هم می زند و رژیم ایران مصمم به صدور انقلاب و اندیشه های مذهبی افراطی خویش و تهدید کشورهای همسایه است و همه قراردادها و قوانین بین المللی را نادیده می گیرد». [18]
دو شاخص بسیار مهم نشان می دهد که اعضای ائتلاف به سوی تاسیس آن گام بر می دارند:
شاخص نخست: مربوط است به شمار کشورهای حامی این ائتلاف. (رجوع شود به جدول شماره ۲)
۴ کشور از میان ۹ کشور عضو ائتلاف در ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (بهمن ۱۳۹۶ خورشیدی) رسما از تشکیل ائتلاف حمایت کردند. این کشورها عبارتند از آمریکا (پیشنهاد دهنده)، عربستان سعودی، امارات و بحرین. اما از میان ۵ عضو دیگر، ۳ عضو یعنی مصر و اردن و سلطنت عمان تا آن تاریخ از حمایت یا مخالفت با ائتلاف خودداری کردند. دو عضو دیگر یعنی کویت و قطر، دیدگاه روشنی در این باره ندارند. نداشتن دیدگاه واضح در این باره به حساس بودن این مساله در مرحله سیاه کنونی خاورمیانه ارتباط دارد و این شاخص مثبت به حساب می آید نه منفی. کشورهایی که درباره ائتلاف تردید دارند در جلسه های گفتگو درباره راه اندازی ائتلاف شرکت کرده اند؛ یعنی در جلسات گفتگو با مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا در حاشیه نشست های مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷ خورشیدی) و چندین نشست در سال ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۷ و ۹۸ خورشیدی) با لیندرکینگ معاون امور شرق نزدیک وزارت خارجه آمریکا. لیندرکینگ در چندین سفر به منطقه عربی درباره راه های تاسیس این ائتلاف با مقام های عربی رایزنی کرد.
آمریکا طرح تشکیل این ائتلاف را مطرح کرده و تلاش های گسترده ای برای راه اندازی آن در ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (دی ۱۳۹۷ خورشیدی) انجام داد. عادل الجبیر وزیر خارجه پیشین عربستان سعودی در ۲۸/۱۰/۲۰۱۸ (۶ آبان ۱۳۹۷ خورشیدی) حمایت و تایید عربستان را از این ائتلاف اعلام کرد و گفت « ما به شدت از ائتلاف راهبردی خاورمیانه حمایت می کنیم و اخیرا با همه کشورهای شورای همکاری خلیج و مصر نشست هایی در عربستان سعودی برگزار کردیم. گفتگوها میان اردن و مصر برای تبلور افکار و دستیابی به هدف اصلی یعنی برقراری امنیت در منطقه ادامه دارد».
وزیر خارجه بحرین نیز به نوبه خود به « اهمیت تاسیس ائتلاف راهبردی خاورمیانه» اشاره کرد و گفت «این تشکیلات به تحکیم امنیت و شکوفایی منطقه کمک می کند». او همچنین بر «اهمیت ائتلاف و همکاری بین کشورهای حامی ثبات در منطقه و متحدانشان در جهان در راستای برقراری امنیت منطقه ای تاکید کرد» [19] رسانه های کویت نیز از خالد جارالله معاون وزیر خارجه این کشور نقل کردند که کشورش از پیشنهادهای ایجاد این ائتلاف استقبال می کند. او گفت « ایده های مربوط به تاسیس ائتلاف راهبردی در منطقه خاورمیانه به کویت ارایه شده و این پیشنهادها با استقبال روبه رو شده است و هم اکنون از سوی کویت مورد بررسی است». [20]
محمد بن عبدالرحمان آل ثانی وزیر خارجه قطر دیدگاه مبهمی درباره حمایت یا مخالفت با ائتلاف ابراز داشت. او گفت « احترام به حاکمیت کشورها باید بخشی از سیاست هر ائتلافی باشد». [21] او در ۱۷ فوریه ۲۰۱۹ میلادی (۲۸ بهمن ۱۳۹۷ خورشیدی) در کنفرانس امنیت مونیخ گفت «اگر بحران خلیج حل نشود این ائتلاف محکوم به شکست است اما با این همه خاطر نشان کرد « ما آماده پیوستن به این ائتلاف هستیم و تا زمانی که با قوانین بین الملل در تضاد نباشد این ایده را تایید می کنیم ». [22]
مصر با وزن و جایگاهی که در کنار پادشاهی عربستان سعودی دارد گرچه دیدگاه خود را اعلام نکرده است اما می توان دعوت رئیس جمهور عبدالفتاح السیسی مبنی بر ضرورت تشکیل نیروی مشترک جهت حمایت امنیت ملی عربی را همچون نشانه مثبت از سوی مصر ارزیابی کرد [23]. نشانه ای درباره حمایت مصر از تشکیل ائتلاف های نظامی جهت حمایت از کشورهای عربی در برابر خطرهای خارجی. او این سخنان را در کنفرانس سران کشورهای عرب در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۳ خورشیدی) در شرم الشیخ بیان کرد. افزون بر آن، مصر یکی از کشورهای عضو ائتلاف عربی حمایت از حکومت قانونی یمن و ائتلاف اسلامی نظامی مبارزه با تروریسم است.
