اولین نشستی که جو بایدن رئیس جمهور امریکا و همتای روسی او ولادیمر پوتین را گِرد آورد، روز چهارشنبه (16 ژوئن 20201 میلادی) در ژنو پایتخت سوئیس در حالی پایان یافت که روابط دو کشور در حوزه های دیپلماتیک، نظامی و اقتصادی تنش آلود است. و مسائل مربوط به ثبات راهبردی، منع گسترش تسلیحات هسته ای و درگیری های منطقه ای به ویژه در منطقه خاورمیانه و شرق اروپا در رأس مسائل اختلافی قرار دارد. علی رغم اینکه پرونده ها و مسائل راهبردی زیادی در دستور کار این نشست قرار داشت و قبل از انجام این نشست تحلیل ها و گمانه زنی های زیادی درباره برجستگی مسأله سوریه در میان مسائل دیگر مطرح بود، اما از آنچه طرفین در این نشست تصریح کردند چنین برداشت می شود که انتظار می رود پرونده سوریه نیز در شمار دیگر پرونده ها مورد بحث و بررسی قرار گیرد. همانطور که پوتین در این باره گفت که امیدوار است گفتگوها درباره مسائلی که برای هر دو طرف دارای اهمیت است؛ همچون مسائل مربوط به ثبات راهبردی و درگیریهای منطقه ای بویژه درگیری در سوریه و لیبی، از سر گرفته شود.
قبل از این نشست، جیک سولیوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید گفته بود که رئیس جمهور بایدن در نظر دارد مسائل مربوط به سوریه را با همتای روسی اش مورد بحث و بررسی قرار دهد. حال این سؤال مطرح می شود که هر دو رئیس جمهور با چه پیش زمینه ها و ابعاد سیاسی این نشست را آغاز کردند و دستاوردها و نتایج این نشست در مورد پرونده سوریه چه بوده است و اینکه آینده و سرنوشت پرونده سوریه بعد از این نشست به کدام سو خواهد رفت؟
در ابتدای این نشست، و در شرایطی که پرونده های مهم زیادی برای بحث و بررسی در دستور کار این دیدار قرار داشت، و گمانه زنی ها حکایت از آن داشت که بحث درباره راهها و ابزارهای بازگرداندن اعتماد میان دو قدرت هسته ای ( موسکو-واشنگتن) در مورد برخی مسائل راهبردی شاید مجال طرح پرونده سوریه را باقی نگذارد. اما با طرح مسأله، درباره اهمیت پرونده سوریه در سیاست های منطقه ای و بین المللی میان رؤسای جمهور امریکا و روسیه اختلاف دیدگاه زیادی وجود داشت. موضع اداره جدید امریکا در قبال مسأله سوریه چندان روشن نیست و رئیس جمهور امریکا و کابینه او با گذشت پنج ماه از ورود شان به کاخ سفید، هنوز به دیدگاه جامعی در مورد سوریه نرسیده اند. اما با این همه، خوب می دانند که پرونده سوریه یک نمونه از درگیریهای منطقه ای است که ناشی از دخالت ایران است.
بر خلاف ایالات متحده، مسأله سوریه برای روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است و ترکیب هیأت روسی که در این دیدار پوتین را همراهی می کرد خود نشان از همین واقعیت دارد بویژه اینکه الکساندر لاورنتیف نماینده ویژه رئیس جمهور روسیه در امور سوریه در این هیأت حضور داشت. و این نشان می دهد که رئیس جمهور پوتین تمایل دارد اوضاع سوریه را به طور همه جانبه مورد بحث و بررسی قرار دهد؛ به ویژه اینکه موسکو به این واقعیت پی برده است که علی رغم اینکه برای نجات حکومت بشار اسد تلاشهای زیادی انجام داده است، اما واقعا همچنان با جنگ اقتصادی و اجتماعی سختی روبرو است. و بار بازسازی کشور و بازگرداندن میلیونها آواره و پناهنده سوری به موطن اصلی شان همچنان بر دوشش سنگینی می کند. وجود این مشکلات در سوریه می تواند دستاوردهای روسیه را در معرض تهدید قرار دهد. لذا، انتظار می رفت که در این نشست روسیه برای حل دیگر مسائل اختلافی با ایالات متحده از مسأله سوریه به عنوان یک اهرم فشار استفاده کرده و در مورد سوریه نیز به تفاهم هایی دست یابد که ایالات متحده در مقابل کاهش اثر «قانون قیصر» که از نظر روسیه مانعی در برابر طرحهای بازسازی سوریه و جذب سرمایه گذاریهای خارجی است، در مناطق مورد مناقشه دیگری همچون شبه جزیره کریمه اوکراین و دیگر مسائل به امتیازاتی دست یابد. می توان گفت که افزایش تحرکات نظامی روسیه و بمباران ادلب و عفرین در شمال سوریه چند روز قبل از برگزاری چندین نشست – از جمله این نشست – با هدف اعمال فشار و چانه زنی صورت گرفت تا باشد که در مسأله سوریه امتیازات بیشتری از ایالات متحده بگیرد.
