اعتراضات در استان بصره، صادر کننده اصلی نفت در جنوب عراق، برای ششمین روز پیاپی ادامه یافت. معترضان در روز ۱۴/۷/۲۰۱۸ (۲۳ تیر ۱۳۹۷ خورشیدی) اعلام کردند که برای تحقق خواسته هایشان به یک تحصن باز دست خواهند زد. در روز ۱۳/۷/۲۰۱۸ (۲۲ تیر ۱۳۹۷ خورشیدی)[1] با گسترش نقشه جغرافیایی اعتراضات به پنج استان دیگر، یعنی نجف، میسان، ذیقار، بابل و ناصریه، دامنه اش بالا گرفت. معترضان از شیوه ها و ابزارهای فشار گوناگونی برای بیان نارضایتی خود بهره گرفتند. آنان بندر ام قصر- یکی از بزرگ ترین بنادر عراق- در استان بصره را تعطیل کردند [2]، وارد فرودگاه نجف شدند و به طور کامل بر آن تسلط یافتند، منزل استاندار ذیقار و استانداری را محاصره کردند [3]. معترضان همچنین در برابر ساختمان شورای استان بابل چادر زدند و جاده بین استان های بصره و بغداد را بستند.
این تظاهرات در اعتراض به وضع بد خدمات (بحران برق و بحران آب آشامیدنی)، افزایش میانگین بیکاری و گسترش فساد در میان مقام های کلیدی حکومت انجام گرفت زیرا که این امور بر وضع معیشتی و اقتصادی استان های سرشار از منابع نفتی و صادر کننده آن تاثیر نهاده است. معترضان در اعتراض به گسترش فساد و دخالت ایران در عراق -متبلور در شبه نظامیان حشد شعبی عراق- و علیه سهمبری تنگ نظرانه مذهبی شعارهایی سر می دادند. آنان این نارضایتی را با آتش زدن ساختمان های «گردان های حزب الله عراق» [4] در استان نجف بیان کردند. این گروه یکی از برجسته ترین شبه نظامیان مسلح شیعه در استان های جنوبی است. ساختمان های حزب های الدعوه، حکمت و مجلس اعلای اسلامی عراق نیز به آتش کشیده شد.[5] معترضان خواستار ایجاد فرصت های شغلی، حل بحران های بخش خدمات به ویژه بحران های آب و برق شدند.
حیدر عبادی نخست وزیر عراق برای آرام کردن اوضاع به بصره رفت تا بحران را مدیریت کند. [6] و از گسترش آن به استان های نفتی که عصب عمده اقتصاد عراق را تشکیل می دهند، جلوگیری کند. عراق با قدرت تولیدی ۸/۴ میلیون بشکه در روز دومین کشور تولید کننده نفت اوپک است. [7] استان یاد شده بخش عمده ای از تاسیسات نفتی عراق را در برمی گیرد و بنادر صدور نفت به جهان خارج را در بردارد. افزون بر این، نشستی به ریاست خود عبادی جهت بررسی و پیگیری خواسته های معترضان برگزار و بر قبول تظاهرات مسالمت آمیز و عدم تعرض به نهادهای دولتی تاکید شد.
در اینجا لازم است اشاره کنیم که این اعتراضات زمانی انجام می گیرد که دو گروه برای تشکیل دولت جدید عراق با هم در حال کشمکش هستند. یکی از این گروه ها می کوشد عراق در حوزه نفوذ ایران بماند تا از یک سو، دستاوردهای ایران در عراق محفوظ بماند و از سوی دیگر مانع بازگشت این کشور -به عنوان حد فاصل میان دو تمدن- به آغوش کشورهای عربی شود. لذا این گروه با تمام نیرو می کوشد تا دولت جدیدی تشکیل دهد که پیرو مرجعیت قم باشد نه مرجعیت نجف. این گروه به عنوان وکیل رسمی و افزار جنگی و دست دراز ایران در معادله جدید عمل می کند. اما گروه دوم برای عربیت عراق – با توجه به تمدن و تاریخ و ویژگی های مشترک با کشورهای عربی و بازگشت به آغوش عرب ها- رقابت می کند. از این رو کوشش های فراوانی برای عربیت و بازگشت به آغوش عربی به خرج می دهد زیرا اینها باعث حفظ عراق، امنیت، و وحدت ملی و سرزمینی اش می شوند.
