به رغم اینکه پیامدهای ناگوار شیوع ویروس کرونا همچنان در ایران شدید به نظر می رسد، دولت ایران مجبور به از سرگرفتن فعالیت های اقتصادی کم خطر در اکثر استان های کشور شد. با توجه به افت شدید منابع درآمد، فشارهای اقتصادی و شرایط دشوار زندگی، دولت ایران از مقابله با بحران ویروس کرونا ناتوان است. با این همه، دولت ایران مایل نیست فرصت بهره برداری از این بحران در سطح ملی و بین المللی را از دست بدهد. دولت جمهوری اسلامی برای فرار از مسئولیت در برابر بحران دراز مدتی که کشور از آن رنج برده است و همچنین سرکوب خشم عمومی مردم، ایالات متحده را به توطئه علیه این کشور متهم کرده است.
به رغم پیامدهای انسانی، اجتماعی، و اقتصادی فاجعه بار ناشی از بحران ویروس کرونا، دولت ایران موفق به سیاسی کردن موضوع و بهره برداری از مزایای موقت و نمادین آن شده است. جمهوری اسلامی از نهادهای بین المللی و چهره های مهم خواست تا تحریم های ایالات متحده علیه ایران را به دلایل بشردوستانه به تعلیق درآورند؛ و همچنین مکانیسم اینستکس را – که در ژانویه ۲۰۱۹ از سوی تروییکای اروپایی اعلام شده بود اما به دلیل فشار آمریکا بر اروپایی ها به مدت تقریبا یک سال به تعویق افتاده بود – فعال کنند.
شکست در پرداختن به این بحران و پیامدهای آن، شبحی است که پس از بازگشت زندگی به روال عادی خود، دولت ایران را رها نخواهد کرد. این امر افزون بر دستاوردهای شکننده دولت ایران پس از استفاده از بحران ویروس کرونا است؛ ایران کوشید جامعه بین المللی را متقاعد سازد بر واشنگتن فشار بیشتری وارد کند تا استراتژی تحریم علیه تهران را تغییر دهد.
بحران ویروس کرونا پرسش هایی در خصوص شرایط داخلی ایران، دلیل شدت گرفتن این بحران تا این حد، و همچنین تاثیر آن بر وخیم تر شدن شرایط داخلی کشور مطرح می کند. علاوه بر این، مجموعه ای از پرسش های دیگر را نیز بر می انگیزد: مقامات ایرانی در عمل چگونه ابعاد گوناگون این بحران را مدیریت کردند؟ دولت ایران چگونه از این بحران سود برد تا به اهداف سیاسی خود در داخل و خارج برسد؟ و سرانجام از همه مهمتر اینکه مهمترین پیامدهای این بحران و آینده آن در ایران چه خواهد بود؟
در این مطالعه، چنین استدلال می شود که دولت ایران در مدیریت بحران ویروس کرونا شکست خورده و به عمد کوشیده است تا با سیاسی کردن آن، به اهداف خاص خود در داخل و خارج برسد و همین امر منجر به عمیق تر شدن بحران و ایجاد پیامدها و چالش های متعددی شد. طرح کلی این مطالعه عبارت است از:
یک – ابعاد داخلی بحران ویروس کرونا در ایران
دو – حکومت ایران و پرداختن به بحران ویروس کرونا
سه – حکومت ایران و کوشش برای سوءاستفاده از این بحران
چهار – نتایج و ارزیابی مدیریت بحران ویروس کرونا از سوی ایران
پنج – قرائن و سناریوهای محتمل
یک – ابعاد داخلی بحران ویروس کرونا در ایران
پاندمی ویروس کرونا در بدترین بحرانی که نظام حاکم ایران پس از انقلاب 1357 با آن مواجه شده است، در سرتاسر کشور گسترش یافته است. این بحران ناشی از سیاست «فشار حداکثری» ایالات متحده علیه ایران است که پیامدهای اجتماعی و اقتصادی شدیدی را موجب شده است.[1] تظاهرات جناحی و مردمی که مشروعیت نظام حاکم را به زیر سوال می برد، پس از تظاهرات دی ماه 96 هرگز متوقف نشده است. رژیم حاکم بر ایران هرگز با چنین تظاهرات عظیمی در سه سال متوالی – 96، 97 و98 – روبرو نبوده است، و با خشونت بی سابقه ای با آنها برخورد کرده است. در پایان سال 1398، موج جدیدی از تظاهرات بر سر آن رخ داد که نظام حاکم ساقط کردن هواپیمای اوکراینی را انکار کرد.
ایران به مرکز اصلی این ویروس در خاورمیانه تبدیل شده است و بالاترین میزان موارد ویروس کرونا و مرگ و میر را داشته است. بنابر آمارهای رسمی ایران، ۴۵۰۰ مورد مرگ و ۷۰ هزار مورد ابتلا از آغاز شیوع این ویروس تا ۱۳ آوریل ۲۰۲۰ در این کشور به ثبت رسیده است. اپوزسیون ایران و سازمان های بین المللی بیطرف، دولت ایران را به پنهان کردن تعداد واقعی موارد ابتلا متهم می کنند و همچنین آنها با زیر سوال بردن صحت آمار رسمی دولت، ادعا می کنند که تعداد جانباختگان به ۲۰ هزار نفر رسیده است.[2]
شیوع ویروس کرونا شکنندگی سیستم خدمات بهداشتی در ایران را آشکار کرد؛ این کشور از کمبود شدید تجهیزات پزشکی اساسی مورد نیاز برای کنترل این بحران رنج می برد. اگرچه اکثر کشورها با همین بحران روبرو هستند، سازمان بهداشت جهانی هشدار داده است که ایران قادر نیست در برابر پیامدهای شیوع این ویروس تاب بیاورد.[3]
دولت ایران به طور مکرر متهم به نبود شفافیت در خصوص آمار واقعی موارد ویروس کرونا شده است. هنگامی که سپاه پاسداران در صدور گواهی فوت بدون ذکر نام این ویروس نقش ایفا کرد، میزان این اتهامات نیز افزایش یافت. برای مخفی کردن آمار جانباختگان و میزان فاجعه، برخی از مجوزهای صادر شده عامل مرگ را «مشکلات حاد دستگاه تنفسی» ذکر می کنند.[4] عدم شفافیت دولت موجب شد تا در داخل و خارج از کشور اعتماد همگان را از دست بدهد. برخی از کشورهای خلیج عربی نیز ایران را به انتشار این ویروس متهم کردند زیرا دولت ایران واقعیت را در خصوص شیوع این ویروس مخفی کرده بود و همچنین در پاسپورت مسافرانی که وارد یا از ایران خارج می شدند، مهر ورود و خروج نمی زد.