در پایان این نشست که هیچ دستاورد تازه ای در خصوص پرونده سوریه بهمراه نداشت، با اینکه رئیس جمهور امریکا تصریح کرد که با همتای روسی اش درباره تسهیل ورود کمک های بشردوستانه به سوریه صحبت کرده است، اما در مقابل نه تنها در صحبت های رئیس جمهور روسیه خبری از سوریه نبود بلکه هیچگونه تسهیلاتی در مرزهای سوریه برای سازمانهای بین المللی فراهم نکرد تا آنها بتوانند کمک های بشردوستانه را وارد کشور کنند. این امر سبب می شود که مسأله کمک های بشر دوستانه تا 10 جولای 2021 میلادی همچنان محل اختلاف دو کشور باقی بماند. گفتنی است قرار است در تاریخ مذکور قطعنامه سازمان ملل در مورد ادامه یا عدم ادامه کمک های بشر دوستانه مورد بازنگری قرار گیرد.
علی رغم اینکه مسأله کمک ها قبل از هر چیزی، یک مسأله بشردوستانه است که با توجه به وضعیت اسف بار میلیونها شهروند سوری در کشور، نباید نسبت به اهمیت و اولویت آن بی تفاوت بود، اما در کشمکش سیاسی سه جانبه میان ایالات متحده، روسیه و کشورهای غربی از این مسأله استفاده ابزاری می شود. امریکا به نوبه خود، ضمن اصرار بر ادامه استفاده از میکانیسم فعلی شورای امنیت، فشار می آورد تا راههای بیشتری به روی کمک های بشر دوستانه ای که مقصد آنها مناطقی خارج از کنترل دولت سوریه است، باز شود. گفتنی است که این مناطق در حال حاضر در گذرگاه باب الهوی در مناطق مرزی سوریه با ترکیه در محاصره قرار دارد. از سوی دیگر، موسکو به نوبه خود فشار می آورد تا سازمان ملل را وادار کند کمک های بشر دوستانه را به مناطقی که در کنترل دولت سوریه قرار دارد، ارسال کند. در این راستا روسیه اشاره ای داشته است که در جلسه شورای امنیت سازمان ملل که قرار است 10 جولای آینده برگزار شود، مخالفت خود را نسبت به از سرگیری ارسال کمک های بشردوستانه از باب الهوی اعلام خواهد کرد و این امر نگرانی های سازمانهای بین المللی را در پی داشته است. شاید قصد روسیه از اینگونه اعمال فشارها این است که با استفاده از اهرمهای چانه زنی بیشتری تلاش کند تعامل جامعه بین الملل با دولت سوریه قانونمند کرده و در نتیجه به انزوای بین المللی آن پایان دهد. اما در واقع این احتمال هم وجود دارد که روسیه آنچه را که عنوان کرده عملی نکند. زیرا که مخالفت این کشور با تمدید قطعنامه مربوط به ارسال کمک های بشردوستانه می تواند این کشور را در سطح بین الملل از چندین جهت در تنگنا قرار دهد. و مهمتر از آن، منافع موسکو در طرح پرونده سیاسی سوریه نهفته است. جدای از اینکه در این نشست درباره کمک های بشر دوستانه و راههای ارسال آن به سوریه چه مباحثی طرح شده است، اکنون جای این سؤال باقیست که آیا این نشست دستاوردی درباره مسأله سوریه داشته است و آیا اوضاع سوریه بعد از این نشست شاهد بهبودی خواهد بود؟ و ایالات متحده که اکنون عملا نسبت به پرونده سوریه هیچ موضعی را از خود بروز نمی دهد، آیا در آینده در موضع گیریها و تلاشهای خود سوریه را نیز در نظر خواهد داشت؟
