مقدمه
در این زمان که هر کدام از کشورهای منطقه و فرامنطقه با بحرانهای متعددی درگیر هستند و پیامدهای فزاینده رقابت میان امریکا و چین بسیاری از مسائل کشورهای منطقه را – به طور مستقیم و غیر مستقیم – تحت تأثیر قرار داده است، و در این اوضاع که روابط ایران و امریکا از هیچ ثباتی برخوردار نیست و طرفین گاه بر سر مسائل هسته ای به توافق می رسند و برجام را امضا می کنند و گاه آن را نقض می کنند، بحرانهای پیاپی لبنان اعم از بحران انرژی و برق و همچنین حوادث «طیونه» و تنشهای امنیتی ناشی از آن، بار دیگر انظار جهانیان را متوجه لبنان کرد؛ کشوری که اختلافات داخلی میان جریانهای سیاسی و وجود منافع ژئوپلیتیک خارجی بحرانهای اقتصادی و سیاسی زیادی را رقم زده و دیر زمانی است که این کشور از افزایش بحرانها، عدم ثبات و نابسامانی داخلی و خارجی رنج می برد و به محض اینکه از درگیری با یک بحران قامت راست می کند، یک بحران سخت تری از راه می رسد و به بحرانهای موجود کشور افزوده می شود. این بحرانها در ابتدای سال 2019 میلادی به شکل بسیار پر رنگی خودنمایی کردند. علی رغم اینکه توافقات به وجود آمده در خصوص تشکیل دولت لبنان، اندکی گشایش به وجود آورده است، اما شواهد نشان می دهد که چالشها و مشکلات بسی فراتر از راه حلهای موجود است. بنابراین، چندان نمی توان به بهبود اوضاع امیدوار بود.
در این پژوهش تلاش خواهیم کرد تا به پرسشهای اساسی در مورد اوضاع بحرانی لبنان و مهمترین نشانه های اقتصادی، سیاسی و امنیتی این بحرانها، و نیز درباره چالشها و مشکلات کنونی لبنان پاسخ دهیم و در نتیجه، بتوانیم مهمترین شاخص هایی که آینده لبنان را برایمان ترسیم می کنند، را بیابیم.
نخست: بحرانهای درهم تنیده و راه حلهای دور از دسترس
کشور لبنان در حالی به پیشواز سال نو می رود که با بحرانها و چالشهای اقتصادی و مالی عدیده ای دست در گریبان است و تظاهرات خیابانی مردم که اواخر سال 2019 میلادی شروع شد چنان گسترش یافت که این کشور را وارد وضعیت فوق العاده کرده است. علاوه بر آن، انفجار ویرانگری که در آگوست 2020 میلادی شهر بیروت را لرزاند به مشکلات اقتصادی کشور دامن زد.
1. ابعاد و نشانه های بحران اقتصادی و بحران انرژی در لبنان
در حال حاضر، لبنان با یکی از بدترین بحرانهای اقتصادی جهان درگیر است. برخلاف علل ریشه ای و ساختاری طولانی مدتی که ناشی از عوامل داخلی و خارجی و گسترش فساد فزاینده در سیستم اقتصاد لبنان است، در بحران کنونی عوامل دیگری نیز دخیل است که ناشی از سیاست های پولی و بانکی است و همانطور که انتظار می رفت، پیامدهای زیانباری از خود برجای گذاشته است. بدهی دولت تا پایان سال 2020 میلادی، به میزان 95.6 میلیارد دلار (17.7 درصد از تولید ناخالص داخلی) رسیده بود که نسبت به بدهی دولت در سال 2019 میلادی حدود 5.3 درصد افزایش یافته است. ارز ذخیره بانک مرکزی در ربع اول سال 2021 میلادی حدود 17.5 میلیارد دلار است که نسبت به میزان ارز ذخیره ای سال 2020 میلادی که حدود 30.3 میلیارد دلار تخمین زده شده بود، کاهش چشمگیری به خود دیده است([1]). همه اینها سبب شده است که ارزش پول رسمی لبنان در مقابل ارزهای خارجی مخصوصا دلار امریکا، تقریبا ده برابر افت قیمت پیدا کند([2]). در مقابل، بر اساس برآورد بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی لبنان در سال 2020 میلادی به میزان 20.3 درصد کاهش داشته است. گفتنی است که این شاخص در سال 2019 میلادی 6.7 درصد کاهش داشت. در عین حال، بحران زندگی در لبنان به سطحی رسیده است که زندگی شهروندان را تحت فشار قرار داده است و شهروندان تقریبا 90 درصد قدرت خرید خود را از دست داده اند([3]). خوش بینانه ترین برآوردها حاکی از آن است که لبنان برای برون رفت از بحران کنونی، حداقل به 12 سال زمان نیاز دارد([4]). این در حالیست که بد بینانه ترین برآوردها حاکی از آن است که لبنان حداقل به دو دهه زمان نیاز دارد تا بتواند به اقتصاد خود سامان دهد.