بحران اقتصادی شدید در ایران به دلیل کاهش در درآمدهای اصلی بودجه کشور به وجود آمده است. ایران شاهد افت در درآمد حاصل از مالیات، صادرات نفت، و بخش خدماتی بوده است. صادرات نفت به دلیل تحریم های ایالات متحده به کمترین میزان خود رسیده است و همچنین به دلیل نبود تقاضا برای نفت پس از شیوع ویروس کرونا و تعطیلی در سطح جهان، افت شدیدی در قیمت نفت در سطح جهانی به وجود آمده است. از آنجا که اقتصاد ایران به دلیل شیوع ویروس کرونا با شرایط اضطراری مواجه است، حسن روحانی، رییس جمهور ایران، اعلام کرد که بودجه دولت با کمبود مواجه است.[5]
از همان آغاز بحران ویروس کرونا، اختلاف بین شاخه های مختلف حکومت آشکار شد. آیت الله محمد فاضل میبدی – عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در قم، گفت: «مقامات این بحران را سیاسی کرده و ادعا می کنند که این موضوع به دلیل تحریم های ایالات متحده علیه ایران است.» دولت روحانی با انتقادات زیادی مواجه شد زیرا گسترش این بیماری را از آغاز شیوع آن بسیار کوچک تر از واقعیت نشان داده بود. دولت متهم بود که از سیاست قدیمی و همیشگی پیروی کرده است که پیشتر در مواجهه با فجایع طبیعی و بحران های سیاسی از آن سود برده بود.
پس از اینکه مقامات عالی رتبه ایرانی به ویروس کرونا مبتلا شدند، گسترش ویرانگر این ویروس در سرتاسر کشور کاملا مشهود بود. بسیاری از نمایندگان مجلس به این ویروس مبتلا شدند و رییس مجلس، علی لاریجانی، به دلیل ابتلای به ویروس کرونا نتوانست در جلسه نخست مجلس پس از انتخابات حضور پیدا کند. در نتیجه، جلسات مجلس از ۲۵ فوریه تا ۷ آوریل ۲۰۲۰ به حالت تعلیق درآمد. روحانی و سایر مقامات به ندرت خود را نشان می دادند و همین موجب آشفتگی و عدم اعتماد در میان شاخه های مختلف حکومت شد. برخی از فرماندهان سپاه، اعضای مجلس تشخیص مصلحت نظام و شورای نگهبان نیز به این ویروس مبتلا شدند. ویروس کرونا سرتاسر کشور را فرا گرفت و خانواده خود رهبر ایران، روحانیون، مقامات عالی رتبه، و چهره های عمومی نیز به آن مبتلا شدند.[6]
دو – حکومت ایران و مقابله با بحران ویروس کرونا
نخستین مورد ویروس کرونا در ایران در ۱۹ فوریه ۲۰۲۰ رسماً اعلام شد. درست پس از اینکه انتخابات مجلس یازدهم به پایان رسید، مقامات ایران نخستین اقدام خود را برای مبارزه با این ویروس انجام دادند و دانشگاه ها را به مدت یک هفته تعطیل کردند. پنج روز بعد، آنها تعطیلی نمازهای جمعه را نیز اعلام کردند. با این همه، در ۲۸ فوریه ۲۰۲۰، گسترش اولیه این ویروس در سرتاسر کشور زنگ خطر را به صدا درآورد.
مقامات ایران اظهارات گوناگونی درباره ویروس کرونا داشتند: رهبر ایران علی خامنه ای و فرمانده سپاه حسین سلامی ادعا کردند که این ویروس نوعی از جنگ افزار بیولوژیک است که آمریکا علیه ایران استفاده کرده است؛ در عین حال، وزیر بهداشت گفت که او دو ماه پیش از اعلام رسمی شیوع این ویروس، به مقامات دولتی درباره ویروس کرونای جدید هشدار داده بود. به نظر می رسد که شاخه های مختلف حکومت در خصوص مقابله با این بحران هماهنگی لازم را نداشتند.
بحران شدت بیشتری پیدا کرد. کمیسیون جدیدی به ریاست محمد باقری رییس ستاد کل نیروهای مسلح، تشکیل شد تا با ویروس کرونا مبارزه کند. باقری اعلام کرد که برای مبارزه با ویروس کرونا، برای همه خیابان ها، مراکز خرید، و بازارها طی ۲۴ ساعت، ساعت منع تردد برقرار خواهد کرد. پس از آن، روحانی در ۱۶ مارس گفت: «نه امروز و نه پیش یا پس یا طی نوروز قرنطینه ای وجود نخواهد داشت.» ساعت منع تردد اعلام شده از سوی باقری اجرا نشد و اقدام جدی در مبارزه با این ویروس صورت نپذیرفت.[7]
دولت ایران کوشید تا شکست خود در مقابله با این بحران را جبران کند. از همین رو، در ۱۵ مارس، کمیسیون ملی مبارزه با ویروس کرونا اقدامات پیشگیرانه ای از قبیل تعطیلی مراکز دینی– به رغم فشار از سوی روحانیت – انجام داد. همچنین مسافرت بین شهرها از ۲۶ مارس ممنوع شد. با این همه، این اقدامات زمانی صورت پذیرفت که تعداد جانباختگان از ۲۰۰۰ نفر عبور کرده بود. دولت ایران تاخیر در انجام این اقدامات را بر این اساس توجیه کرد که نمی خواهد اقتصاد کشور را که تحت فشار تحریم های ایالات متحده بوده است به خطر بیاندازد.[8]
در مراحل نخست، کمیته ملی مبارزه با ویروس کرونا، در مواجهه با این بحران بسیار سهل انگاری کرد و به هشدارهای متخصصان توجهی نکرد. عدم هماهنگی و پاسخ ناقص دولت به این پاندمی موجب جهش در تعداد جانباختگان شد. در اوایل ماه آوریل، این کمیته به اعمال قوانینی مانند ممنوعیت گردهمایی های عمومی، جریمه نقدی ۵۰۰ هزار تومانی، توقیف وسایل نقلیه به مدت یک ماه، و ممنوعیت سفرهای بین شهری رو آورد.[9]
فعالیت های اقتصادی کم خطر به طور نسبی در اکثر استان های کشور از سر گرفته شد – بجز تهران که از ۱۸ آوریل از تعطیلی خارج شد. بسیاری از ادارات دولتی بازگشایی شدند و یک سوم از کارمندان سر کار بازگشتند. مدارس و دانشگاه ها همچنان تعطیل و گردهمایی های ورزشی، دینی و فرهنگی نیز ممنوع شدند.[10]
