در بیانیه ای مشترک، شش کشور اروپایی هلند، بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، و نروژ موافقت خود را با ابزار حمایت از تبادلات تجاری (اینستکس) – همراه با فرانسه، انگلستان، و آلمان – اعلام کردند.
اینستکس مکانیزمی برای حمایت از فعالیت های تجاری است که پس از تصمیم پرزیدنت دونالد ترامپ برای خروج از توافق هسته ای با ایران که در سال ۲۰۱۵ امضا شده بود، از سوی تروئیکای اروپای – فرانسه، آلمان، و انگلستان – بوجود آمد. شایان ذکر است که این مکانیزم برای فعالیت در خارج از نظام مالی جهانی موجود طراحی شده است تا به این ترتیب، مکانیزم مالی جایگزینی برای شرکت های اروپایی به وجود آورد و آنها با تحریم های آمریکا مواجه نشوند. پس از راه اندازی اینستکس در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹، تروئیکای اروپایی همواره به دنبال کسب تایید رسمی این مکانیزم از سوی ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا بوده است. اگرچه حمایتی از آن صورت نگرفته است، اما شش کشور ذکر شده در ۱۹ نوامبر به اینستکس پیوستند و موقعیت کشورهای موسس آن را برای اجرای این مکانیزم بهبود بخشیدند.
پیوستن به اینستکس عمدتا امری نمادین است، چرا که این مکانیزم هنوز به اجرا در نیامده است. در موضع تند ایالات متحده تغییری بوجود نیامده است، و این کشور همچنان به شرکت هایی که با ایران معامله می کنند هشدار می دهد که مورد تحریم قرار خواهند گرفت.
اما چه چیزی موجب شده تا این شش کشور عضو اتحادیه اروپا به اینستکس بپیوندند؟ دلایل و معنای ضمنی پیوستن آنان به اینستکس در این مقطع زمانی چیست؟ هدف این نه کشور اروپایی از فعال کردن اینستکس – که در تضاد کامل با موضع آمریکا است – چیست؟ آیا اینستکس می تواند شامل مبادلاتی بیش از غذا و دارو شود؟ آیا آنچه در ارتباط با اینستکس در حال رخ دادن است، صرفا چیزی نیست مگر تنش زدایی دیپلماتیک از سوی اتحادیه اروپا، پس از آنکه تعهدات خود در توافق هسته ای را نقض کرد و کاهش داد؟
یک – انگیزه های پیوستن به اینستکس و مواضع طرف های مورد نظر
- انگیزه های شش کشور اروپایی
هلند، بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، و نروژ، در بیانیه مشترک خود پس از پیوستن به اینستکس، حمایت خود از تروئیکای اروپایی را اعلام کرده و از تلاش های این کشورها برای متقاعد ساختن ایران در این خصوص که اتحادیه اروپا به توافق هسته ای و تسهیل تجارت بین اروپا و ایران پایبند است، پشتیبانی کردند. پیوستن این شش کشور عضو اتحادیه اروپا به اینستکس، نشان دهنده تقویت این مکانیزم به شمار می رود؛ همچنین نشانگر تلاش های اروپایی ها برای تسهیل تجارت با ایران و اعلام صریح تعهد مستمر اتحادیه اروپا به برجام است.
علاوه بر آنچه گفته شد، اتحادیه اروپا به عنوان یک قدرت تصمیم گیرنده، می کوشد تا خود را با هماهنگی تلاش ها و متحد کردن کشورهای عضو، تقویت کند تا به این ترتیب، تعهدات و وعده های خود را انجام دهد. از این طریق، اتحادیه اروپا این امکان را برای کشورهای عضو فراهم می آورد تا منافع خود را تامین کنند، حتی اگر این منافع در تضاد با منافع قدرت های تاثیرگذارتر در جهان از قبیل ایالات متحده، روسیه، و چین باشد.
- تروئیکای اروپایی
تروئیکای اروپایی از پذیرش اینستکس از سوی این شش کشور استقبال کرد، چرا که نشان دهنده جدیت و تعهد اتحادیه اروپا به توافق هسته ای با ایران بود. آنها همچنین خواستار آن شدند که ایران اجرای تعهدات خود در توافق هسته ای را از سر بگیرد و بر ضرورت رعایت مفاد این توافق و همچنین کاهش تنش در منطقه خلیج عربی و خاورمیانه تاکید کردند.
