مناسبات روسیه و ایران از سطح واگرایی سیاسی و رقابت بر سر نفوذ فراتر رفته و وارد فاز گسترش درگیری های مسلحانه و افزایش فشارهای پی در پی روس ها بر ایران در بخش های گوناگون سوریه شده است. این دو کشور بر سر گسترش دامنه نفوذ و کنترل مناطق بیشتر و برتری در معادله جدید سوریه در حال کشمکش هستند؛ آنهم در حالیکه ایران در معرض فشارها و تحریم های آمریکایی بی سابقه و گسترده قرار دارد.
اولا، سفرهای ماراتنی مقام های روس و ایرانی به دمشق در چند هفته گذشته اتفاقی نبوده بلکه در راستای رقابت فشرده دو کشور برای جلب نظر پرزیدنت بشار اسد انجام شدند. هر کدام از این دو کشور نتایج ناگوار تن دادن اسد به خواسته های طرف رقیب را به وی گوشزد کردند، چرا که دو کشور بر سر سیطره بر مناطق تحت نفوذ در سوریه رقابت می کنند. اما گویا، فشار حداکثری روس ها بر پرزیدنت اسد در راستای رسیدن به هدف -چیده شدن پر و بال زیاده خواهی های ایران- بی سابقه بوده است. روس ها به هدف نخست یعنی ماندن اسد در قدرت دست یافتند و حکومت دمشق در حال بازتشکیل همه جانبه نهادهای نظامی است.
در بحبوحه فرآیند بازسازی ساختار نهاد نظامی در سوریه فشار روسیه به اسد برای خروج نیروهای هوادار ایران انجام می شود. روسیه به این نتیجه رسیده که اگر برای اخراج این نیروها عجله نکند همه دستاوردهایش در سوریه به نفع ایران تمام خواهد شد. روس ها نیروی زمینی در خاک سوریه ندارند و بعد از پایان درگیری ها در مناطق پرتنش به نفع نیروهای اسد دیگر حضور فشرده نیروهای ایرانی در سوریه معنایی ندارد. از این رو، گزینه اخراج شبه نظامیان وابسته به ایران در سوریه به عنوان یک طرح ثابت توسط روس ها مطرح شده است.
نشانه نخست: تنش روس ها علیه ایران در سوریه در راستای فشار روسیه بر اسد در راستای بازسازی لشکر چهارم ارتش سوریه است. ماهر اسد -مهم ترین متحد ایران- فرماندهی این لشکر را به عهده دارد. او برادر بشار اسد است. بازسازی لشکر چهارم ارتش سوریه به نفع ایران نیست. این اقدام در راستای شکست سیطره ماهر اسد انجام می گیرد. لشکر چهارم مجهزترین تشکیلات نظامی سوریه است و در بخش های گوناگون سوریه و ارکان حاکمیت نفوذ قابل ملاحظه ای دارد. لشکر چهارم با توجه به آرایش فرقه ای نیروها نزدیک ترین گروه نظامی به ایران است و ایران به دنبال آغاز بحران سوریه در ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۸۹ خورشیدی) عمدتا از این گروه برای سرکوب گروه های اپوزیسیون استفاده کرده است.
روسیه از رشد نفوذ لشکر چهارم در مناطق درگیری به شدت ناراضی بود چرا که این گسترش نفوذ نمی گذاشت روس ها برنامه های راهبردی خود در راستای تامین حداکثری منافع روسیه را اجرا کنند. از این رو، روس ها در آغاز ۲۰۱۹ میلادی (۱۳۹۸ خورشیدی) فشار حداکثری برای بازسازی نهادهای نظامی زیر نظر لشکر چهارم -ستاد کل ارتش و شعبه سازماندهی و مدیریت و نیز فرماندهی سازمان امنیت نظامی- را کلید زدند. سازمان امنیت نظامی سرسپرده ترین تشکیلات نظامی سوریه به ایران است. روس ها همچنین تشکیلات نیروهای دفاع ملی هوادار ایران را برچیدند و با اجرای قانون ماه ژوئن ۲۰۱۸ میلادی (خرداد ۱۳۹۷ خورشیدی) اختیارات این تشکیلات را کاهش دادند. نیروهای دفاع ملی توسط روس ها خلع سلاح شدند.