در سطح اقتصادی، دولت ایران مجموعه ای از اقدامات را برای مقابله با این شرایط وخیم و کمک به مردمی که متاثر از ویروس کرونا شدند اعلام کرد. روحانی از رهبر اجازه خواست تا یک میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای هزینه مبارزه با این ویروس برداشت کند. خامنه ای پس از موج اعتراضات داخلی و خارجی، با درخواست روحانی موافقت کرد. پیش از آن نیز ایران از صندوق بین المللی پول تقاضای وام کرده بود. دولت ایران می خواست یک وام یک میلیون تومانی با بهره ۱۲ درصد به ۲۳ میلیون خانواده مستحق یارانه بدهد، اما این مبلغ قرار بود از یارانه آنها طی ۲۴ ماه کسر شود. علاوه بر این، کسب و کارهای کوچک می توانند بازپرداخت قسط وام های خود از بانک ها را به تعویق بیاندازند و به خانواده های متاثر از ویروس کرونا نیز کمک می شود.[11]
دولت به شرکت ها وام داد تا بتوانند فعالیت های خود را ادامه دهند و رفاه کارگران را تامین کنند. بانک مرکزی ایران وعده داد که ۷۵۰۰۰ میلیارد تومان – معادل با ۵ میلیارد دلار – به کسب و کارها اعطا کند، اما از ذکر این موضوع که آنها باید همچنان حقوق کارگران را بپردازند خودداری کرد.[12]
دولت برای پوشش کمبود بودجه خود در میان گسترش ویروس کرونا، از صندوق بین المللی پول – تحت وام های کمکی این صندوق برای کمک به کشورها در مبارزه با این پاندمی – تقاضای ۵ میلیارد دلار کرد.[13] وزارت اقتصاد ایران تلاش بسیار کرد تا از بانک های توسعه کمک های مالی و غیر مالی دریافت کند. معاون وزیر اقتصاد تایید کرد کشورش مایل است از بانک های توسعه پول دریافت کند.[14]
برای سرکوب انتشار اطلاعات درباره این ویروس – که ایجاد وحشت و نگرانی میان ایرانی ها می کرد و موجب انتقاد بیشتر از عملکرد دولت ایران در مقابله با این بحران می شد – مقامات ایران چندین نفر را که ویدئوهایی از قربانیان ویروس کرونا منتشر کرده بودند بازداشت کرد و برای برخی دیگر نیز حکم جلب صادر کرد.[15]
جدول شماره یک: گاهشمار اقدامات انجام شده از سوی مقامات ایران در مبارزه با گسترش ویروس کرونا
| ۳۱ دسامبر ۲۰۱۹ | دفتر سازمان بهداشت جهانی در چین از موارد ذات الریه در شهر ووهان اطلاع یافت. |
| ۱۹ فوریه ۲۰۱۹ | وزارت بهداشت ایران نخستین دو مورد مرگ در اثر ویروس کرونا را در یک روز گزارش داد. |
| ۲۲ فوریه ۲۰۲۰ | تعطیلی مدارس و دانشگاه ها به مدت یک هفته. |
| ۲۴ فوریه ۲۰۲۰ | سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد که جهان باید برای یک پاندمی احتمالی خود را آماده کند. |
| ۲۶ فوریه ۲۰۲۰ | روحانی: برنامه ای برای اعمال قرنطینه بر مناطق مبتلا به ویروس در دست نیست. |
| ۲۸ فوریه ۲۰۲۰ | تعطیلی نمازهای جمعه. |
| ۲۸ فوریه ۲۰۲۰ | بی بی سی فارسی: بنابر یک مطالعه مستقل، در ایران ۲۱۰ مورد مرگ در اثر ابتلا به ویروس کرونا به ثبت رسیده است. در آمارهای رسمی ایران، ۳۴ مورد مرگ گزارش شده است. |
| ۳۱ مارس ۲۰۲۰ | سرلشگر باقری: در ۲۴ ساعت آینده، ساعت منع تردد بر همه بازارها و مراکز فروش اعمال خواهد شد. |
| ۱۵ مارس ۲۰۲۰ | تعطیلی برخی زیارتگاه ها در مشهد و قم. |
| ۱۶ مارس ۲۰۲۰ | روحانی برای بار دوم از اعمال قرنطینه بر استان ها خودداری کرد. |
| ۲۶ مارس ۲۰۲۰ | ممنوعیت سفر بین شهرها. |
| ۱۱ آوریل ۲۰۲۰ | از سرگیری فعالیت های اقتصادی کم خطر. |
سه – حکومت ایران و تلاش برای استفاده از این بحران
نظام حاکم بر ایران فرصت استفاده از بحران ویروس کرونا را برای تقویت سلطه خود در داخل و همچنین کسب حمایت مردمی از دست نداد. نظام ادعا کرد که پشت شیوع ویروس کرونا در ایران توطئه قدرت های خارجی است. رهبر ایران علی خامنه ای ایالات متحده را متهم کرد که این ویروس را به طور ویژه برای ایران ساخته است. برخی از صداها نیز خواستار آن شدند که اختلافات سیاسی کنار گذاشته شود، همکاری ها افزایش یابد، و از اتهام زدن به یکدیگر خودداری کنند و به مقابله با این چالش بپردازند. این امر در اظهارات معاون اول رییس جمهور اسحاق جهانگیری بازتاب یافته است: «همبستگی اجتماعی و اراده ملی بیشتر، کمک می کند تا ایران زودتر بر این بحران غلبه کند.»[16]
سپاه پاسداران برای تحکیم نقش خود بیمارستان های صحرایی ایجاد کرد[17]، و در عین حال نیروهای بسیج ۶۰۰ هزار نفر از اعضای خود را در سرتاسر کشور به کار گرفت تا از همه سازمان های مشغول مقابله با این بحران پشتیبانی کنند. و همچنین هزاران بسته حمایتی – که با کمک های مالی مردمی تهیه شده بودند – در مناطق بحران زده توزیع کرد.[18] رسانه ها از تلاش های گروه های شبه نظامی مورد حمایت ایران – مانند حشد الشعبی در عراق و حزب الله لبنان – در مقابله با این ویروس خبر دادند. دولت ایران می خواست تصویر بهتری از گروه های شبه نظامی نیابتی خود که تظاهرات مردمی در کشورهای ذکر شده را با کشتن تعداد زیادی از مردم سرکوب کرده بودند، ارائه دهد.
