در اقدامی بی سابقه از زمان امضای توافق هسته ای به بعد، شورای حکام آژانس بین المللی اتمی از ایران خواست تا بلافاصله به بازرسان این آژانس اجازه دسترسی به دو سایت مشکوکی را بدهد که در گزارش های قبلی آژانس به آنها اشاره شده بود. این دو سایت مشکوک به داشتن مواد هسته ای اعلام نشده و مشمول شرایط و مقررات توافق هسته ای امضا شده در ماه مه ۲۰۱۵ هستند. شورای حکام قطعنامه ای صادر کرد و از «ایران خواست تا با این آژانس به طور کامل همکاری کند و بدون تاخیر درخواست های این آژانس از جمله امکان دسترسی فوری به سایت های معین شده از سوی این آژانس را برآورده کند.» رافائل گروسی، دبیر کل آژانس اتمی، گفت: «فکر می کنم این بیانیه به اندازه کافی مشخص است…. من قصد دارم که خیلی زود با مقامات ایران ملاقات کنم و بکوشم تا این موضوع را به سرعت حل و فصل کنم. من ابتدا با سفیر ایران در اینجا ملاقات خواهم کرد تا ببینیم چه خواهد شد.» این قطعنامه از سوی ۲۵ عضو از شورای حکام آژانس – که در مجموع ۳۵ عضو دارد – تصویب شد. چین و روسیه با این قطعنامه مخالفت کردند، در حالی که آفریقای جنوبی، هند، پاکستان، تایلند، مغولستان، آذربایجان، و نیجریه به آن رای ممتنع دادند.
یک – اقدام اروپا: زمانبندی و انگیزه ها
این قطعنامه بر اساس طرحی بود که از سوی سه کشور اروپایی امضا کننده توافق هسته ای – انگلیس، فرانسه و آلمان (تروئیکای اروپا) – ارائه شده بود. این سه کشور حق دارند در صورت نقض توافق هسته ای از سوی یکی از امضاکنندگان، از مکانیزم حل اختلاف استفاده کنند. تروئیکای اروپا در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۰ فعال کردن مکانیزم حل اختلاف در توافق هسته ای با ایران را اعلام کردند، و گفتند که این اقدام آنها به دلیل عمل نکردن ایران به تعهدات خود در توافق هسته ای است. آنگونه که در توافق هسته ای (در بندهای ۳۶ و ۳۷ که با نام مکانیزم ماشه نیز شناخته می شوند) قید شده است، در صورت بروز اختلاف بین طرفین این توافق، مکانیزم حل اختلاف شش گام تدریجی برای حل و فصل آن اختلاف را مشخص کرده است.
تروئیکای اروپا در خصوص برجام بیانیه مشترکی را از طریق وزارتخانه های امور خارجه خود منتشر کردند. در این بیانیه مشترک، آنها بر تعهد خود به نظام عدم اشاعه سلاح های هسته ای و همچنین جلوگیری از ساخت سلاح هسته ای از سوی ایران تاكيد کردند. تروئیکای اروپا نیز تاکید کرد که حفظ برجام نقش مهمی را در جلوگیری از ساخت سلاح هسته ای توسط ایران ایفا می کند. به رغم تلاش های اروپا برای حفظ این توافق و کاهش تحریم ها بر ایران با فعال کردن اینستکس در جهت تسهیل تجارت بین اروپا و ایران، جمهوری اسلامی تعهدات خود را در برجام زیر پا گذاشته است. این بیانیه مشترک بر نگرانی تروئیکای اروپا در خصوص تخلفات ایران در تعهدات خود در برجام تاکید می کرد و از ایران می خواست که با آژانس اتمی همکاری کند و از قطعنامه این آژانس که با اکثریت شورای حکام تصویب شده بود پیروی کند.
در این بیانیه همچنین تاکید شده بود که طرح برداشتن تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران – که بنابر قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل در اکتبر ۲۰۲۰ به پایان می رسد – پیامدهای ناگواری بر ثبات و امنیت منطقه خواهد داشت. تروئیکای اروپا تکرار کردند که تحریم اتحادیه اروپا علیه تسلیحات متعارف و صادرات فناوری موشکی همچنان تا سال ۲۰۲۳ باقی خواهد ماند.