نشانه دوم: حکومت سوریه برای کنار گذاشتن صدها تن از افسران سرسپرده ماهر اسد از سوی روس ها تحت فشار قرار گرفت. بیش از ۶۰۰ مقام ارشد نظامی هوادار ماهر اسد مورد بازرسی قرار گرفتند و افسران سرسپرده تر به روس ها جایگزین آنها شدند. روس ها در صدد ایجاد ارتش جدید زیر نظر ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه و نظارت بر پادگان های آموزشی سوریه و تشکیل لشکرهای جدید زیر نظر افسران هوادار روسیه در دمشق هستند.
نشانه سوم: شمار بازداشتگاه های روسیه در سوریه افزایش یافته است. نیروهای عضو گروه های شبه نظامی ایران که از دستورهای روسیه سرپیچی می کنند در این بازداشتگاه ها نگهداری و مجازات می شوند. سرتیپ احمد رحال کارشناس امور نظامی و استراتژیک سوریه در ۲۹ آوریل ۲۰۱۹ میلادی (۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ خورشیدی) با انتشار مطلبی در توییتر گفت ۱۲ نفر از نیروهای حزب الله لبنان در سوریه در دو روستای شیعی المختاریه و الکم در ماه آوریل ۲۰۱۹ میلادی (اردیبهشت ۱۳۹۸ خورشیدی) توسط نیروهای هوادار روسیه بازداشت شدند.
نشانه چهارم: مهم ترین نشانه همان از سرگیری درگیری های مسلحانه بین نیروهای طرفدار روسیه و ایران در سوریه است. تنها سه ماه از درگیری های ماه ژانویه ۲۰۱۹ میلادی (دی ۱۳۹۷ خورشیدی) در منطقه الغاب در حماه نگذشته بود که دوباره درگیری ها در نیمه آوریل ۲۰۱۹ میلادی (اردیبهشت ۱۳۹۸ خورشیدی) از سر گرفته شد. این درگیری ها یک هفته طول کشید و دو گروه درگیر از تسلیحات سنگین در محور الراشدین و محله الخالدیه و محله النیل و نیز در درعا و حومه حماه و الحسکه و دیرالزور و حلب استفاده کردند. این درگیری ها منجر به کشته شدن ۱۲ نفر و نیز کشته شدن دو نیروی سپاه در دیر الزور شد.
پیداست که مسکو دو رویکرد برای کاهش نفوذ ایران در سوریه در نظر گرفته است: نخست: تشکیل تشکیلات نظامی قدرتمند هوادار روسیه برای برقراری امنیت در مناطق تحت نفوذ روسیه. روسیه برای این کار اقدام به جلب حمایت فرماندهان نظامی صاحب نفوذ در ارتش سوریه می کند.
دوم: تضعیف گروه های شبه نظامی و لشکرهای هوادار ایران از طریق افزایش فشار بر اسد برای برچیدن گروه های شبه نظامی غیر تابع روسیه در ارتش سوریه. روسیه به دنبال اخراج این گروه ها از مناطق حضور نیروهای هوادار روسیه است. اخراج لشکر چهارم تابع ایران از منطقه دشت الغاب توسط سهیل الحسین فرمانده لشکر پنجم ارتش سوریه گواه روشن این سخن است. لشکر پنجم تابع روس ها است.
تنش روسیه با ایران در سوریه به دلایل متعددی افزایش یافته است. مهم ترین دلیل این است که روس ها به اهمیت شرایط تاریخی در ایران و فشارهای فراوان و تحریم های اقتصادی سنگین آمریکا علیه ایران واقف هستند. به اینها باید معرفی سپاه به عنوان یک گروه تروریستی توسط دولت دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا را افزود. آمریکا برنامه راهبردی به منظور اصلاح رفتار حکومت ایران و کاهش نفوذ و فعالیت منطقه ای این کشور را دنبال می کند. روسیه از این فرصت برای تنگ کردن عرصه بر گروه های شبه نظامی هوادار ایران در سوریه بهره برداری کرد. انگار روس ها با این رویکرد می گویند که ایران باید از تعلیمات روسیه درباره خروج گروه های شبه نظامی خود پیروی کند. ایران در ماشین رسانه ای خود تکرار می کند که گروه های تروریستی هوادار ایران -چه نیروهای نظامی یا مستشاری- مورد هدف حمله روسیه هستند.