به نظر می رسد که سپاه پاسداران از دخالت در بحران ویروس کرونا خودداری کرد و مسئولیت را به نیروهای مسلح واگذار کرد، زیرا نمی خواست مورد انتقاد قرار بگیرد.[19] نظام حاکم بر ایران برای بهتر کردن تصویر خود در سطح بین المللی پس از استفاده از خشونت برای سرکوب تظاهرات علیه گران شدن قیمت بنزین در نوامبر ۲۰۱۹ – که منجر به کشته شدن ۱۵۰۰ نفر و بازداشت صدها معترض شد – حدود ۸۵ هزار زندانی را برای آهسته تر کردن گسترش ویروس کرونا به طور موقت آزاد کرد. گزارشگر ویژه سازمان ملل در خصوص حقوق بشر در ایران از مقامات ایرانی خواست تا همه زندانیان سیاسی را به طور موقت آزاد کند.[20]
همانطور که همه دنیا درگیر نبرد علیه پاندمی ویروس کرونا است، ایران از این فرصت استفاده می کند تا جبهه های نظامی در منطقه را افزایش دهد. گروه های شبه نظامی ایران در عراق حملات نظامی را علیه سربازان آمریکایی افزایش دادند، و در عین حال، شبه نظامیان حوثی نیز حملات خود را به عربستان سعودی از سر گرفتند. هدف ایران اعمال فشار بر قدرت های منطقه ای و بین المللی بود تا در سیاست های خود نسبت به این کشور بازبینی کنند. علاوه بر این، ایران از بحران ویروس کرونا استفاده کرد تا همدردی جهانی نسبت به شرایط انسانی موجود در ایران – که ناشی از شیوع این ویروس بود – جلب کند؛ در عین حال بر واشنگتن فشار وارد کند تا نیروهای خود را از عراق خارج کند.[21]
ایران بزرگترین کمپین دیپلماتیک خود را با حضور همه ارگان های دولتی به راه انداخته است تا همدردی جهانی را کسب کند و حمایت قدرت ها و سازمان های بین المللی را در مبارزه علیه تحریم های ایالات متحده به دست آورد. هدایت این کمپین را رییس جمهور ایران حسن روحانی، وزیر امور خارجه محمد جواد ظریف و رییس مجلس شورای اسلامی علی لاریجانی برعهده داشتند. آنها با همتایان خود در سرتاسر جهان تماس تلفنی داشتند و با ایراد سخنان احساسی در رسانه ها، فاجعه ویروس کرونا را با تحریم های آمریکا مرتبط ساختند و کوشیدند تا به تاثیر تحریم های ایالات متحده بر مردم ایران چهره انسانی بدهند. همچنین دولت ایران یک کمپین مردمی به را انداخت و مردم آمریکا را مخاطب خود قرار داد تا بر خزانه داری آمریکا فشار وارد کنند و تحریم های مستمر را بر ایران متوقف کند.[22]
سرانجام اینکه در میان پاندمی ویروس کرونا در سرتاسر جهان، ایران تهدیدات هسته ای خود را افزایش داد. جمهوری اسلامی اجازه نداد بازرسان آژانس بین المللی هسته ای به برخی از سایت های هسته ای دسترسی داشته باشند و ادعا کرد که تقاضای این آژانس برای دسترسی به این سایت ها تحت فشار آمریکا است. ایران همچنین تهدید کرد اگر جامعه بین المللی به تقاضاهای این کشور پاسخ ندهد از پیمان منع گسترش سلاح هسته ای (NPT) خارج می شود.[23] آژانس تهران را متهم کرد که با فراتر رفتن از حد مجاز غنی سازی اورانیوم و ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته تر، تعهدات خود را زیر پا گذاشته است.
چهار – نتایج و ارزیابی مدیریت بحران ویروس کرونا از سوی ایران
رژیم حاکم بر ایران ادعا می کند که با توجه به اینکه بیش از ۴۰ سال پس از انقلاب سال ۱۹۷۹ با تحریم ها و فشار سر و کار داشته است، در مواجهه با بحران ها تجربه کسب کرده است. این امر به وضوح در سخنان علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، بازتاب یافته است: «طی سالیان گذشته، ما هنر مدیریت زندگی خودمان در زمان بحران را یاد گرفته ایم.»[24] عملکرد و نتایج مدیریت بحران از سوی ایران را می توان اینگونه ارزیابی کرد:
1_ پیامدهـای سیاسـی کـردن ایـن بحـران: دسـتاوردهای محدود بیـن المللـی و داخلـی
الف – کنترل امور داخلی و کاهش تظاهرات ضد دولتی در داخل و خارج از کشور: دولت ایران از وحشت اجتماعی ناشی از شیوع ویروس کرونا – که دنیا را تحت تاثیر قرار داده است و به ایران منحصر نمی شود- سود برد و این بحران به بازگرداندن آرامش و ثبات در داخل کشور کمک کرد. پس از شیوع این ویروس، همه تظاهرات و راه پیمایی های عمومی علیه دولت ایران کاهش یافت. همزمان با کاهش خشم عمومی ملی علیه دولت که چند ماه به طول انجامیده بود، خشم عمومی علیه نفوذ ایران در عراق و لبنان نیز به همین ترتیب کاهش یافته است.[25]
ب – زیبا جلوه دادن تصویر تندروها: این بحران و مدیریت آن در حالیکه تاثیر منفی بر محبوبیت روحانی و اصلاح گرایان داشته است، اما موجب بهتر شدن تصویر جناح تندرو که قدرت در درون نظام در دست او است شده است. از همان آغاز بحران ویروس کرونا، تندروها خواستار اقدامات سختگیرانه شدند، از جمله: ممنوعیت سفر، قرنطینه، ساعت منع تردد، فاصله گذاری اجتماعی، و لغو همه رویدادهای فرهنگی و دینی برای مقابله با گسترش این ویروس در کشور. آنها همچنین از دولت خواستند تا به افرادی که دچار این بحران شده اند کمک کند. اما نهادهای حکومتی به ویژه سپاه پاسداران، نیروهای بسیج، و نهادهای موازی مالی نیز کوشیدند تا با این بیماری همه گیر مقابله کنند. دولت ایران به ریاست روحانی از آنجا که از آغاز این بحران را جدی نگرفته بود، به دلیل گسترش این ویروس مورد انتقاد قرار گرفت، بویژه پس از آنکه از اعمال قرنطینه و اجرای اقدامات پیشگیرانه سختگیرانه تر برای مقابله با این پاندمی خودداری کرد.[26]
پ – تقاضای بین المللی برای تعلیق تحریم های آمریکا علیه ایران: دولت ایران توانسته است همدردی برخی از قدرت ها و سازمان های بین المللی را کسب کند و برخی از آنها نیز خواستار برداشته شدن تحریم های ایالات متحده علیه ایران شده اند. کمپین دیپلماتیک ایران توانست توجه برخی از طرف های بین المللی را به دست آورد. نماینده های ایران، روسیه، چین، کوبا، کره شمالی، عراق، ونزوئلا، و نیکاراگوئه در نامه ای به دبیرکل سازمان ملل، از او خواستند تا خواستار برداشتن تحریم ها علیه ایران شود. گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه حق غذا، هلال الور نیز خواستار برداشته شدن تحریم های بین المللی علیه کشورهایی مانند ایران، سوریه، ونزوئلا به دلیل پاندمی ویروس کرونا شد.[27] در ۳ آوریل ۲۰۲۰، اتحادیه اروپا از ایده معاف کردن کمک های بشردوستانه از تحریم های اقتصادی علیه کشورهایی مانند کوبا، ونزوئلا، و ایران حمایت کرد تا به این ترتیب این کشورها بتوانند به سرعت به تجهیزات پزشکی ضروری دست یابند.[28]
