بار دیگر و پس از گذشت حدود 25 سال جنگ بین ارمنستان و آذربایجان دوباره بامداد شنبه 2 آوریل 2016 میلادی (14 فرودین 1395 شمسی) شعله ور شد. درگیری ها به مدت سه روز ادامه داشت تا اینکه ساعت 12 ظهر روز 5 آوریل (17 فرودین) درگیری ها متوقف و آتش بس اعلام شد. آذربایجان و ارمنستان هر کدام آمارهای متفاوتی در خصوص شمار کشته شدگان ارائه دادند، این در حالیست که منابع غربی و کشورهای همسایه تعداد آنها را 30 نفر در دو طرف درگیری برآورد کردند.
عوامل بروز جنگ
دو طرف یکدیگر را متهم به آغاز جنگ کردند، اما برآوردهای اولیه از شرایط حاکی از آن است که آذربایجان آغازگر حمله تلقی می شود. ارمنستان عملا کنترل اقلیم قره باغ واقع در آذربایجان با اکثریت ارمنی ساکن را در اختیار دارد. این کشور همچنین از زمان آغاز جنگ بر سر ناگورنی قره باغ برای اولین بار در سال 1990 میلادی (1368 شمسی) هفت ایالت آذربایجانی دیگر را تحت سیطره خود قرار داد. با توجه به هزینه های نظامی هنگفت آذربایجان که به چهار برابر هزینه ارمنستان در این زمینه می رسد و شمار نیروها که دو برابر تعداد نیروهای ارمنی است و انگیزه و تمایل آذری ها به پس گرفتن زمین های اشغالی خود باور روایت آذربایجان درباره اینکه ارمنستان آغازگر حمله بوده سخت است.
افشار سلیمانی سفیر سابق ایران در باکو پایتخت آذربایجان دیدگاه دیگری در این خصوص دارد. او در مصاحبه با رادیو دویچه وله فارسی در تاریخ 7 آوریل جاری (19 فرودین 1395 شمسی) گفت “نشانه های آشکاری مبنی بر اینکه نیروهای ارمنستان حمله را شروع کرده وجود دارند، به دلیل اینکه روسیه بیشتر نیروهای خود را از سوریه بیرون کشیده و اینکه روسیه در پی سرنگونی هواپیمای خود به وسیله ترکیه از این کشور ناخرسند است. روسیه نقش بزرگی در اشغال مناطق واقع در کشور آذربایجان ایفا کرده و همواره به دنبال ایجاد مشکل برای آذربایجان است. روسیه با توجه به روابط بسیار نزدیک کنونی بین ترکیه و آذربایجان در پی تحریک ترکیه است. ارمنستان تحت تاثیر روسیه است و روسیه در گیومری ارمنستان پایگاه نظامی دارد و مدیرت امور استراتژیک ارمنستان توسط روسیه انجام می شود. روسیه یا در مناطق درگیری ها دست به اقدامات تحریک آمیز می زند یا به عنوان یکی از طرف های درگیری وارد این کشمکش ها می شود؛ نمونه آن را هم در جنگ روسیه و گرجستان بر سر اوستیای جنوبی و آبخازیا دیدیم. روسیه می خواهد به آذربایجان درباره بازکردن مرزهایش به روی ترکیه هشدار دهد تا از رسیدن ترکیه به آسیای میانه از طریق دریا جلوگیری کند. در واقع کلید حل بحران اکنون در دست پوتین است، چرا که وی منشا جنگ و عامل کنترل و هدایت کننده آن به شمار می رود.
منشأ منازعه
اقلیم ناگورنی قره باغ (کوهستان باغ سیاه) ناحیه ای محصور در خاک آذربایجان و دارای مساحت تقریبا 4300 کیلومتر مربع است. این منطقه صاحب حکم خودمختاری در خاک آذربایجان – کشور مسلمان شیعه نشین- است. ارمنی¬های مسیحی اکثریت ساکنین ناگورنی قره باغ را تشکیل می دهند؛ یعنی 59 درصد از جمعیت 145 هزاری ناگورنی قره باغ ارمنی مسیحی هستند. اتحاد جماهیر شوروی ارامنه را از ارمنستان کوچانده و ناگورنی قره باغ را با هدف تغییر ترکیب جمعیتی مسلمانان در جمهوری آذربایجان به عنوان محلی برای اسکان آنها در نظر گرفت. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ساکنین اقلیم برپایی حکومت خودمختار در این منطقه را اعلام کردند. هیچ کشوری حتی روسیه و ارمنستان هم مساله خودمختاری ناگورنی قره باغ را به رسمیت نشناخته است. ارامنه ناگورنی قره باغ دست به پاکسازی نژادی مسلمانان در اقلیم زدند که به دنبال آن جنگی با آذربایجان در گرفت و در آن زمان 30 هزار نفر کشته و 800 هزار زخمی بر جای گذاشت. ارمنستان هم به سرعت علیه آذربایجان اعلام جنگ کرده و به اقلیم ناگورنی قره باغ یورش برده و منطقه معروف به گذرگاه لاچین را اشغال کرد. این گذرگاه ناگورنی قره باغ را به کشور ارمنستان متصل می کند. ارمنستان شش اقلیم دیگر در جنوب و شرق ناگورنی قره باغ را هم اشغال کرد. مساحت این مناطق 20 درصد مساحت کلی کشور آذربایجان است.