- ایران
به رغم استقبال اولیه ایران از اینستکس، مقامات ایرانی ناخرسندی خود از واکنش آهسته اتحادیه اروپا ابراز کرده اند. پس از پیوستن این شش کشور به اینستکس، افکار عمومی در ایران به دو دسته تقسیم شد: آنهایی که از تلاش ها و نیت اروپایی ها قدردانی می کردند؛ و آنهایی که باور داشتند که اینستکس دستاوردی نخواهد داشت، زیرا این مکانیزم به مبادلات اقتصادی کاهش دهنده تحریم ایالات متحده منجر نشده است.
- ایالات متحده
دولت آمریکا همچنان هر شرکت یا سازمانی را که تحریم علیه ایران را نقض کند، تحت فشار قرار می دهد. اگرچه ایالات متحده به طور رسمی مخالفت خود را با پیوستن شش کشور اروپایی و حمایت آنان از اینستکس اعلام نکرده است، اما برخی از مقامات آمریکایی ناخرسندی خود را از این تصمیم و زمان آن ابراز کرده اند؛ این تصمیم مقارن با سرکوب تظاهرات مردمی در ایران از سوی دولت بود.
دو – معانی ضمنی و پیامدهای احتمالی
تروئیکای اروپایی و شش کشور اروپایی که به اینستکس پیوستند، در پی رسیدن به چند هدف – بویژه نجات توافق هسته ای – هستند. اما آنها به دنبال اهداف سیاسی و امنیتی از قبیل حفظ امنیت ملی خود و امنیت متحدانشان در منطقه نیز هستند. تروئیکا مایل است استقلال خود را به نمایش گذارد و از تسلیم در برابر سیاست های دولت آمریکا سر باز زند – سیاست هایی که احتمالا از نظر بسیاری از کشورهای اروپایی، بدون در نظر گرفتن مواضع سیاسی و اقتصادی اتحادیه اروپا اتخاذ شده بودند.
پیوستن شش کشور اروپایی به اینستکس، نشان دهنده افزایش اختلافات بین سیاست های اروپا و ایالات متحده است. اما در عین حال، به شکاف های موجود در درون اروپا نیز اشاره دارد، زیرا فقط تعداد کمی از کشورها از اینستکس حمایت کرده اند. در حالی که کشورهای اسکاندیناوی و اروپای غربی از اینستکس حمایت می کنند، کشورهای اروپای شرقی مایل نیستند موجب خشم دولت ایالات متحده شوند.
خودداری کشورهای جنوب اروپا مانند ایتالیا، یونان و اسپانیا از پیوستن به اینستکس، نشان دهنده اختلاف موجود در میان کشورهای اروپایی است. این کشورها مبادلات تجاری چشمگیری با ایران دارند. اختلاف نظر مهمتر را می توان در اظهارات نمایندگان اتحادیه اروپا و آن دسته از کشورهای اروپایی که به تصمیمات اتحادیه اروپا متعهد نیستند مشاهده کرد. به عنوان مثال، طی جلسه ای در سطح وزیران بین ایران، نمایندگان اتحادیه اروپا، و تروئیکای اروپا، رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا چنین عنوان کرد که به دنبال بیرون رفتن دولت آمریکا از توافق هسته ای در سال گذشته، صادرات گاز و نفت ایران به اروپا از طریق اینستکس انجام خواهد شد. در عین حال، مقامات تروئیکای اروپایی و یا هیچ یک از کشورهای اروپایی دیگر، تا کنون در خصوص گنجاندن فروش نفت در مکانیزم تبادلات مالی پیشنهاد شده با ایران اظهار نظر نکرده اند.