این تظاهرات نیز هنگامی صورت می گیرد که فساد، به ویژه در استان های جنوبی سرشار از نفت گسترش یافته است. به گونه ای که شهروند عراقی در بصره و دیگر شهرها احساس مظلومیت می کند. او چگونه می تواند در استان نفت خیزی زندگی کند که غنی ترین استان عراق از لحاظ منابع نفتی به شمار می رود و صادرات نفتی اش بیش از ۶۵٪ از درآمدهای نفت را تشکیل می دهد اما در همان حال اوضاع اقتصادی دشواری دارد. زیرا که عراق و به رغم درآمدهای نفت در رده فاسد ترین کشورهای جهان قرار دارد. البته حجم فساد به دلیل کاهش صادرات نفت از مارس ۲۰۱۸ میلادی (فروردین ۱۳۹۷ خورشیدی) کاهش یافته است. [8] میزان کالاهای قاچاقی به خارج از بودجه عراق در ده سال گذشته حدود ۳۶۱ میلیارد دلار برآورد شده است. آمارهای دیگر این رقم را بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار اعلام کردند. [9]
تحلیلگران بسیاری معتقدند ایران یکی از مهم ترین علل گسترش فساد در کشور عراق و در نهادهای حکومتی آن است. ایران برای تضمین نفوذ خود در درون عراق و اجرای هدف هایش بر دور کردن شخصیت های ملی از کانون های رهبری عراق به سود مهره های طرفدار و سرسپرده خود تکیه کرده است. این را در دیدار ولایتی با نوری المالکی دیدیم. به هر تقدیر، مبارزه با هر نوع فساد از مبارزه با فساد سیاسی – که علت فساد مالی و اداری است-آغاز می شود و مبارزه با فساد سیاسی از مقابله با شبه نظامیان ایران و ریشه کنی آنان از کشور عراق آغاز می شود.
فراموش نکنیم که اعتراضات عراق پس از تهدیدهای حسن روحانی رییس جمهور ایران درباره هدف قرار دادن نفت منطقه و از جمله نفت عراق در حاشیه سفرش به سوییس صورت می گیرد. روحانی در آنجا گفت «اگر نفت ایران در معرض تحریم های آمریکایی و بین المللی قرار گیرد ایران به کشورهای منطقه اجازه نمی دهد نفت خود را بفروشند.» [10] افزون بر آن تهدیدهای سرلشکر محمد علی جعفری فرمانده سپاه در خصوص بستن تنگه هرمز در برابر نفتکش های خلیجی و عراقی است اگر ایران نتواند بر اثر فشارهای آمریکا نفت خود را صادر کند. این سخنان باعث شد تا فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا اعلام کند که نیروی دریایی آمریکا آماده است تا آزادی کشتیرانی بین المللی را تضمین کند. [11] نیز این اعتراضات چند روز پس از بستن مسیر آب رودخانه زاب کوچک به اقلیم کردستان انجام می گیرد که باعث بحران آب آشامیدنی در برخی از استان های عراق شد. [12] و همچنین بعد از متوقف کردن صدور برق به عراق بود که باعث شد تا عراق حدود ۱۴۰۰ مگاوات برق را از دست بدهد. عراق بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ مگاوات برق از ایران وارد می کند تا ناتوانی ۸۰۰۰ مگاوات/ساعت تولید داخلی را جبران کند. این امر باعث می شود تا دولت عراق به واردات برق از کشورهای دیگر به ویژه ایران اقدام کند. عراق به بیش از ۲۳ هزار مگاوات/ساعت برق (خانگی و صنعتی) بلا انقطاع احتیاج دارد در حالی که تنها ۱۵ هزار مگاوات برق تولید می کند. این بحران در فصل تابستان که گرمای هوا به بیش از ۵۰ درجه می رسد بدتر می شود. [13] مساله دیگر مساله شبه نظامیان شیعه عراق هستند که شمارشان از شصت گروه بیشتر است. تبلور آنها در شبه نظامیان مسلح «حشد الشعبی» است که در همه استان های شیعه نشین دارای تاسیسات نفتی دارند.
اما پرسش مبرم کنونی این است: آیا ایران در این اعتراضات نقش دارد؟ اعتراضاتی که شراره هایش- با آتش زدن ساختمان های حزب الله و برخی از حزب های مذهبی عراق- برخی از شبه نظامیان مسلح در عراق را در برگرفت.
اشتباه است اگر گمان کنیم ایران در این اعتراضات دست ندارد. ایران ممکن است فتیله ناآرامی ها را شعله ور نکرده باشد اما با دخالت در عراق و بازی با کارت فرقه گرایی مذهبی و به کار گرفتن چهره های غیر ملی طرفدار خود در دستگاه تصمیم گیری، میزان فساد را افزایش داده است. به ویژه اینکه رسانه ها از برنامه ایرانی برای هدف گرفتن شرکت های نفت جنوب عراق و سوءاستفاده از آنچه «انقلاب جنوب شیعی» نامیده می شود [14] سخن می گویند. از این رو هر آنچه در عراق می گذرد با ایران و دخالت هایش در عراق پیوند دارد. از هنگام اشغال عراق توسط آمریکا، ایجاد ثبات و امنیت در این کشور به سود ایران نبوده است بلکه این کشور و شبه نظامیان وابسته به آن از عراق ضعیف و چند پاره تغذیه کرده اند تا به خضوع و تبعیت خود به ایران و شبه نظامیانش ادامه دهد. اساسا به دنبال برقراری ثبات در عراق بهانه های ایران برای وجود شبه نظامیان مسلح در استان های عراق چه خواهد بود؟
این اعتراضات به رغم توجه خاصی که به مطالبات خدماتی و حقوقی نشان می دهد، نتیجه بسیار مهمی را آشکار می کند و آن تداوم و تمسک شهروندان عراقی به عرب بودن عراق و خشم آنان نسبت به چنگی است که ایران با قدرت در درون عراق گسترده است و نیز تمایل آنان برای تضعیف سلطه نیروهای سیاسی و شبه نظامیان شیعه وابسته به ایران بر حیات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و نظامی عراق است که می تواند به طور مثبت بر معادله داخلی عراق منعکس شود و با فساد سیاسی و مالی و اداری مبارزه کنند. این فساد بعد از دخالت ایران بعد از اشغال عراق توسط آمریکا، اوضاع اقتصادی دشواری را برای عراقیان پدید آورده است.