نحوه تعامل جامعه جهانی با بحران
ترکیه از زمان نخستین جنگ بین دو کشور در دهه نود میلادی (دهه هفتاد شمسی) روابط خود را با ارمنستان قطع کرده و در این منازعه بین آذربایجان و ارمنستان حمایت آشکار خود را از آذربایجان اعلام کرد. روسیه اما از ارمنستان جانبداری کرد. صف بندی های بین المللی در حمایت از یکی از دو طرف درگیری آغاز شد. فرانسه و اتحادیه اروپا از ارمنستان حمایت کردند؛ دلیل موضع گیری اروپا به نفع ارمنستان شاید به خاطر جمعیت گسترده ارامنه در اروپا و توانایی شان در مطرح کردن مساله ارامنه و یا فشار به ترکیه در مساله کشتار ارامنه برای جلوگیری از عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا باشد. به همین دلیل کارگروه بین المللی موسوم به گروه مینسک برای حل مناقشه ناگورنی قره باغ تشکیل شد. جمهوری فدرال روسیه، ایالات متحده آمریکا و فرانسه اعضای این گروه هستند. با توجه به اینکه آذربایجان و ارمنستان از لحاظ جغرافیایی در مرزهای قاره اروپا قرار دارند کشور فرانسه که رابطه تنگاتنگی با ارمنستان دارد نمایندگی اتحادیه اروپا را در این گروه به عهده دارد. گروه مینسک قطعنامه ای مبنی بر عقب نشینی ارمنستان از مناطق اشغالی در آذربایجان صادر کرد اما ارمنستان آن را اجرا نکرد. نشست گروه مینسک همزمان با آغاز دوباره نزاع یک روز پس از شروع درگیری ها در روز سه شنبه با حضور کشورهای عضو یعنی روسیه و آمریکا و فرانسه برگزار شد. این نشست با فراخوان دو طرف درگیری به آتش بس پایان یافت که در عمل هم اجرا شد. اما با این همه گروه مینسک راه حلی برای این بحران ارائه نداد و اظهارات رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه را در این خصوص محکوم کرد که گفته بود قره باغ سرانجام روزی به آذربایجان باز خواهد گشت.
عباس جوادی کارشناس آسیای میانه و قفقاز در گفت و گو با رادیو دویچه وله گفت یک گمانه زنی درباره موضع ترکیه از مناقشه قره باغ این است که شاید اردوغان این بار تمایل دارد تا از شدت انتقادهای داخلی به وی کاسته یا اینکه به روسیه بگوید که وی به جز سوریه توانایی تحرک در جبهه های دیگری را هم دارد.
موضع ایران
ایران در مجموع در مناقشه قره باغ به چند دلیل نه به پایان جنگ و نه به شعله ورشدن جنگ گسترده بین دو طرف تمایل دارد. پایان یافتن جنگ به معنای تثبت و تحکیم جایگاه و قدرت کشور آذربایجان در جنوب قفقاز است و منجر به نزدیکی اقلیت 20 میلیونی آذری های موجود در ایران و همسایه جمهوری آذربایجان می شود. در این صورت شاید خواسته های استقلال طلبانه در آن اقلیم ایرانی ثروتمند و پراهمیت برای ایران افزایش یابد. این مطالبات پیشتر هم مطرح شده بود.
احتمال وقوع جنگ گسترده در این اقلیم به قوت خود باقی است، چرا که کشورهای قفقاز جنوبی (آذربایجان و ارمنستان و گرجستان) کشورهای کوچکی هستند و به شدت تحت تاثیر توازنات سه کشور بزرگ همسایه (روسیه و ترکیه و ایران) قرار می گیرند. موج پناهجویان در صورت شعله ور شدن جنگ گسترده به سوی مرزهای سه کشور همسایه و به احتمال زیاد ایران سرازیر می شوند؛ چرا که ایران با این منطقه هم مرز است. در صورت نفوذ ترکیه در آذربایجان برای حمایت از این کشور یا نفوذ روسیه در ارمنستان توازن نیروهای موجود در منطقه قفقاز در شمال ایران بهم خورده و همچنین پیامدهای فاجعه باری برای ایران خواهد داشت.