در اینجا و برای پاسخگویی به پرسش در خصوص سرنوشت پرونده سوریه بعد از این نشست، با نگاهی به تحرکات ایالات متحده که مستقیم یا غیر مستقیم با پرونده سوریه ارتباط دارد، نشانه های اولیه چشم انداز آینده تعامل با این پرونده، برایمان روشن می شود. اولین نشانه را می توان از سخنان رئیس جمهور امریکا در خصوص هماهنگی مشترک با روسیه برداشت کرد. که شاید معنای این سخنان و یا اشاره این سخنان به بازنگری مواضع طرفین باشد؛ بویژه اینکه در این اواخر سطح اصطکاک نظامی میان نیروهای طرفین در جبهات شمال و شمال غربی سوریه افزایش یافته است. علاوه بر آن، وقتی رؤسای جمهور دو کشور از مسئولیت کشورهایشان در تحقق «ثبات راهبردی» در جهان سخن می گویند، واضح است که حل بحران سوریه باید در این ثبات جایگاه کلیدی را داشته باشد. بخصوص در شرایطی که روسیه قصد دارد حضور نظامی خود را در سوریه تقویت نموده و آن را به یک پایگاه راهبردی بدل کند و در این راستا در تلاش است پایگاه دریایی طرطوس را توسعه دهد به گونه ای که قادر به پذیرایی از جنگنده های بزرگ نیز باشد. همچنین روسیه در تلاش است باند فرودگاه پایگاه حمیمیم را نیز توسعه دهد تا برای نشست جنگنده های راهبردی که موشک های هسته ای را حمل می کنند، نیز آماده گردد. همه این اقدامات به معنای تهدید منافع امریکا در خاورمیانه است و طبیعی است که واشنگتن از این امر ناراضی باشد. و با توجه به اینکه هر دو کشور برای رسیدن به تفاهم درباره ثبات راهبردی اعلام تمایل کرده اند، به احتمال زیاد واشنگتن در ماههای آینده به دنبال فراهم نمودن مقدمات این امر در سوریه باشد؛ هرچند که آشکارا در نشست مذکور سخنی در این باره مطرح نشده است. و به احتمال زیاد، ایالات متحده برای اینکه نفوذ روسیه در سوریه را مهار کند، رسیدگی به مسائل سوریه را در اولویت برنامه های خود قرار دهد. و برای این منظور شاید هم علیه رژیم اسد که عامل حضور نظامی روسیه در این کشور بوده، دست به اقداماتی بزند.
همچنین واشنگتن عزم خود را جزم نموده تا نقش فعال تری در صحنه بین الملل ایفا کند و برای مدیریت شرایط منطقه ای که با منافع راهبردی ایالات متحده مرتبط است، رهیافت های تازه ای ارائه کند. از این رو است که آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه ایالات متحده، اولین اجلاس سراسری کشورهای ائتلاف علیه «داعش» به رهبری امریکا را که در 28 ژوئن 2021 میلادی در رم پایتخت ایتالیا برگزار شد، اداره می کند. و مسائلی همچون کمک های بشر دوستانه در سوریه و اوضاع سیاسی سوریه، همچنین گفتگو بر سر پرونده سلاحهای شیمیایی، و پرونده بازسازی این کشور از جمله مسائلی خواهند بود که در این اجلاس مورد بحث و بررسی قرار می گیرند. که نشان از رویکرد تازه سیاست کنونی امریکا در قبال سوریه دارد و گویای افزایش نقش امریکا در روند سیاسی سوریه است که تا کنون به خاطر عدم قاطعیت امریکا در این مورد، راکد مانده بود.