ت – انجام نخستین مبادله مالی از طریق اینستکس: اتحادیه اروپا موفق شد مکانیزم اینستکس را برای نخستین بار از زمان ایجاد آن در ژانویه ۲۰۱۹ فعال کند. آلمان از طریق این مکانیزم کمک های پزشکی و بشردوستانه به دولت ایران کرد، هرچند که ایالات متحده کوشید از فعال شدن این مکانیزم جلوگیری کند. در خصوص تلاش های آمریکا برای توقف فعال شدن این مکانیزم، رییس اتاق بازرگانی بریتانیا-ایران، لرد نورمن لامونت گفت: «آمریکا در راه فعال شدن اینستکس مانع ایجاد می کند و زمان اجرای آن را طولانی تر می کند.»[29] کاندیدای ریاست جمهوری در آمریکا جو بایدن خواستار تسهیل ارسال دارو و تجهیزات پزشکی برای مقابله با ویروس کرونا در ایران به عنوان امری بشردوستانه شد و همچنین خواستار آزادسازی و بازگشت آمریکایی های بازداشت شده در ایران شد.[30]
ث – دریافت کمک ها بشردوستانه برای مبارزه با گسترش این ویروس: بیش از سی کشور و تعدادی از سازمان های بین المللی به ایران در زمینه مقابله با ویروس کرونا کمک کرده اند. در همین زمینه، چین با ۲۸ پرواز محموله هایی را پس از آغاز این بحران به ایران فرستاده است. این کمک ها شامل موارد زیر می شود: بیش از ۱۰ میلیون ماسک، ۵۰۰ هزار تست آزمایش ویروس کرونا، ۳۰۰ هزار لباس ایزوله برای جراحی و قرنطینه، و همچنین ۲.۲ میلیون دستکش پزشکی، ۳۵۰ دستگاه تنفس مصنوعی، ۵۰۰ اتاق بیمارستانی از پیش ساخته شده، و مجموعه ای از داروها و تجهیزات متفاوت برای بیمارستان ها.[31]
بانک ها و سازمان های توسعه نیز به ایران کمک کرده اند. به عنوان مثال، صندوق اوپک برای توسعه جهانی ۵۰۰ هزار دلار به سازمان بهداشت جهانی کمک کرد تا تجهیزات مورد نیاز بیمارستان ها را جهت مقابله با ویروس کرونا خریداری و توزیع کند. صندوق اوپک برای توسعه جهانی پیش از آن نیز برای مبارزه با سیل به ایران در سال ۲۰۱۹ کمک کرده بود.[32] اگرچه ایران می کوشد این بحران را سیاسی کند و ادعا می کند که شکست در مدیریت بحران این ویروس به دلیل تحریم ها است، این کشور کمک هایی شامل تجهیزات و لوازم پزشکی به ارزش ۲۰۰ میلیون دلار از ترکیه، قطر، ژاپن، فرانسه، چین، و چند سازمان بین المللی مانند سازمان بهداشت جهانی دریافت کرده است.[33]
2_ پیامدهای کنترل ویروس: شکست در عملکرد و تعلیق تحریم ها
دستاوردهای محدود ایران از بحران ویروس کرونا، پیامدهایی برای نظام حاکم و در مجموع، برای شرایط داخلی و بین المللی داشت.
الف – واکنش با تاخیر به شیوع ویروس کرونا: در واقع، تصمیمات دولت ایران موجب وخیم تر شدن بحران شد. مقامات ایران شناسایی و اعلام وجود ویروس کرونا را که در ۱۹ فوریه ۲۰۲۰ مورد تایید قرار گرفته بود با تاخیر انجام دادند. تصور می شود که این تاخیر در زمانی که بیماری شیوع نیافته بود و خطرات آن همچنان نامشخص بودند، تعمدی بوده است. دلیل این تاخیر آن بود که دولت می خواست اطمینان حاصل کند مشارکت مردم در انتخابات پارلمانی در نیمه دوم فوریه ۲۰۲۰ تحت تاثیر قرار نخواهد گرفت. اما به همین دلیل مقامات اقدامات لازم برای مقابله با این بیماری را که منجر به گسترش سریع بیماری شد، با تاخیر انجام دادند.[34]
ب – شکست در مدیریت بحران: همچنین بین نهادهای حکومتی هیچگونه هماهنگی وجود نداشت. دوگانگی موجود در نهادهای ایران که نظام سیاسی را دچار مشکل کرده است، مدیریت بحران و تصمیم گیری ها را نیز تحت تاثیر قرار داد. روحانی به دلیل نداشتن اختیارات لازم برای مقابله با نهادهای موازی و نهادهای نظامی و همچنین تنش میان او و این نهادها، از پذیرفتن مسئولیت اداره کمیسیون مدیریت بحران خودداری کرد. او به احتمال زیاد می خواست بار مسئولیت این بحران را بر شانه جناح طرفدار رهبر ایران – که با روحانی مخالف است -قرار دهد. روحانی همواره این جناح را پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته ای، مسئول ناکامی حکومت در سال های اخیر دانسته است.[35]
دولت ایران به دلایل گوناگونی در مدیریت بحران ویروس کرونا در مقایسه با سایر کشورهای منطقه شکست خورد: واکنش با تاخیر به این بحران، نبود شفافیت و تلاش برای استفاده سیاسی از این بحران به جای مقابله با آن. این رویکرد بویژه با توجه به گسترش ویرانگر ویروس کرونا، به نارضایتی عمومی نسبت به سیاست های دولت منجر شده است. اخبار و ویدئوها منتشره در شبکه های اجتماعی، واقعیت این فاجعه و همچنین بدتر شدن شرایط زندگی مردم را به تصویر می کشد.
پ – عدم اعتماد مردم به دولت: به رغم اقدامات پیشگیرانه ضعیف از سوی دولت و نهادهای آن، مردم ایران واکنش مناسب را نشان ندادند. پیروی مردم از تصمیمات و دستورالعمل ها محدود بود زیرا مردم اعتماد خود به دولت را از دست داده اند.[36] این بی اعتمادی به دلیل واکنش ضعیف دولت به این بحران و همچنین تناقضات موجود در اظهارات رسمی در خصوص این بحران است. افزون بر این، از آنجا که دولت ایران در همه بحران ها از استراتژی انکار استفاده می کند، بین مردم ایران و دولت شکاف وجود دارد. این امر در مورد ساقط کردن هواپیمای اوکراینی در ژانویه ۲۰۲۰ و دیگر حوادثی که در تحت تاثیر قرار دادن رفتار مردم نسبت به دولت نقش داشته اند، صادق است.
ت – تاثیر منفی روحانیون بر این بحران: روحانیون با بستن زیارتگاه ها در شهر قم مخالفت کردند و از اعمال قرنطینه بر شهری که اپیدمی از آنجا آغاز شده بود و به شهرهای دیگر ایران منتقل شده بود، جلوگیری کردند؛ آنها به این ترتیب در وخیم تر شدن این بحران نقش ایفا کردند. همچنین باورهای دینی و فتواهای آنها موقعیت را پیچیده تر کرد، بویژه به این دلیل که این فتواها در عدم پیروی عموم مردم از دستورات ایمنی ضروری نقش داشتند.[37]
ث – وخیم تر شدن بحران اقتصادی: دولت ایران بی شک آمادگی مقابله با بحرانی در این مقیاس را نداشت. این بحران فشار اقتصادی مضاعفی را بر دولتی وارد کرده است که تحمل پیامدهای آن را ندارد. و همچنین بر رنج های شهروندان افزوده است و شرایط زندگی آنها بدتر کرده است. علاوه بر این، در اثر تحریم ها، فشار بین المللی، و همچنین کمبود بودجه که به دلیل افت صادرات نفت وخیم تر شده است، پیامدهای اقتصادی بحران ویروس کرونا به طور اخص برای ایران در مقایسه با سایر کشورها فاجعه بار خواهد بود.