در سیاست ایران در خصوص قفقاز جنوبی عنصر رقابت با ترکیه نقش كليدی ایفا می کند. ترکیه از این جنگ به عنوان جنگ نیابتی استفاده می کند. ترکیه، آذربایجان را برای تلاش برای آزادسازی مناطق خود تحریک می کند و در عین حال برای فشار به روسیه که آشکارا از ارمنستان حمایت می کند تمایل دارد. به همین دلیل هم ایران با نادیده گرفتن تمامی تبلیغات ارزشی و کمک به مستضعفان و حمایت از مسایل جهان اسلام از ارمنستان جانبداری می کند. آذربایجان همان کشور مسلمان و همسایه ایران است که زمین هایش توسط ارمنستان اشغال شده اما ایران برای مقابله با رشد روزافزون نفوذ ترکیه در منطقه قفقاز و بخاطر خشنود کردن هم پیمان خود روسیه از ارمنستان حمایت می کند؛ روسیه ای که به ایران در تکمیل برنامه هسته اش کمک می کند. این در حالیست که موضع رسمی ایران بی طرف بوده و در بیشتر اوقات ایران میانجی گری بین دو طرف را پیشنهاد می کند. در حالیکه ارمنستان از نقش میانجی گرایانه ایران استقبال می کند آذربایجان از چنین اقدامی هراس دارد. رابطه ایران و ارمنستان تنگاتنگ است؛ ارمنستان به گاز ایران وابسته است و در مقابل ایران از ارمنستان برق وارد می کند. به این همه باید سیاست های ضد ايرانی حیدر علی اف رییس جمهور سابق آذربایجان را هم افزود. در واقع این خط مشی از سوی علی اف در واکنش به سیاست های ایران در صدور انقلاب به آذربایجان و تلاش های این کشور برای اعلام نظام جمهوری اسلامی در خاک آذربایجان در نظر گرفته شد. اما سیاست های حیدر علی اف رییس جمهور سابق به دنبال قلع و قمع گروه¬های کمونیستی در کشور و تثبیت حکم تغییر کرد. علی اف برای ایجاد توازن در رابطه با ترکیه روابط آذربایجان با ایران را بهبود بخشید تا اینکه آذربایجان از رقابت قدرت های بزرگ بر سر همکاری با این کشور سود ببرد. همزمان با این تحول، شاهد بهبودی روابط ایران و ترکیه در نیمه دوم دهه نود میلادی (دهه هفتاد شمسی) بودیم. بر اثر آن، سیاست رسمی ایران تغییر کرده و ایران بویژه پس از عضویت آذربایجان در سازمان همکاری اسلامی (اکو) شروع کرد به محکوم کردن حملات ارمنستان به آذربایجان. ایران با ترکیه و آذربایجان یک گروه سه جانبه تشکیل داد که تا کنون سه نشست برگزار کرده و آخرین جلسه هم روز سه شنبه قبل از شروع درگیری ها تشکیل شد. ایران با این وجود هنوز خط مشی نه خاتمه دادن و نه دامن زدن به جنگ را با حفظ روابط خوب با ارمنستان در پیش گرفته است. ارمنستان هم همواره از ایفای نقش میانجی توسط ایران استقبال کرده است. علاوه بر این خبرهایی به بیرون درز کرده که حاکی از حمایت پی در پی ایران از ارمنستان است. این حمایت ها به منظور حفظ شرایط فعلی و جلوگیری از بروز یک کشور آذربایجان قدرتمند و نفت خیز و دارای روابط ویژه با ترکیه در نزدیکی مرزهای ایران صورت می گیرد.
گفتمان ایران درباره بحران حاکی از آن است که ایران همواره به دنبال ایجاد برون رفت برای این بحران بوده است. ایران در زمان اشغال قره باغ ناگورنی در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی با صدور بیانیه ای ضمن فراخواندن دو طرف به آتش بس پیشنهاد میانجی گری بین طرفین را ارایه کرد. اما روسیه نه به دخالت ایران راضی شد و نه به برقراری آتش بس؛ چرا که ارمنستان در سال 1992 میلادی (1371 شمسی) تنها قره باغ ناگورنی را اشغال کرده بود و هنوز دامنه اشغالگری اش به هفت ایالت دیگر نرسیده بود؛ به عبارت دیگر پروژه اشغالگری این کشور هنوز تکمیل نشده بود.
افشار سلیمانی می گوید “روسیه تنها پس از تکمیل پروژه اشغالگری با طرح های میانجی گری به واسطه گروه مینسک موافقت کرد. نقش ایران هم در سطح مشاوره و نه میانجی گری کامل محدود شد. ایران اکنون نقش عمده¬ای در روند میانجی گری ندارد. در نشست وزیران امور خارجه روسیه و آذربایجان و ایران که قرار است روز 27 آوریل (8 اردبیهشت) برگزار شود به ایران حتی نقش میانجی نخواهند داد و نقش این کشور تنها در سطح مشاور محدود خواهد شد.
http://soo.gd/2GAG
http://soo.gd/T2km
http://soo.gd/GVIQ
http://soo.gd/ozM8
http://soo.gd/ZwC3