بیانیه مشترک خاطر نشان می کرد که اتحادیه اروپا از بازگشت تحریم های (Snapback) علیه ایران حمایت نخواهد کرد، زیرا این کار برخلاف تلاش های کنونی خواهد بود که در هماهنگی با چین و روسیه برای حفظ برجام صورت می پذیرد. با این همه، اروپایی ها بر این باورند که باید به نگرانی های متقابل درباره برنامه هسته ای ایران، برنامه موشکی آن و همچنین فعالیت های بی ثبات کننده این کشور در درازمدت بپردازند. این بیانیه مشترک این باور اروپایی ها را منعکس می کرد که استراتژی فشار حداکثری آمریکا موثر نیست و اینکه دیپلماسی بهترین مسیر برای اینکه ایران پاسخگو باشد. در عین حال، این بیانیه از ایران می خواست تا با پیروی بی درنگ از مفاد برجام، موفقیت آن را تضمین کند.
اگرچه بیانیه مشترک از بازگشت تحریم ها حمایت نمی کرد، اما بی تردید هنگامی که ایران در گام پنچم و نهایی خود تعهدات هسته ای خود را به طور کامل نقض کرد، اروپایی ها در ماه ژانویه در فکر فعال کردن مکانیزم حل اختلافات بودند. تخلف ایران از تعهدات هسته ای به معنای آن است که این کشور در حال حاضر بیش از میزان قید شده در توافق هسته ای آب سنگین ذخیره می کند، درصد غنی سازی اورانیوم و ذخائر آن بیش از میزان توافق شده افزایش یافته است، و همچنین بر تعداد سانتریفیوژهای آن نیز افزوده شده است. با این همه، اروپایی های صرفاً ترجیح می دهند تا بدون تکمیل شش مرحله ذکر شده، مکانیزم حل اختلافات را فعال کنند چرا که این شش مرحله می تواند منجر به بازگشت تحریم های سازمان ملل علیه ایران شود و به همه منافع تهران از توافق هسته ای خاتمه دهد.
با نزدیک تر شدن زمان برداشتن تحریم های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران (ماه اکتبر)، اروپایی ها – احتمالا زیر فشار آمریکا – معتقدند که مهلت کافی برای تکمیل مراحل مکانیزم حل اختلافات وجود ندارد. به احتمال قوی تکمیل مراحل باقی مانده از مکانیزم حل اختلافات دو ماه و پنچ روز زمان می برد و سپس شورای امنیت سازمان ملل باید در خصوص بازگشت همه تحریم ها علیه ایران رای گیری کند. این مدت زمان برای گرفتن رای شورای امنیت پیش از برداشته شدن تحریم های تسلیحاتی علیه ایران – که آمریکا می خواهد آن را تمدید کند – کافی نیست. آمریکا قصد دارد ۹ رای از پانزده رای موجود در شورای امنیت را به دست آورد. در آن صورت، وتو کردن آن بی فایده خواهد بود.
به این ترتیب، ایران در حال حاضر بر سر دوراهی قرار گرفته است؛ بیانیه مشترک صادر شده از سوی تروئیکای اروپا و همچنین قطعنامه شورای حکام آژانس هسته ای در خصوص بازرسی از سایت های ایران. زیرا این تحولات از برداشتن تحریم های سازمان ملل علیه این کشور ممانعت می کند و زمان آن همچنین پیش از نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا است. بنابراین، ایران یا اجازه بازرسی از سایت های خود را می دهد و در نتیجه از فعال شدن مکانیزم حل اختلافات جلوگیری می کند، یا اینکه از این کار خودداری می کند و به این ترتیب به اروپایی ها دلیل محکمی برای فعال کردن این مکانیزم می دهد. اما در صورت نخست، ایران با این خطر روبرو است که آژانس در گزارش خود نتیجه گیری خواهد کرد توافق هسته ای از سوی جمهوری اسلامی نقض شده است. در نتیجه مکانیزم حل اختلافات فعال خواهد شد.