شاخص دوم: مشارکت همه کشورهای عضو در تمرین ها و رزمایش های نظامی در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷ خورشیدی)، به ویژه کشورهای خلیج وکشورهای عربی – از جمله قطر – که به رغم تحریم توسط چهار کشور عضو ائتلاف مورد نظر – عربستان و امارات و بحرین ونیز مصر – در این مانورهای نظامی شرکت کرد. مهم ترین رزمایش های نظامی:
1-رزمایش نظامی (سپر عربی-۱): این رزمایش از ۳ تا ۶/۱۱/۲۰۱۸ (۱۲ تا ۱۵ آبان ۱۳۹۷ خورشیدی) در مصر برگزار شد. این مانور بزرگترین تمرین نظامی مشترک در منطقه بود که با مشارکت ۸ کشور عربی (مصر، عربستان، امارات، کویت، بحرین، اردن، مراکش و لبنان به عنوان ناظر) در پایگاه نظامی محمد نجیب و پادگان های آموزش هوایی و دریایی مشترک حوزه دریای مدیترانه برگزار شد. [24]
2-رزمایش نظامی (ستاره درخشان ۲۰۱۸): این یک رزمایش نظامی مصری آمریکایی مشترک بود که از ۸ تا ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۸ میلادی (۱۷ تا ۲۹ شهریور ۱۳۹۷ خورشیدی) در مجموعه آموزش رزمی پایگاه نظامی محمد نجیب مصر برگزار شد. مصر، عربستان سعودی، امارات، آمریکا، یونان، اردن، بریتانیا، ایتالیا، فرانسه و ۱۶ کشور دیگر به عنوان ناظر در آن شرکت کردند. [25]
3-رزمایش نظامی سپر مشترک خلیج ۱: این مناور نظامی در آوریل ۲۰۱۸ میلادی (فروردین ۱۳۹۷ خورشیدی) در عربستان سعودی برگزار شد. مانور نظامی بزرگ ترین رزمایش از لحاظ کشورهای شرکت کننده و تجهیزات نظامی بود. ۲۴ کشور عربی و غربی در آن شرکت کردند؛ از جمله، عربستان سعودی، مصر، اردن، امارات، قطر، بحرین، کویت، سلطنت عمان، سودان، آمریکا، افغانستان، پاکستان، بریتانیا، ترکیه و مالزی. این تمرین شامل دو نوع مختلف از عملیات نظامی بود. عملیات جنگی متعارف که توسط عملیات دفاع ساحلی به اجرا در آمد. و نیز عملیات رزم غیر نظامی که عبارت است از عملیات محاصره و ورود به روستاها و تاسیسات صنعتی و پاکسازی آن از نیروهای دشمن. [26]
3-چتر آمریکا و تبدیل ایده ائتلاف به واقعیت عملی:
برخی فراخوان آمریکا برای تشکیل ناتوی عربی ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۷ خورشیدی) را مشابه فراخوان این کشور برای تشکیل پیمان بغداد در سال ۱۹۵۴ میلادی (۱۳۳۳ خورشیدی) می خوانند. اما می توان گفت که در دهه پنجاه میلادی (دهه سی خورشیدی) یک نظام بین المللی دو قطبی متشکل از آمریکا و اتحاد شوروی سابق وجود داشت که در آن هنگام، قدرت آمریکا را محدود می کرد. اما اکنون آمریکا همچنان بر تخت شاهی نظام بین المللی تک قطبی تکیه دارد. البته قدرت های دیگری با آمریکا بر سر قله هرم نظام بین المللی رقابت می کنند اما آمریکا هنوز تکتاز نظام بین المللی است و این برخاسته از توان نظامی و داشتن نیرومندترین ارتش جهان و گسترش ناوگان های نظامی و کشتی های جنگی اش در جهان است. آمریکا بزرگ ترین اقتصاد جهان را در اختیار دارد. این کشور نیرومندترین قدرت سیاسی و فرهنگی جهان را داراست. آمریکا از روابط راهبردی و متمایزی با همه کشورهای عضو ائتلاف مورد نظر برخوردار است.