نگاه واقع بینانه به تصمیم شش کشور اروپایی در پیوستن به اینستکس، آشکار می سازد که طرفداری از تروئیکای اروپایی، پیامی جدی اروپایی ها به ایالات متحده است که نسبت به اتحادیه اروپا و نقش آن از خود بی توجهی نشان داده اند. با این همه، اینستکس و فعالیت آن شامل پیچیدگی های بسیاری می شود. شرکت ها و بانک های عمده اروپایی، منافع خود با ایالات متحده را به خطر نخواهند افکند. پیامد اخراج شدن از بازار ایالات متحده، بیش از ضررهایی است که در صورت توقف تعاملات اقتصادی با ایران متوجه آنان خواهد شد.
افزون بر این، اگر ما تحریم های آمریکا را – که نه تنها انتقالات مالی را در بر می گیرد، بلکه شامل اجناس و کالاها و جا به جایی آنها نیز می شود- در نظر بگیریم؛ احتمالا این کانال مالی اروپایی ها، مناسب تراکنش های مالی ایران نخواهد بود و همچنین تزریق سرمایه به ایران از طریق این کانال امکان پذیر نیست.
از زمان ایجاد اینستکس، ایالات متحده همچنان به استراتژی فشار حداکثری علیه ایران ادامه داده و تحت تاثیر مکانیزم مالی اروپایی ها قرار نگرفته است.
موضع آمریکا پس از توافق این شش کشور، همچنان تغییر نکرده است. اختلاف بین ایالات متحده و کشورهای اروپای غربی در خصوص توافق هسته ای ایران و همچنین تحمیل تحریم های یکطرفه بر ایران، شکاف موجود در سیاست های این دو را عمیق تر و گسترده تر کرده است. اما چنین به نظر می رسد که ایالات متحده – با توجه به اندازه اقتصاد آن و منافع شرکت های بزرگ جهانی در فعالیت در بازار آمریکا – توان تحمیل سیاست های خود بر شرکت های بین المللی را داشته باشد.
از سوی دیگر، فعال کردن اینستکس نیازمند امتیازاتی از طرف ایران و پیروی از توافقات بین المللی در خصوص مبارزه با فساد و پولشویی می باشد. سپاه پاسداران با رد کردن همه این توافقنامه ها و شرایط آنها، فعالیت های مشکوک خود در خارج از کشور را دنبال می کند. این نهاد بر مجلس تشخیص مصلحت نظام در درون نظام سیاسی ایران فشار وارد می کند تا از تایید این توافقنامه ها جلوگیری کند.
اگر فرض کنیم ایران، در پی توافق شش کشور اروپایی و فشار تروئیکای اروپایی، به اینستکس و شرایط آن تن بدهد؛ این مکانیزم مالی به تسهیل مبادلات کالاهای اساسی محدود می شود و دولت ایران نمی تواند برای کم کردن تاثیر تحریم ایالات متحده بر آن متکی باشد. طرحی برای گنجاندن نفت در اینستکس وجود ندارد، زیرا کشورهای عضو اتحادیه اروپا نمی توانند در مقابل تحریم های ایالات متحده مقاومت کنند و شرکت های خصوصی تحت حمایت خود را مجبور به پیروی نکردن از این تحریم ها کنند.
کارشناسان ایرانی گفته اند که اینستکس نشان دهنده تمایل اتحادیه اروپا به کاهش تنش ها با ایران است، اما امتیازی برای ایران در بر ندارد. بنابراین، از منظر دولت ایران، نمی توان بر آن تکیه کرد. توافق شش کشور اروپایی با اینستکس چندان معنایی ندارد مگر اینکه مبادلات تجاری صورت بگیرد و این مکانیزم به طور رسمی فعال شده و از مبادله غذا و دارو فراتر برود و شامل بخش نفت و صادرات نیز بشود. برخی از کارشناسان ایرانی به اینستکس و توافق شش کشور اروپایی با دیده شک می نگرند، زیرا آنها این اقدام را دلیل دیگری بر تعلل اروپایی ها و تبانی اروپایی ها و آمریکایی ها می دانند تا به این ترتیب ایران را آرام کرده و وادار کنند تا یک توافق هسته ای تازه را بپذیرد.
