بحران ها و تناقضات منطقه خاورمیانه مظهر پیچیدگی اوضاع و همسویی و عدم همسویی منافع است. به همین خاطر نمی توان قاطعانه گفت که ثروت های طبیعی همچون گاز و نفت نعمت است یا نقمت و اظهارات ولیعهد عربستان سعودی پس از اعلام برنامه چشم انداز 2030 میلادی (1408 ه.ش) هم جای تعجب ندارد. او یادآور شد عربستان عزم خود را برای “ترک اعتیاد نفتی” جزم کرده است.
قطر به دنبال افزایش تولید گاز است. اینک، این، مشکل عمده ای است که در بازار گاز منطقه در حال ظاهر شدن است. این خبر، منافع روسیه و ایران را در معرض تهدید قرار می دهد چرا که از طرفی ایران میادین مشترک گاز با قطر دارد و از طرف دیگر، روسیه به دنبال حفظ جایگاه خود به عنوان یکی از بزرگ ترین کشورهای تولید کننده گاز طبیعی است.در عین حال و در حالیکه گاز ترکیه از ایران تامین می شود توافق و همسویی سیاسی و اقتصادی بین دوحه و آنکارا وجود دارد. چنانچه قطر موفق به صدور گاز به ترکیه شود این کشور به دروازه اروپا می رسد و بازارهای جدیدی برای گاز صادراتی خود دست و پا می کند.شاید هم اردوغان رئیس جمهور ترکیه با حمایت از تمیم در پی دست یابی به گاز ارزان است تا از زیر فشار مداوم ایران خارج شود. در اینجا می توان به اختلاف سابق بین ایران و ترکیه اشاره کرد. صادرات گاز ایران به ترکیه از طریق خط لوله به دلیل کم فروشی ایران در گاز ارسالی به ترکیه متوقف شد که این، ضرر اقتصادی به ترکیه وارد کرد. به همین دلیل، ترکیه به دادگاه های بین المللی علیه ایران شکایت کرد.
اگر قطر به فکر صدور گاز به ترکیه باشد باید خط لوله از خلیج عربی و از مسیر عراق یا ایران به ترکیه احداث کند. ایران به قطر اجازه استفاده از سرزمینش یا حتی آب های سرزمینی یا آب های آزاد برای احداث خط لوله را نمی دهد، چرا که این خط لوله منجر به کاهش سهم ایران در بازارهای ترکیه می شود. کشورهای آسیایی به ویژه هند و افغانستان در حال حاضر مهم ترین بازار برای صادرات گاز ایران هستند.در حالیکه طرح خط لوله انتقال گاز ایران به پاکستان همچنان بلاتکلیف است ایران در حال مذاکره با هند برای امضای یک قرارداد سرمایه گذاری 11 میلیارد دلاری در یکی از میادین گازی ایران است. قطر متوجه این رویکرد جدید ایران شد و تعلیق 12 ساله توسعه میدان گازی مشترک با ایران موسوم به “میدان گازی شمال” را لغو کرد. شایان ذکر است ایران در چند سال گذشته قطر را به سوءاستفاده از میدان مشترک گازی در خلیج عربی متهم کرده است. دلیل این امر هم نبود زیر ساخت های لازم و کاهش تولید ایران از این میدان عنوان شده است. حالا، صرفنظر از افزایش روز افزون تولید قطر از میدان گازی عده ای از مسئولان ایرانی به همدستی با قطر و رشوه گیری متهم شدند.
ایران دارای بیشترین ذخایر گازی در جهان است اما بیشتر گاز تولید شده به مصرف داخلی می رسد. (میزان تولید گاز طبیعی در ایران در سال 2015 میلادی (1393 شمسی) به 192.5 میلیارد مکعب رسید و مصرف گاز 191.2 میلیارد مکعب بوده است.) علاوه بر این، بخش عمده گاز وارادتی از آذربایجان و ترکمنستان در اختیار مصرف کنندگان در مناطق شمالی کشور قرار می گیرد. ایران به دنبال رهایی از فشارهای سیاسی ترکمنستان و تهدید به قطع گاز در زمستان است. ترکمنستان، پارسال اقدام به قطع جریان گاز به ایران کرد. علاوه بر این؛ ایران به توسعه میادین مشترک گازی به ویژه با قطر نیاز دارد. حالا، ایران شاید از اوضاع کنونی سوءاستفاده کرده و با به کارگیری فناوری وارداتی قطر برای توسعه میادین گازیمیزان تولید خود را افزایش دهد.
روسیه بزرگ ترین صادرکننده گاز به خیلی از کشورهای اروپایی است. در روسیه از مدت ها قبل این نگرانی وجود داشته که صدور گاز طبیعی ایران به اروپا و در اختیار گرفتن بازار اروپا از سوی ایران ممکن است تهدیدی برای منافع روسیه باشد. حالا که مساله قطر هم مطرح شده دیگر روسیه زیر بار آن نخواهد رفت. موضوع گاز، چه بسا بر موضع گیری سیاسی روسیه در خصوص ائتلاف ترکیه و ایران و قطر هم تاثیر گذار باشد.