برخی از ناظران درباره تاثیر منفی عقب نشینی نیروهای آمریکایی از سوریه بر نظام محاصره ایران توسط آمریکا در راستای تغییر رفتار حکومت تهران سخن می گویند. اما بسیاری از تحلیلگران، تصمیم آمریکا درباره خروج از سوریه را انگیزه نیرومندی برای فشار علیه کشورهای عضو جهت سرعت بخشیدن به تشکیل ائتلاف و شروع وظایفش جهت رویارویی با خطر ایران و گروه های تروریستی در خاورمیانه دانسته اند.
خامسا: گزینه های احتمالی درباره ائتلاف مورد نظر:
با توجه به محورهای بررسی ماهیت و هدف ها و نشانه های تشکیل ائتلاف و نیز دیدگاه های ایران و اسرائیل درباره فرصت های تاسیس و موفقیت ناتوی عربی مورد نظر می توان گزینه های زیر را مطرح کرد:
گزینه اول: تعلیق تا تعطیلی:
چندین دلیل برای این گزینه مطرح است. تباین دیدگاه های کشورهای عضو درباره شکل نیروی نظامی مطرح، وظایف، هدف ها، دستور کار و ساختار فرماندهی، و نیز محاسبات و ملاحظات داخلی و خارجی کشورهای عضو هنگام پیوستن به ائتلاف نظامی.
در همین زمینه، کشورهای عضو در «فاصله های متفاوتی از ایران» قرار دارند. به عنوان مثال چهار کشور عضو ائتلاف یعنی عربستان سعودی، مصر، امارات و بحرین – به دنبال گروه عبدلی – سطح روابط خودرا با ایران کاهش داده اند. دوحه روابط خوبی با تهران دارد و سلطنت عمان در سیاست خارجی اش از اصل بی طرفی تبعیت می کند. به عبارت دیگر، ریاض معتقد است که تهران با طرح های توسعه طلبانه و نقشه های استعماری اش، عامل اصلی تهدیدکننده امنیت کشورهای خلیجی و عربی – باهم – است. در حالی که دوحه و کویت با دیدگاه سعودی ها درباره خطر ایران چندان موافق نیستند، پایتخت های خلیجی دیگری همچون مسقط بی طرف هستند.
نیز برخی از کشورهای همکاری های خلیج، به ویژه کشورهای کوچک دچار «عقده تفاوت نسبی وزن» سیاسی شده اند. البته اختلافات نه چندان کمی درباره برخی از مسایل منطقه ای و بین المللی نیز وجود دارد. کشورهای خلیج درباره چندین مساله مشترک اختلاف نظر دارند، همانند این که چه کسانی دشمن اند و چه کسانی رقیب، و اساسا کشورهای شورای همکاری خلیج با چه تهدیدهایی رو به رو هستند و سرچشمه این تهدیدها کجاست. این کشورها هنوز درباره مساله اسلام سیاسی دیدگاه مشترکی ندارند. قطر آن را تهدید به شمار نمی آورد، در حالی که عربستان و امارات آن را تهدیدی برای حکومت به شمار می آورند. به اینها ادامه بحران تحریم قطر توسط کشورهای خلیج را هم باید افزود.