این بحران همچنین شکنندگی موقعیت اقتصادی و ناتوانی نظامی از تحمل فشار بحران را نشان داد. این امر در تعلل دولت در خصوص اعمال قرنطینه و همچنین درخواست از شرکت ها برای ادامه فعالیت های خود قابل مشاهده است. دولت واهمه داشت که کارگران کار خود را از دست بدهند و میلی به پذیرفتن چنین مسئولیتی نداشت.[38]
ج – بی اعتمادی مردم به دولت: تلاش های ایران برای کاهش فشار آمریکا با مقصر دانستن تحریم ها و تاثیر آنها در مقابله دولت ایران با شیوع ویروس کرونا شکسته خورده است. ایالات متحده به فشارهای ایران و همچنین تقاضاهای بین المللی برای برداشتن تحریم ها توجهی نکرد. آمریکا همچنان سیاست فشار حداکثری را با اعمال فشار اقتصادی ادامه می دهد و هر طرف خارجی را که خارج از چارچوب کمک های بشردوستانه با ایران همکاری می کند مورد تنبیه قرار می گیرد.[39]
پنج – پیامدها و سناریوهای آینده
سیاست واکنش دولت به شیوع ویروس کرونا از گسترش این ویروس در آینده جلوگیری نخواهد کرد. از سر گیری فعالیت های اقتصادی کم خطر موجب گسترش بیشتر این ویروس خواهد شد. ضرورت اقتصادی باعث شده است تا دولت این اقدام را برای مقابله با رکود اقتصادی در اثر تعطیلی در ایران انجام دهد. اما این اقدام برخلاف تلاش ها برای مقابله با گسترش این ویروس است و ممکن است موجب رکودی شود که دولت از آن واهمه دارد – بویژه اگر گسترش این ویروس همچنان فروكش نکند.
پس از پایان بحران ویروس کرونا، دولت همچنان دچار مشکل خواهد بود. تحریم های ایالات متحده همچنان ادامه دارند و راهی برای برداشتن آنها نیست. اگر دولت تعطیلی و قرنطینه کامل بر سرتاسر کشور اعمال نکند، تعداد بیشتری از ایرانیان به طور قطع به این ویروس مبتلا می شوند. با گسترش بیشتر ویروس کرونا در ایران، مشروعیت حکومت بیشتر از بین خواهد رفت و بر خشم عمومی که ریشه در عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دارد افزوده خواهد شد.
اگر قرنطینه و تعطیلی کامل اعمال شود، ایران به احتمال زیاد دچار رکود اقتصادی، تورم گسترده و ورشکستگی خواهد شد. این امر به طور حتم خشم عمومی را به طور گسترده ای برخواهد انگیخت و به تظاهراتی مانند سال ۲۰۱۹ دامن خواهد زد. عبور از این بن بست تنها زمانی ممکن است که این بحران در سطح جهانی پایان یافته باشد. اما این به معنای پایان بحران در ایران نیست و به تغییر موضع سخت ایران در قبال مذاکرات با ایالات متحده نیز منجر نخواهد شد.
ایران ممکن است سیاست مقاومتی را دنبال کند و پیامدهای این بحران را تحمل کند اگر که تهدید داخلی نسبت به مشروعیت نظام وجود نداشته باشد. این سناریو حداقل تا ماه نوامبر که نتایج انتخابات ریاست جمهور آمریکا مشخص می شود، بسیار محتمل است. ایران بر این باور است که بخت پیروزی ترامپ به دلیل بحران ویروس کرونا ممکن است کاهش یافته باشد. در این صورت، ایران باور دارد که آمریکایی ها مشغول درگیری خواهند شد که ترامپ احتمالا پیش از انتخابات ریاست جمهوری در نوامبر ۲۰۲۰ در عراق به وجود خواهد آورد تا عملکرد ضعیف خود در مقابله با ویروس کرونا در این کشور را لاپوشانی کند.
به همین ترتیب، تضمینی در خصوص شرط بندی بر استفاده سیاسی از پاندمی ویروس کرونا به عنوان ابزاری برای برداشتن تحریم ها و کاهش فشارها وجود ندارد. اگرچه ایران با استفاده از ویروس کرونا، کوشید تا بر آمریکا برای خارج کردن نیروهایش از عراق فشار وارد کند، اما پاسخ قاطعانه آمریکا- فرستادن نیرو به عراق، انتقال سفارت خود به پایگاه عین الاسد، فرستادن موشک های پاتریوت به این کشور – پیام بازدارنده محکمی به ایران داده است. این امر به نوبه خود موجب شده است تا ایران در استفاده از پاندمی ویروس کرونا برای فشار بر ایالات متحده و متحدانش از طریق تشدید فعالیت های نظامی تجدید نظر کند.[40]
دولت ایران از سیاسی کردن این بحران دستاوردهایی داشته و همین امر موجب شده است تا برخی از کشورها، سازمان های بین المللی و چهره های سیاسی خواستار برداشتن تحریم ها علیه ایران به دلایل بشردوستانه بشوند. اما این دستاوردها موفقیت چشمگیری به شمار نمی روند زیرا تحریم ها همچنان برقرار است. کمک های بشردوستانه دریافتی از سوی ایران در بحران ویروس کرونا، به دارو و محصولات غذایی اساسی محدود می شود. ایالات متحده در برابر این فشارها کوتاه نیامده است. اما هیچ یک از این کشورها جرات نمی کند تا ایالات متحده را به چالش بکشد و تحریم های ایران را نقض کند. برای اثبات این امر کافی است به این نکته توجه کرد که ایالات متحده به رغم وجود این بحران، بر کشورها، شرکت ها، و افرادی که با ایران در زمینه صادر کردن نفت این کشور یا برای دور زدن تحریم های مبادلات مالی همکاری می کردند، در فوریه و مارس ۲۰۲۰ چندین تحریم وضع کرد. صادرات مخفی نفت و مکانیزم های مالی ایران به دلیل بحران ویروس کرونا با دشواری های بیشتری روبرو شده است.[41]
فعال کردن اینستکس به معنای آن نیست که کشورهای عضو آن می کوشند زمینه فعالیت های آن را گسترش دهند. بنابراین، به نظر نمی رسد این مکانیزم آینده ای جز کمک های بشردوستانه داشته باشد، زیرا شرکت های اروپایی به دلیل ترس از تحریم های آمریکا حاضر به فعالیت در چارچوب این مکانیزم نیستند. خود کشورهای اروپایی نیز شرط و شروطی را برای فعال کردن کامل این مکانیزم دارند که می توان به موافقت ایران با FATF اشاره کرد. اما ایران با مقررات FATF موافقت نکرده است و به همین خاطر در فهرست سیاه این سازمان قرار گرفته است.[42]
اروپا همچنان نگرانی خود را در خصوص سیاست هسته ای ایران در پی کاهش تعهدات هسته ای ابراز می کند. ایران غنی سازی اورانیوم را افزایش داد، سانترفیوژهای پیشرفته نصب کرد، از نظارت آژانس بین المللی هسته ای بر سایت ها و فعالیت های هسته ای خود طفره رفت[43]، و همچنان به توسعه برنامه موشک های بالستیک خود ادامه می دهد. کشورهای اروپایی از رفتارهای بی ثبات کننده ایران در منطقه نیز انتقاد کرده اند. ایالات متحده اقداماتی را که برخلاف استراتژی فشار حداکثری علیه ایران باشد از سوی هیچ طرف بین المللی بویژه اروپایی ها نمی پذیرد.