هماهنگی بین روس ها و اسرائیلی ها با فاصله گرفتن از ایران انجام می شود. روسیه دیگر نیازی به افزایش حضور نظامی ایران در استان های سوریه ندارد و همین مهم ترین دلیل افزایش تنش زایی روس ها علیه ایران در سوریه به شمار می رود. باور اینکه اسرائیلی ها بدون هماهنگی با روس ها دست به حمله هوایی به تاسیسات ایران در سوریه و نقض حریم هوایی این کشور زدند غیر منطقی است. این بیانگر این است که امنیت ملی اسرائیل در سوریه از سوی مسکو مورد توجه قرار می گیرد.
اختلاف نظر مسکو و تهران به دنبال عدم برخورداری از منافع مشترک در سوریه تشدید شده است. این دو کشور پیشتر درباره حفظ نظام اسد و جلوگیری از تهدید آفرینی گروه های اپوزیسیون و داعش همسویی داشتند. بنابراین، منافع ایران و روسیه در سوریه همسویی ندارند. ایران به دنبال استقرار مجدد نیروهای شبه نظامی اش در بخش هایی است که از دست داعش و گروه های اپوزیسیون پس گرفته شده. روسیه به دنبال کاهش نفوذ ایران در راستای اجرای استراتژی غیر همسو با استراتژی ایران است. با توجه به موارد اختلاف نظر بین روسیه و ایران می توان دریافت که چرا این دو کشور بر سر شکل و شمایل حکومت جدید سوریه توافق ندارند. روس ها به دنبال تقویت سیستم حکومتی و بازتشکیل ساختار حاکمیت هستند اما ایرانیان خواهان تداوم حکومت ضعیف در قدرت هستند، حکومتی که تابع ایران بماند و بدین ترتیب ایران می تواند برنامه های خود را پیاده کند. افزون بر این، دو کشور درباره شیوه های توزیع منابع و قراردادهای مربوط به پروژه های بازسازی توافق ندارند.
محافل رسانه ای گفتند اسد در جریان سفر به ایران در فوریه ۲۰۱۹ میلادی (اسفند ۱۳۹۷ خورشیدی) تفاهم نامه اجاره بندر لاذقیه توسط ایران را امضا کرده است. این تفاهم نامه از اوایل اکتبر ۲۰۱۹ میلادی (مهر ۱۳۹۸ خورشیدی) اجرایی می شود. این خبر باعث افزایش تلاش روسیه برای مقابله با نفوذ ایران در سوریه شد. اگر این توافق اجرا شود ایران به موفقیت چشمگیری در راستای ایجاد قدمگاه در مدیترانه دست می یابد. روسیه بر این باور است که ایرانی ها برای نفوذ روس ها در شرق مدیترانه دردسر ایجاد می کنند.
با توجه به آنچه گفته شد آشکار می شود که روسیه رویکرد کاهش نفوذ ایران در سوریه را در پیش گرفته است. روس ها نمی خواهند منافعشان در سوریه توسط ایران در معرض خطر قرار بگیرد. این بدین معناست که سرنوشت ماهر اسد فرمانده لشکر چهارم ارتش سوریه توسط مسکو مشخص شده است. روس ها نمی خواهند ماهر اسد و لشکر تابع او آینده ای در سوریه جدید داشته باشند. اما درگیری ها و رویارویی نیروهای ماهر اسد و نیروهای روسیه به دلیل وحشی گری ماهر اسد ممکن است به درازا بکشد.
بنابراین می توان گفت که افزایش تنش و درگیری بین نیروهای هوادار روسیه و ایران در خاک سوریه گزینه احتمالی است. روسیه از فشارهای نفسگیر آمریکا بر ایران به سود خود بهره برداری کرد و در حال جداسازی مناطق تحت کنترلش از مناطق تحت نفوذ ایران است. روسیه برای یک دوره طولانی درگیری نظامی با نیروهای تابع ایران آماده می شود. ایرانیان همچنان بر ایجاد قدمگاه در مدیترانه پافشاری می کنند و روس ها بر لزوم اجرای مرحله دوم و چیدن بال و پر ایران در سوریه تاکید می کنند. روس ها می خواهند سوریه دربست در کنترل آنها قرار بگیرد و منافع اسرائیل و آمریکا و روسیه درباره لزوم خروج ایران از سوریه همسویی دارند.