نیز شواهدی درباره بی اعتمادی به دولت آمریکا درباره محاصره ایران وجود دارد. دلیل این بی اعتمادی به خروج عجولانه و غافلگیرانه نظامیان آمریکا از سوریه برمی گردد. بحران سوریه در شرایط حساسی قرار دارد که به استعفای جیمز ماتیس وزیر دفاع و برت مک گرگور نماینده آمریکا در ائتلاف بین المللی مبارزه با داعش انجامید.
افزون بر آن چه گفته شد، خرد جمعی عربی تجارب تاریخی خوبی نسبت به تشکیل ائتلاف های نظامی در منطقه عربی ندارد. حتی برخی از طرح ها و تجارب نوین برای تاسیس ساختارهای امنیتی منطقه ای جهت رویارویی با تهدیدهای امنیتی پس از به اصطلاح انقلاب های بهار عربی در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۸۹ خورشیدی) همچنان راکد مانده اند. طرح کشورهای خلیجی برای تشکیل « ناتو خلیجی در سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی)» جهت دفاع مشترک از کشورهای عضو شورای همکاری به اضافه اردن و مراکش به فرماندهی عربستان سعودی، و طرح مصر در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۶ خورشیدی) جهت تاسیس « نیروی مشترک عربی» به منظور رویارویی با چالش های امنیتی منطقه ای از جمله پیشنهادهایی هستند که به مرحله عمل نرسیدند.
افزون بر آن، کشورهای عضو ائتلاف درباره کوشش برای پیوستن اسرائیل به این ائتلاف و اصل امنیت جمعی به عنوان یک اصل عمده ائتلاف – همانند اصل امنیت جمعی پیمان ناتو- دیدگاه مشترکی ندارند. نیز استعفای فرستاده آمریکا جهت حل اختلاف میان کشورهای خلیج و مدیر گفتگوهای مربوط به ائتلاف و کیرستن فتنروز مسوول ارشد کاخ سفید و مدیر امور منطقه خلیج در شورای امنیت ملی آمریکا در ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (دی ۱۳۹۷ خورشیدی) را باید افزود. این دو نفر به این نتیجه رسیدند که نمی توانند کمکی به حل تنش میان کشورهای خلیج بکنند چرا که اختلاف نظرها شدید بوده و کشورهای چهارگانه عربی حاضر به پذیرش یک میانجی برای حل اختلاف نیستند. این عامل می تواند مانع راه اندازی ائتلاف شود.
گزینه دوم: تاسیس ائتلاف غیر موثر:
این سناریو درباره تاسیس ائتلاف با وجود همه اعضا اما بدون فعالیت همه آنهاست. این امر ناشی از درک اعضا از خطرناک بودن اوضاع پس از تصمیم مربوط به عقب نشینی نظامی آمریکا از سوریه یا فشار خود آمریکا به منظور تشکیل ائتلاف جهت رویارویی با خطر ایران است. دلایل چندی در تایید این سناریوست. برخی از آنها مربوط به موفقیت کشورهای عربی و اسلامی در راه اندازی برخی از ائتلاف های نظامی و سیاسی است که هنوز در مراحل اولیه هستند، مثل ائتلاف اسلامی نظامی جهت مبارزه با تروریسم به رهبری عربستان سعودی. علاوه بر آن عدم تسویه اختلافات میان اعضای ائتلاف درباره موضوع ها و مسایل منطقه ای و به ویژه مساله اسلام سیاسی و مساله تهدیدهای ایران و عدم دستیابی به فرمولی درباره ماهیت ائتلاف و هدف ها و رهبری آن، که همگان را راضی کند.
گزینه سوم: آغاز به کار موثر ائتلاف با مشارکت شماری یا همه اعضا:
این گزینه درباره امکان راه اندازی ائتلاف است که یا با شماری مشخص از اعضا همچون عربستان سعودی، مصر، امارات، بحرین، اردن و آمریکا یا با وجود همه اعضایش صورت خواهد گرفت. چند دلیل برای این امر وجود دارد. برای مثال، تجربه موفق کشورهای خلیج در راه اندازی برخی ائتلاف های موثر جهت حمایت از امنیت منطقه ای همانند ائتلاف عربی برای حمایت از حکومت قانونی یمن به رهبری عربستان سعودی. این ائتلاف در حمایت از دولت قانونی به رهبری عبدربه منصور هادی رئیس جمهور یمن برای بازپس گیری بیش از ۸۵٪ خاک یمن از دست حوثی های مورد حمایت ایران، نقش موثری داشته است. برنامه ایران برای چیرگی بر موازنه قوای یمن توسط همین ائتلاف خنثی شد. ایران برنامه توسعه طلبانه ای جهت تضعیف امنیت منطقه ای دارد.