تجربه ثابت کرده است که دولت ایران از کمک های بشردوستانه در زمینه خرید کالا، غذا و دارو جهت دور زدن تحریم ها و تامین مالی فعالیت های توسعه طلبانه و سیاست های ایدئولوژیک و انقلابی خود استفاده می کند. این امر زمانی افشا شد که اخیرا دولت ایالات متحده دولت ایران را به سوءاستفاده از بودجه های بشردوستانه دریافتی از اتحادیه اروپا متهم کرد.
بعضی از واقعیت ها در تضاد با ادعای ایران در خصوص تاثیر تحریم ها بر مقابله با این بحران هستند. دولت ترامپ اگرچه به دنبال سیاست فشار حداکثری است، اما غذا و دارو را از تحریم های خود معاف کرده است. در واقع، در سال ۲۰۱۹، ایران کالاهای اساسی و دارو به ارزش ۱۵ میلیارد دلار از محل درآمدهای نفتی وارد کرد. ایالات متحده با همکاری دولت سوئیس در اوایل سال ۲۰۲۰ مکانیزم مالی برای همین منظور به راه انداخت که از طریق آن برخی از شرکت ها با ایران مبادلاتی را انجام دادند.[44]
مردم ایران اعتماد خود را به دولت از دست داده اند. سابقه دولت ایران به طور مکرر به مردم ایران ثابت کرده است که این دولت نیرنگ باز است و همواره شکست های خود را انکار می کند. به احتمال بسیار زیاد جامعه بین المللی نیز اعتماد خود را به دولت ایران از دست داده است و از همین رو مایل به برداشتن تحریم ها نیست. پس از سال ها تجربه مشخص شده است که دولت ایران چندان اهمیتی به مردم ایران نمی دهد و فقط به دنبال باقی ماندن بر سر قدرت است. دولت ایران طی شش روز در ماه نوامبر ۲۰۱۹، ۱۵۰۰ معترض را به خاطر اعتراض به افزایش قیمت بنزین کشت، همچنین در حدود ۷۰۰۰ نفر را بازداشت کرد، و در مقابل از گسترش ویروس کرونا در سرتاسر کشور چشم پوشی کرد تا اینکه به فاجعه ای تبدیل شد. تاخیر دولت ایران در مقابله با شیوع ویروس کرونا در ایران از سر ملاحظات سیاسی بود و به خاطر اینکه این پیام را به خارج منتقل کند که نسبت مشارکت در انتخابات زیاد بود و رژیم هنوز مشروعیت دارد.
اگر دولت ایران واقعاً خواهان رفاه مردم ایران باشد و بخواهد از مشروعیت واقعی که ریشه در حمایت عمومی دارد برخوردار باشد، چرا به طور مستمر از خواست مردم برای متوقف کردن پروژه توسعه طلبانه خود چشم پوشی می کند؟ و چرا نتوانسته است شرایط زندگی مردم را بهبود بخشد؟ و برعکس، به رغم وخیم تر شدن این بحران، ایران همچنان به نیروهای شبه نظامی خود در عراق دستور می دهد تا حملات را علیه ایالات متحده افزایش دهند. و همچنین از نیروهای شبه نظامی خود در یمن می خواهد به مبارزه علیه عربستان سعودی ادامه دهند.
می توان گفت که دولت ایران در مدیریت گسترش بحران ویروس کرونا، دو اشتباه جدی را مرتکب شده است. نخستین اشتباه زمانی رخ داد که مقامات با این بحران به طور جدی برخورد نکردند و هواپیماهای خود را به چین – جایی که پاندمی از آن شروع شد- فرستادند. ایران همچنین وجود این بیماری را با تاخیر اعلام کرد و در انجام اقدامات علمی مناسب که گسترش ویروس کرونا را محدود می کرد نیز تعلل کرد. دومین اشتباه ایران زمانی بود که بحران ویروس کرونا را در داخل و خارج از کشور سیاسی کرد؛ این کار نه برای نفع مردم، بلکه برای اطمینان حاصل کردن از بقا و تداوم حکومت صورت پذیرفت. اما پس از پایان ویروس کرونا، این شکست بدون شک پیامدهایی خواهد داشت و بحران داخلی را بیش از پیش عمیق تر و وخیم تر خواهد کرد؛ بحرانى است که حکومت ایران پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای با آن مواجه بوده است.
[1] شذى خلیل، «اقتصاد ایران در میان ویروس کرونا و سقوط قیمت نفت در جهان، در حال مرگ است،» مرکز پژوهش های استراتژیک الروابط، ۱۶ مارس ۲۰۲۰، https://bit.ly/2wu2CjW.
[2] «فاکس نیوز: اپوزسیون ایران می گوید آمار مرگ در اثر ویروس کرونا در ایران بیش از ۲۰ هزار نفر است»، سازمان مجاهدین خلق، ۱۲ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020 https://bit.ly/3a4Jl6v.