سه – سناریوهای محتمل
- فعال کردن نسبی
این سناریو، یعنی فعال کردن اینستکس به شیوه ای که فقط شامل کالاهای اساسی – عمدتا غذا و دارو – شود و مورد تحریم های ایالات متحده قرار ندارند. این مکانیزم ممکن است عملیاتی شود و تلاش های اروپایی ها و ایرانی ها شاید به نتیجه برسد. اما شواهد نشان می دهند این مکانیزم شامل مبادلات چشمگیری برای اقتصاد ایران نخواهد شد. مدت زمانی لازم است تا این مکانیزم مورد اعتماد قرار گیرد و فقط بنگاه های کوچک و متوسط که منافعی در بازار آمریکا ندارند و در معرض تحریم های ایالات متحده قرار نمی گیرند، در چارچوب آن فعالیت خواهند کرد.
از عواملی که این سناریو را تایید می کند، یکی آن است که غذا و دارو شامل تحریم های ایالات متحده نمی شود، و اتحادیه اروپا می کوشد تا نقش برجسته ای در رسیدن به یک راه حل صلح آمیز برای نجات دادن توافق هسته ای و کاهش تنش در منطقه داشته باشد. علاوه بر این، فعال کردن نسبی این مکانیزم، تلاش های دیپلماتیک را موفق جلوه می دهد و تاکیدی مجدد است بر تعهد اروپا به ایران و استقلال آن از سیاست های ایالات متحده.
از سوی دیگر، چند عامل علیه این سناریو وجود دارد. یکی از این عوامل، عدم وابستگی ایران به مبادلات تجاری غذا و دارو برای مقابله با تحریم های آمریکا است. از همین رو، ممکن است ایران مایل به تایید الحاقیه ها و شرایط این مکانیزم نباشد. یکی دیگر از عواملی که ممکن است بر سر راه این سناریو قرار گیرد، تعلل بسیاری از کشورهای اروپایی و بنگاه های کوچک و متوسط تحت حمایت آنان در پیوستن به اینستکس است تا مبادا موجب ناخشنودی ایالات متحده شوند.
- توافق بدون فعال کردن
این سناریو بدان معناست که بی آنکه اینستکس را فعال کنند، تنش ها را همچنان با ایران کاهش دهند و در عین حال، از دیگر کشورهای اروپایی بخواهند تا به این مکانیزم بپیوندند و حمایت خود را از ایران نشان دهند.
چند عامل این سناریوی نامحتمل را محتمل می سازد، از جمله: روند آهسته این اقدامات، ناتوانی اتحادیه اروپا از مجبور کردن شرکت های اروپایی به پیروی از شرایط توافق هسته ای از ترس تحریم های آمریکا، پیچیدگی های اقتصادی ناشی از اجرای اینستکس، زیرا این مکانیزم بر مبنای سیستم تهاتری است، و عدم تمایل طرف ایرانی به پذیرش شرایط اروپایی ها با امضای توافقنامه های مکمل اینستکس، به دلیل عدم اعتماد به نقش اروپایی های در مقابله با تحریم های آمریکا و کاهش پیامدهای منفی آن.
اگر این سناریو رخ دهد، روابط قوی بین اروپا و آمریکا حفظ خواهد شد، هرچند که اروپایی ها ناخشنودی خود را از این که آمریکا نقش اتحادیه اروپا را نادیده گرفته است، ابراز می کنند. علاوه بر این، فشارها بر ایران همچنان ادامه خواهد یافت تا اطمینان حاصل شود که به تعهدات هسته ای خود پایبند خواهد ماند و در کوتاه مدت، مجبور خواهد شد در خصوص توافق جدیدی مذاکره و آن را امضا کند.
از سوی دیگر، عواملی وجود دارند که این سناریو را نامحتمل می سازد؛ از جمله تداوم فشار ایران با کاهش تعهدات هسته ای، و یا تایید توافقنامه های مکمل اینستکس از سوی ایران و ایجاد یک مکانیزم ایرانی موازی با اینستکس. همچنین عامل دیگر می تواند تمایل بنگاه های کوچک و متوسط اروپایی به انجام مبادلات تجاری با ایران باشد. بر اساس شواهد موجود، می توان سناریوی دوم را در کوتاه مدت محتمل تر دانست. سناریوی نخست نیز در میان و بلند مدت محتمل است به شرط اینکه عوامل لازم برای ایجاد آن وجود داشته باشد.