کشورهای خلیج بعد از راه اندازی شورای همکاری در دهه هشتاد میلادی (دهه شصت میلادی) همچنین موارد موفقی به ویژه در زمینه مبارزه با تروریسم و استرداد متهمان و تفکیک هسته های تروریستی و حمایت از کشورهای عضو در برابر توطئه های خارجی ایران، همانند خنثی کردن چندین طرح ایرانی برای کودتا علیه نظام حکومتی بحرین و نیز خنثی کردن فعالیت های جاسوسی پیاپی ایران در کویت و بحرین داشتند. نیروهای سپر جزیره برای حمایت از حکومت بحرین در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ خورشیدی) وارد خاک این کشور شدند.
کشورهای خلیج اقدامات امنیتی مشترک متعددی انجام داده اند. عادل الجبیر وزیر خارجه پیشین عربستان سعودی گفت «اختلاف نظر سیاسی کشورهای خلیج از جمله تنش کنونی با قطر بر ائتلاف های نظامی تاثیر گذار نیستند. رزمایش های نظامی مشترک متعددی همچون سپر عربی-۱، ستاره درخشان ۲۰۱۸، سپر مشترک خلیج- ۱توسط کشورهای خلیج و عربی عضو ائتلاف از جمله قطر در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷ خورشیدی) برگزار شده است. کشورهای یاد شده در حاشیه نشست های سازمان ملل یا مناسب های دیگر برای تدوین ایده و چارچوب و هدف تاسیس ائتلاف در ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (دی ۱۳۹۷ خورشیدی) دیدار و گفتگو می کنند.
رشد روزافزون خطر ایران در منطقه عربی یکی از انگیزه های ایجاد این ائتلاف به شمار می رود. فعالیت های ایران به شکل بی سابقه ای باعث تضعیف امنیت منطقه ای شده و پیامدهای فاجعه باری در منطقه عربی داشته است؛ از جمله، بحران دولت های ملی که منجر به فروپاشی برخی کشورهای عربی همچون سوریه و ایجاد انسداد سیاسی در برخی کشوهای عربی دیگر همانند لبنان و عراق شده است. یا هم اکنون بحران های گسترده ای را در یمن پدید آورده و به گسترش پدیده تروریسم و بحران انسانی در کشورهای عربی همچون سوریه، عراق و یمن دامن زده است. هم چنین خطر ایران، بحران نامنظم آوارگان را به سوی کشورهای عربی و اروپایی و نیز مسابقه تسلیحاتی و کشمکش های منطقه ای میان کشورهای موثر منطقه را به وجود أورده است. به اینها باید ایجاد ناامنی برای تردد کشتی ها در تنگه های هرمز و باب المندب را اضافه کنیم که می تواند بر تجارت بین المللی و عبور و مرور کشتی های تجاری و کالاهای راهبردی همانند نفت از کشورهای صادر کننده به وارد کنندگان یا کشورهای صنعتی غرب تاثیر بگذارد.
در پایان باید گفت، گرچه گزینه سوم (آغاز به کار موثر ائتلاف با شماری مشخص یا همه اعضا) واقع بینانه تر به نظر می رسد اما با توجه به تحولات پرشتاب در منطقه و جهان – در نتیجه پیچیدگی بحران ها و چندگانگی کشمکش ها و تغییر بی سابقه ائتلاف ها – نمی توان از حتمیت وقوع یکی از گزینه های یاد شده سخن گفت. درگیری و تنش های کشدار در جهان امروز به وفور به چشم می خورد. افزون بر آن، جهان امروز عرصه قدرت گیری بسیاری از سیاستمداران دمدمی مزاج با تصمیم گیری های ناگهانی در کشورهای موثر در امور بین الملل است.