در هر دو شکل، این امکان وجود دارد که توافق هسته ای به طور کامل از هم فرو بپاشد – یا با خروج طرف های اروپایی از آن، و یا با خروج ایران در اعتراض به بازرسی ها تحت قطعنامه آژانس بین المللی هسته ای. راه میانه احتمالی آن خواهد بود که در ازای جلوگیری از فعال شدن مکانیزم حل اختلافات، معامله برای تضمین برداشته شدن تحریم های سازمان ملل از ایران صورت پذیرد.
دو – پایه های قطعنامه آژانس بین المللی انرژی اتمی
در ۱۵ ژوئن ۲۰۲۰، مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی گزارش خود را در خصوص فعالیت های ایران در پرتو قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به شورای حکام آژانس ارائه داد. ایران در ژانویه ۲۰۲۰ اعلام کرد که برنامه هسته ای آن «دیگر مشمول هیچ محدودیتی در زمینه عملیاتی نمی شود» و اینکه «همچون گذشته» به همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داد. آژانس بین المللی انرژی اتمی – در ارتباط با این بیانیه خاص یا در میزان همکاری ایران در جهت راستی آزمایی و فعالیت های نظارتی تحت برجام – هیچ تغییری در اجرای تعهدات هسته ای از سوی ایران مشاهده نکرده است. آژانس بین المللی انرژی اتمی همچنان عدم انحراف مواد هسته ای اعلام شده از سوی ایران در «توافقنامه پادمان» هسته ای را تایید می کند.
مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی همچنین اضافه کرد که تحقیقات این آژانس در خصوص مواد و فعالیت های هسته ای اعلام نشده در جریان است. او همچنین با ابراز نگرانی افزود که ایران بیش از چهار ماه است که از دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به دو مکان جلوگیری کرده است و تقریباً یک سال است که در مذاکرات معناداری جهت پاسخ به سوال های آژانس در رابطه با مواد هسته ای اعلام نشده مشکوک و همچنین فعالیت های هسته ای در این سایت ها شرکت نکرده است. ایجاد مانع از سوی ایران بر توان آژانس در حل و فصل پرسش های موجود و همچنین بر توان آن در ارائه تضمینی معتبر درباره نبود مواد و فعالیت های هسته ای در این دو سایت مورد نظر تاثیر منفی خواهد داشت. مدیر کل آژانس از ایران خواست تا بلافاصله و به طور کامل با این آژانس همکاری کند و بی درنگ امکان دسترسی به دو سایت تعیین شده از سوی آژانس را فراهم آورد.
سه – واکنش ایران به قطعنامه آژانس بین المللی انرژی هسته ای
کاظم غریب آبادی، نماینده دائم ایران در سازمان هاى بین المللی در وین، در یک رشته توییت اعلام کرد: «جای تاسف دارد که این قطعنامه از تروئیکای اروپا ارائه شد که تا کنون گام عملی ملموسی در جهت اجرای تعهدات خود در برجام برنداشته اند. این بی تمایلی یا ناتوانی آنها در انجام اقدامات عملی در این خصوص، همراه با اقدامات مخرب، غیرقانونی، و یکجانبه ایالات متحده، آینده برجام را در ابهام فرو برده است.» او افزود: «ایران داوطلبانه و به طور موقت پروتکل الحاقی را بر اساس تعهد سیاسی خود در برجام اجرا می کند، و از آنجا که این پروتکل تصویب نشده است، ایران به هیچ عنوان آن را تعهد حقوقی خود نمی داند.» او همچنین تایید کرد «ایران این قطعنامه را کاملا رد می کند و متناسب با آن پاسخ خواهد داد؛ مسئولیت و پیامدهای شکست این توافق بر عهده مبتکران این قطعنامه است.»
وزیر امور خارجه ایران محمد جواد ظریف در حساب توییتر خود اظهار داشت: «ما چیزی برای پنهان کردن نداریم» و در عین حال جدولی را به آن ضمیمه کرد که تعداد دفعاتی را نشان می داد که بازرسان آژانس اجازه ورود به ایران و فرصت بازرسی داشته اند. او از تروئیکای اروپا خواست تا نگذارند «دشمنان برجام آن را به خطر بیندازند.» او گفت رسیدن به یک راه حل مطلوب هنوز امکان پذیر است اما تصویب چنین قطعنامه اى آن را تضعیف می کند.