آمریکا در دوره اوباما در جریان مذاکرات هسته ای پیشنهادهای اغوا کننده ای در ارتباط با بازار گاز اروپا به ایران مطرح کرد. مسکو هم با کارت ایران به سر میز مذاکره بر سر مساله اوکراین می رفت. دولت پرزیدنت ترامپ درست برعکس دولت اوباما حرکت می کند اما، با این حال، باز هم با مشکل روسیه رو به روست. دولت ترامپ ایران را به لغو برجام یا تشدید نظارت بر اجرای آن و اقدامات سختگیرانه تری تهدید کرده است.
بحران میان کشورهای خلیج باعث احیای کشمکش بر سر بازار گاز می شود و در نتیجه تمامی این محاسبات بر معادلات سیاسی گروه بندی های ژئوپلیتیکی در منطقه منعکس خواهد شد. مناقشات گازی در صورت طولانی شدن بحران خلیجی نمایان تر می شود. گویا این بحران با توجه به داده های فعلی ادامه می یابد.
از سوی دیگر، عربستان سعودی به دلایل فراوانی با تکیه بر درآمدهای نفتی از ورود به بازار گاز اجتناب می کرد؛ حتی گفته می شد که ریاض در سال های اخیر به خاطر قطر ترجیح داده گاز خود را بسوزاند اما آن را صادر نکند. با این اوصاف، آیا عربستان سعودی اینک به دنبال کسب سهمی از کیک گاز اروپایی ها است؟ اگر جواب آری است آیا طرح احداث لوله و انتقال گاز از سواحل دریای سرخ و کانال سوئز به اروپا توسط این کشور مورد بررسی قرار خواهد گرفت؟ مصر یکی از بازیگران اصلی در صف بندی های سیاسی کنونی در منطقه است پس یک گزینه استراتژیک در این ارتباط وجود دارد. ذخایر گازی مصر می تواند به عنوان کارتی برای فشار مورد استفاده قرار بگیرد. دو سال پیش، ذخایر عظیم گاز در مدیترانه در (میدان ظهر) کشف شد. این میدان در نزدیکی اروپا قرار دارد و آغاز بهره برداری از میدان عظیم گازی به زودی فرا می رسد. بدین ترتیب، مصر نه تنها به خودکفایی در تولید گاز دست می یابد بلکه بعد از آن، به مرحله صدور گاز می رسد. چنانچه مصر و عربستان سعودی به توافق برسند با احداث شبکه بزرگ خطوط لوله گاز حجم عظیمی از گاز عربستان سعودی و مصر از دریای مدیترانه به اروپا منتقل می شود. این شبکه گازی عامل فشار جدیدی ایجاد می کند و چه بسا توازنات و بازی های سیاسی در بازارهای جهانی انرژی را دگرگون سازد.
به طور کلی، رساندن گاز خلیج به قاره اروپا ایده تازه ای نیست. ایران در سال 2011 میلادی (1389 ه.ش) طرح ارسال گاز میدان “پارس جنوبی” از طریق یک خط لوله از مسیر عراق و سوریه و لبنان و مدیترانه به کشورهای اروپایی را مطرح کرده بود. این خط لوله انتقال گاز به اروپا را تسهیل می کند. دو سال پیشتر، قطر پیشنهاد احداث خط لوله انتقال گاز میدان مشترک با ایران (گنبد شمال-پارس جنوبی) از مسیر عراق را به بشار اسد داده بود. این خط لوله قرار بود از مسیر استان حلب در سوریه به ترکیه و اروپا هم گاز برساند. بشار اسد اما این پیشنهاد را به دلیل روابطش با روسیه و ایران رد کرد.
کوتاه سخن این است که خطوط کاملا در هم آمیخته و تضاد شدید منافع حتی بین متحدان سیاسی به چشم می خورد. در افق آینده نزدیک نیز امیدی به ایجاد راه حل مناسبی برای این تضاد وجود ندارد مگر اینکه همه گروه ها منابع دیگری به جز نفت و گاز را به منظور توسعه اقتصادی فراهم کنند. گرچه بحران خلیجی بستر ساز نزدیکی دیدگاه های ترکیه و قطر و ایران شده اما این ائتلاف بیشتر جنبه تاکتیکی دارد تا طرح استراتژیک. در این میان، خرس روسی هم از نزدیک مراقب منافع و سهم بین المللی خود است.
ترجمه شده از روزنامه الوطن
مسئولیت نوشته ها به عهده خود نویسنده است وسایت مرکز تحقیقات ایرانی خلیج عربی هیچ مسئولیتی در این مورد ندارد