این شهروندان – که بخش بزرگی از آنان به ائتلاف سائرون فرا فرقه ای مورد حمایت مقتدی صدر، رهبر جریان صدری، رای دادند- ظاهرا بازی های ایران جهت سیطره بر عراق و بقای این کشور در دایره نفوذ ایران را به خوبی درک کرده اند. به ویژه پس از فشارهایی که بر مقتدی صدر برای ائتلاف با هادی عامری رهبر سازمان بدر وارد کردند. این امر، راز حمله معترضان به برخی از ساختمان های شبه نظامیان حشد شعبی و سر دادن شعارهای ضد ایران و شبه نظامیانش در عراق را آشکار می کند. موضوع رای دادن به ائتلاف سائرون فرا فرقه ای نشانگر درک عراقی ها از تمدن عراق است که در طول تاریخ گسترده است.
با توجه به اختلافات میان مرجعیت قم و نجف و کوشش های اولی جهت خالی کردن زیر پای گروه دوم در عراق، شاهد اعلام همبستگی مرجعیت عالی عراق با معترضان بودیم. مرجعیت نجف تظاهرات مردم را «به حق» توصیف کرد. [15]
افزون بر آن اعلام همبستگی مقتدی صدر با اعتراضات است که طی آن خواستار اجرای سیاست خصوصی کردن جهت حل مشکل برق گردید، البته به شرط آنکه به شرکت های عراقی یا خارجی واگذار شود! او از تظاهر کنندگان خواست تا مسالمت آمیز بودن تظاهرات را حفظ کنند و به اموال عمومی آسیبی وارد نکنند. نیز از نیروهای امنیتی خواست تا از کاربرد خشونت علیه تظاهر کنندگان اجتناب کنند. [16]
سرانجام باید گفت که آگاهی واقعی عراقیان به خطر استمرار شبه نظامیان وابسته به ایران بر آینده سیاسی و اقتصادی و نظامی عراق آشکار شد که باید توسط جامعه بین المللی و منطقه ای مورد بهره برداری قرار گیرد. چنانچه عراقیان خواهان ثبات و امنیت منطقه ای و بین المللی هستند این امر در تداوم تنگ کردن حلقه محاصره علیه ایران و شبه نظامیان مسلحش در کشورهای عربی تجلی می یابد. پس از سقوط عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی (۱۳۸۱ خورشیدی) و آغاز دخالت ایران منطقه ما وارد گردونه خشونت و آشوب شد و کشمکش ها بالا گرفت. اما به هر حال، پس از ضربه اول و رای دادن به سود ائتلاف فرا فرقه ای سائرون، درک معترضان عراقی نسبت به خطر ایران و آرمان های توسعه طلبانه و مذهبی اش، ضربه دومی را تشکیل می دهد. این امر بر نفوذ منطقه ای ایران تاثیر می گذارد، به ویژه پس از آن که کارگزاران ایران در یمن با پس گیری فرودگاه حدیده توسط نیروهای حکومت مشروع مورد حمایت ائتلاف عربی متحمل ضربه های سختی شدند. و این راهی است که به بازپس گیری بندر استراتژیک حدیده می انجامد. در سوریه نیز شریک روسی ایران با واشنگتن و تل آویو برای کاهش نفوذ این کشور هماهنگی می کند. همه این امور می تواند بر طرح های منطقه ای ایران تاثیر منفی بگذارد.
بحران برق در عراق نیاز به کوشش های بیشتر خلیجی ها دارد تا به عراقی ها جهت خروج از عبای ایران کمک کند، زیرا که برق ایران ورقه فشار نیرومندی علیه عراق است. این را پادشاهی عربستان سعودی با امضای دو موافقت نامه همکاری برقی سعودی – عراقی درک کرده است تا از یک سو فشار ایران بر عراق را کاهش دهد و از سوی دیگر به استقلال عراق و بازگشت این کشور به آغوش عربی کمک کند.