همزمان با این تلاشِ امریکا، اردن نیز برای بررسی پرونده سوریه دست به کار شده و قرار است در دیداری که عبدالله دوم پادشاه اردن در ماه جولای 2021 میلادی با رئیس جمهور امریکا داشته باشد، راه حلهای سیاسی برای پایان دادن به بحران سوریه و همچنین «قانون قیصر» مورد بحث و تبادل نظر قرار گیرد. بی تردید این رویکرد اردن بدون دریافت چراغ سبز از جانب اداره بایدن اتخاذ نشده است.
علاوه بر آن، اخیرا مخصوصا اندکی قبل از انجام این نشست، نشانه هایی از نزدیکی امریکا و ترکیه نیز دیده شد و اداره بایدن سفرهای دیپلماتیک متعددی به آنکارا انجام داد. بعد از اینکه معاون وزیر امورخارجه امریکا ویندی شیرمن در اواخر ماه می 2021 میلادی به ترکیه سفر نمود، لیندا توماس گرین فیلد نماینده امریکا در سازمان ملل از گذرگاه باب الهوی در مرز ترکیه با سوریه بازدید کرد. علاوه بر آن، قرار است یک هیأت امریکایی با هدف بحث و گفتگو درباره مسائل مشترک به ترکیه سفر نماید. همچنین وزارت امور خارجه امریکا در ماه مارس 2021 میلادی، به مناسبت سالگرد حمله هوایی رژیم اسد که منجر به کشته شدن سربازان ترکیه شده بود، یاد و خاطره این سربازان را گرامی داشت. و جیمز جفری فرستاده پیشین ایالات متحده به ترکیه، تصریح نمود که روابط امریکا با ترکیه بعد از سپری کردن یک دوره آرامش، اکنون رو به بهبودی نهاده است.
علی رغم اینکه نشست دوجانبه ای که اداره امریکا با همتای ترکی خود در حاشیه اجلاس سران ناتو در بروکسل ترتیب داده بود، منجر به تفاهم آشکاری در خصوص پرونده سوریه نشد، اما هر دو کشور همچنان در خصوص مسأله گذرگاههای مرزی و افزایش کمک های بشردوستانه توافق نظر دارند. لذا انتظار می رود که طرفین در مورد پرونده سوریه به تفاهم های بیشتری دست یابند؛ بویژه آنکه ترکیه در مورد گذرگاههای مرزی و تسهیل روند کمک های بشردوستانه نقش کلیدی دارد و در تأثیر گذاری بر روابط آینده روسیه و امریکا نیز از نفوذ فوق العاده ای برخوردار است.
خلاصه سخن اینکه، نشست رؤسای جمهور امریکا و روسیه، دستاورد جدیدی به همراه نداشت که با پایان دادن به رکود پرونده سوریه، پویایی را در این زمینه به ارمغان آورد. و آنگونه که انتظار می رفت، رؤسای جمهور طرفین نیز در گفتگوهایشان در ژنو، اهتمام چندانی به بحث درباره بحران سوریه به خرج ندادند. اما نتایج عملی این نشست در آینده نه چندان دور و آینده دور، خود را نشان خواهد داد. و اقداماتی چون دیدارهایی که قرار است صورت گیرد و اجلاس رم که به سرپرستی آنتونی بلینکن وزیر امورخارجه امریکا برگزار شد، همچنین جلسه شورای امنیت که قرار است پیش از 11 جولای برگزار شود، قطعا در تعیین چشم انداز مرحله پیش رو تأثیر گذار خواهد بود، و مشخص خواهد کرد که رهیافت های امریکا در خصوص پرونده سوریه تا چه حد کارساز خواهد بود. و روشن خواهد کرد که آیا این رهیافت ها با هدف پایان دادن به بحران سوریه اتخاذ شده است یا اینکه صرفا رهیافت های صوری هستند که بیش از حل بحران سوریه به مدیریت طرفهای بحران توجه دارد؛ یعنی اینکه از یک سو جلوی نفوذ روسیه در سوریه را بگیرد و از طرفی دیگر به ایران فشار آورد تا این کشور را وادار سازد در مذاکرات هسته ای که در حال جریان است، موضع نرم تری در پیش گیرد.