[3] «سازمان بهداشت جهانی: نبود اقدامات پیشگیرانه در ایران، تلاش ها برای کنترل ویروس کرونا را دشوارتر می کند»، France 24، ۴ مارس ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020،https://bit.ly/2UXmrK0
[4] «اقدام عجیب: سپاه پاسداران گواهی فوت برای جانباختگان در اثر ویروس کرونا صادر می کند»، شفق نیوز، ۱۰ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3a3eN50
[5] خبرگزاری دانشجو: «کوهکن: لایحه بودجه کنونی پاسخگوی شرایط نیست. تامین بودجه از طریق وام، کشور را دچار مشکل می‌کند»، ۱۷ فروردين ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2xSD9Rr
[6] «ویروس کرونا به درون مجلس ایران به رغم تعطیلی جلسات نفوذ کرد»، وبسايت روزنامه الیوم السابع، ۳ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2V0Xq0t
[7] «قرنطینه بحران ویروس کرونا در ایران را وخیم تر می کند»، روزنامه الشرق الاوسط، ۱۶ مارس ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2JRVhOm
[8] «ایران سرانجام به قرنطینه تمسک می جوید: تصمیمات سختگیرانه تر برای متوقف کردن گسترش ویروس کرونا»، روزنامه النهار، ۲۵ مارس ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2JRZx0i
[9] «کرونا دشمن است، مدارا جواب نمی دهد»، روزنامه سیاست روز، 19 فروردین 1399، تاریخ بازدید: ۱۰ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/2K05lVH
[10] «رییس جمهور ایران: از سرگرفتن فعالیت های اقتصادی کم خطر از ۱۱ آوریل»، رویترز، ۵ آوریل ۲۰۲۰، تاريخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2VrkWD0
[11] «رژیم ایران از ویروس کرونا سود می برد: وام ۱۲ درصد با از بین بردن یارانه های مردم»، Iran Focus، ۱۱ آوریل ۲۰۲۰ https://bit.ly/2UQNzJ
[12] «بانک مرکزی ایران طرح های مهمی را اعلام کرد»، خبرگزاری مهر، ۱۳ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2xAKc1c
[13] «موسوی: بیش از ۳۰ کشور و سازمان به دولت و مردم ایران کمک کرده اند»، خبرگزاری ایرنا، ۱۸ فروردین ۱۳۹۹، تاريخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3bThJCE
[14] «برای خرید تجهیزات لازم برای مقابله با ویروس کرونا: صندوق بین المللی پول ۵۰۰ هزار دلار به ایران می دهد»، خبرگزاری ایسنا، ۱۴ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2w7MwMJ
[15] «ناجا: ۲۴ نفر برای انتشار شایعه درباره ویروس کرونا بازداشت شدند»، تابناک، 7 اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: 13 آوریل 2020، https://bit.ly/3a61WPm
[16] «جهانگیری: بیش از همیشه زمان «همبستگی اجتماعی» و «تفاهم ملی» است ، خبرگزاری ایرنا، ۱۳ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2yh2xR9
[17] «سردار شریف: در روزهای آتی ما از دستاوردهای جدید بهداشتی- درمانی سپاه پاسداران رونمایی می کنیم»، ۱۴ فروردين ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/39D69do
[18] «حضور ۶۰۰ هزار بسیجی در عرصه مقابله با کرونا»، باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۶ فروردين ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3e00sd1
[19] . سعید جولکار، «سپاه پاسداران: به حاشیه راندن دولت در مبارزه با ویروس کرونا»، Middle East Online، 10 آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3cclxiD
[20] . آر تی عربی، ایران 85 هزار زندانی از جمله برخی زندانیان سیاسی در سایه گسترش ویروس کرونا به طور موقت آزاد کرد، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3fk7JUR
[21] . «گزارش وضعیت ایران»، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه)، ماه مارس ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3ckXwWH
[22]. همان.
[23]. «NPT مهمترین محور مذاکرات برجامی ایران و اروپا»، باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۱ اسفند ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: 30 مارس 2020، https://bit.ly/2VzLbbT
[24] . خبرگزاری مهر، شمخانی: دو قطبی کاذب اقتصاد-سلامت نباید ما را متوقف کند»، ۱۸ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2x6st1K
[25] . کنت ام. پولاک، «ویروس کرونا جمهوری اسلامی را نخواهد کشت»، Foreign Policy، ۲ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3aL0QK5
[26] . همان.
[27] «گزارشگر سازمان ملل خواستار رفع تحریم های ایران شد»، خبرگزاری مهر، ۱۳ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوريل 2020، https://bit.ly/39wP6JR
[28] «درخواست اتحادیه اروپا برای تعلیق تحریم های آمریکا علیه ایران برای مقابله با کرونا»، خبرگزاری ایسنا، ۱۶ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2UFpCpx
[29].«اتاق بازرگانی انگلیس و ایران خواستار توسعه عملیات مالی با اینستکس شد»، خبرگزاری ایرنا، ۱۲ فروردین ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/39ERJtn
[30] «جو بایدن با اشاره به بحران کرونا خواستار کاهش تحریم ها علیه ایران شد»، رادیو فردا، فروردین ۱۵, ۱۳۹۹، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3dXf9gX
[31] «کمک های چین برای مقابله با کرونا امشب با ۲ پرواز از پکن به ایران ارسال می شود»، آژانس خبری فارس، 16 فروردین 1399، ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3bRJWto
[32] «صندوق اوپک ۵۰۰ هزار دلار به ایران برای خرید تجهیزات مورد نیاز در مقابله با ویروس کرونا می دهد»، خبرگزاری ایسنا، 14 فروردین 1399، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2w7MwMJ
[33] عبدالسلام پور سالمی، «دلایل شکست ایران در مقابله با بحران ویروس کرونا»، خبرگزاری آناتولی، ۲ آوریل ۲۰۲۰، https://bit.ly/34t7QJx
[34] «کرونا و انتخابات ایران: چگونه رژیم ایران جان شهروندان را به خطر انداخت؟»، سکای نیوز عربی، ۲۳ فوریه ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/3cdb86h
[35] «چانه زنی و آینده جنبش اصلاحات در ایران»، موسسه بین المللی مطالعات ایران، ۷ ژانویه ۲۰۱۹، تاریخ بازدید: 11 آوریل 2020، https://bit.ly/2Ru3nRc
[36] پور سالمی، همان.
[37] مهدی خلجی، «ویروس کرونا در ایران (بخش اول): عامل روحانیت»، Washington Institute، ۹ مارس ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2XqJzSQ
[38] نعمت احمدی، «بی برنامگی مطلق دولت»، روزنامه جهان صنعت، ۱۰ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 10 آوریل 2020، https://bit.ly/2Xa6Kkf
[39] ایلی یوسف، «واشنگتن: تحریم ها همچنان باقی می مانند تا وقتی که تهران به حمایت مالی از تروریسم ادامه دهد»، الشرق الاوسط، ۸ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 11 آوریل 2020، https://bit.ly/2xiM3YA
[40] محمد علی و سلام الجاف، «واشنگتن آرايش نیروهای خود را در عراق تغییر می دهد»، وبسايت العربي الجديد، ۱۷ مارس ۲۰۲۰، تاريخ بازدید: 11 آوریل 2020 https://bit.ly/3a0n6hO
[41] موسسه بین المللی مطالعات ایران. «چانه زنى و آینده جنبش اصلاحات در ایران»، همان.
[42] «بروجردی: اروپا نتوانست خلا نبود آمریکا را در برجام پر کند/ پنج گام کاهش تعهدات برجامی قدرت چانه زنی ایران را رشد داد»، ایکانا، ۱۰ آوریل ۲۰۲۰، تاریخ بازدید 11 آوریل 2020. https://bit.ly/2X5WmKe
[43] «فعالیت های هسته ای ایران: آژانس بین المللی هسته ای هشدار داد و از ایران برای عدم همکاری انتقاد کرد»، وبسایت فرانس 24، ۳ مارس ۲۰۲۰، تاریخ بازدید: 11 آوریل 2020. https://bit.ly/3eeN3Gx
[44] پولاک، «ویروس کرونا جمهوری اسلامی را نخواهد کشت»، همان.