چهار – موضع روسیه و چین در خصوص توافقنامه
موضع چین و روسیه در قبال قطعنامه آژانس بین المللی نشان دهنده موضع متفاوت آنها از آمریکا نسبت به برجام است. به باور آنها موضع اروپا نسبت به برجام تحت تاثیر فشار ایالات متحده می باشد.
روسیه و چین مهمترین شرکای ایران و حامیان مواضع تهران به شمار می روند. این دو کشور همچنین بزرگترین صادرکنندگان اسلحه به ایران هستند. پیش از این روسیه اعلام کرده بود متوجه است چرا تهران تصمیم گرفته است برخی از تعهدات خود در توافق هسته ای را کاهش دهد. اما در عین حال این کشور ایران را به ماندن در توافق هسته ای تشویق کرده است.
ایران به منظور حفظ حمایت روسیه و براى جلوگیری از تصویب تصمیم احتمالی شورای امنیت سازمان ملل تحت فشار آمریکا، توافقی با روسیه در جهت ارتقاء مناسبات دو جانبه امضا کرد. وزارت امور خارجه روسیه پیشتر تاکید کرده بود که امضاکنندگان برجام باید به طور جدی تلاش کنند تا توافق هسته ای را حفظ کنند. این وزارتخانه اعلام کرد که تصمیمات اتخاذ شده از سوی طرف ایرانی «نتیجه اختلافاتی است که در توافقنامه ها انباشته شده اند.» وزارت امور خارجه روسیه همچنین اعلام کرد همه کشورهای ذیربط باید همچنان تلاش کنند تا بر این اختلافات غلبه کنند و روسیه ضمن پایبندی کامل به این توافق، حاضر به همکاری با تهران است.
روسیه و چین کوشیده اند تا با تلاش واشنگتن در جهت بازگرداندن همه تحریم ها علیه ایران در شورای امنیت مخالفت کنند و مسکو با اشاره به یک رای حقوقی بین المللی پنجاه ساله، علیه اقدامات آمریکا برای بازگرداندن تحریم ها علیه ایران استدلال کرد. تا جایی که موضوع به شورای امنیت سازمان ملل مربوط است، چین و روسیه بر این باورند که ایالات متحده پس از خروج از توافق هسته ای، حق ندارد خواهان بازگرداندن تحریم ها علیه ایران شود.
پنچ – نتیجه گیری
قطعنامه آژانس بین المللی انرژی اتمی در زمانی صادر شده است که اعتماد بین المللی به برجام دچار بحران بی سابقه ای شده است؛ این قطعنامه ثابت کرد که هر کشوری بایستی بهای رفتار خود را بپردازد. اگرچه گزارش آژانس رفتار ایران را در خصوص نقض برجام محکوم می کند، اما چین و روسیه که صدور این قطعنامه را پیش بینی می کردند، اعلام کرده بودند هرگونه تحریم بیشتر علیه ایران را رد خواهند کرد. شاید آنها این کار را برای وارد کردن فشار بر واشنگتن انجام می دهند تا به این ترتیب بتوانند بر سر سایر پرونده های دیگر مورد مناقشه با آمریکا سازش کنند.
همه طرف ها در انتظار موضع و واکنش ایالات متحده به تصمیم اخیر اروپا هستند. ایران از شرایط انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا و همچنین شرایط سیاسی پر تنش در این کشور و مناسبات کنونی آن با طرف های تاثیر گزار در سطح جهانی آگاه است. تهران خواهد کوشید تا از این واقعیت ها برای تحکیم موضع خود در مذاکرات هسته ای سود ببرد. با این همه، به احتمال زیاد با بازگشتن به مشاوره برای باقی ماندن در توافق هسته ای از طریق شرکت کردن در کمیته های مکانیزم حل اختلافات موافقت خواهد کرد تا به این ترتیب از اعمال تحریم های جدید طبق اهداف آمریکا جلوگیری کند. به نظر می رسد واشنگتن در خصوص اعمال مجدد تحریم ها علیه تهران راه بسیار دشواری در پیش دارد زیرا تروئیکای اروپا تحریم ها را ناکارآمد می دانند و در عین حال، روسیه و چین موضعی سخت در این خصوص اتخاذ کرده اند چرا که به باور آنها، ایالات متحده حق چنین کاری را ندارد.