همزمان، روابط اقتصادی لبنان با کشورهای منطقه و جهان کاهش یافته است. میزان مبادلات تجاری با کشورهای خلیج در طول ده سال گذشته به شکل چشمگیری افت کرده و از سالانه 450 میلیون دلار قبل از بحران، به 50 میلیون دلار در سال 2020 میلادی رسیده است و از میزان سرمایه گذاریهای خارجی نیز به تدریج کاسته شده است([5]). این کاهش روابط اقتصادی میان لبنان و دیگر کشورهای منطقه، اساسا ناشی از این است که کشورهای همجوار لبنان نسبت به نقش «حزب الله» و فعالیت های این حزب در داخل و خارج لبنان اعتراض دارند و مسأله حمایت های بین المللی و منطقه ای برای خروج لبنان از بحران کنونی و یا کاهش شدت این بحران به خلع سلاح «حزب الله» گره خورده است. علاوه بر آن، فعالیت های خارجی این حزب و دست داشتن در عملیات قاچاق از گذرگاههای غیرقانونی میان لبنان و سوریه که تحت کنترل نیروهای این حزب قرار دارد، و همچنین بحران کنونی میان لبنان و کشورهای خلیج که به خاطر دست داشتن حزب الله در قاچاق مواد مخدر به وجود آمده، مزید بر علت شده است. وقتی از بحران لبنان سخن به میان می آوریم، همه این مسائل را باید در نظر بگیریم؛ چرا که همین مسائل – حداقل-با وخیم تر ساختن بحران لبنان، آهنگ فروپاشی نظام اقتصادی و مالی این کشور را تندتر ساخته و با بدنام کردن این کشور و ارگانهای آن سبب شده است که کشورهای منطقه ای و غربی در تعامل خود با لبنان تجدید نظر کنند.
علاوه بر بحران اقتصادی، بحران انرژی نیز در ماههای اخیر رخ نمود و دیگر بخشهای خدمات عمومی را تحت تأثیر قرار داد و توان نهادهای لبنان در تأمین خدمات لازم برای همه مناطق کاهش یافت. در نتیجه، میلیونها شهروند لبنانی از دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی و آب محروم شدند. همزمان شدن این مسأله با بحران همه گیری (کوید-19 ) تهدید بسیار جدی برای سلامت عمومی به شمار می رود([6]).
2. راه حلهای پیشنهادی، مزید بر علت
درست در زمانی که کشور با بحرانهای فزاینده اقتصادی دست به گریبان است و دولت هم نتوانسته پیامدهای این بحرانها بر کشور را مهار کند، در ماههای اخیر حسن نصر الله دبیر کل «حزب الله» لبنان در چندین اظهارات خود برای برون رفت از بحران کنونی و کاهش شدت آن، بر گزینه های ایرانی تأکید کرده است. در ابتدا، او با استفاده از نهادهای وابسته به حزب الله چند ابتکار را روی دست گرفت. گفتنی است این نهادها یکی از متهمان ایجاد بحران مالی کنونی بوده و مورد انتقادهای فراوانی قرار گرفتند. علاوه بر آن، این نهادها که در راستای خدمت به اهداف ایران و گسترش نفوذ ایران در منطقه فعالیت دارند، با دور زدن نهادهای دولتی، سعی در ایجاد یک قلمرو نفوذ در داخل کشور لبنان دارند([7]). در کنار این ابتکارها، حزب الله از طریق سیستم بانکی موازی خود که مؤسسه خیریه ای به نام «جمعیت قرض الحسنه» است، اقدام به تأمین ارز می کند. گفتنی است که این مؤسسه خیریه علاوه بر اعطای وام در معاملات خود از دلار امریکایی استفاده می کند. در کنار این خدمات شبه بانکی، حزب الله کوپنهای غذایی در میان مردم توزیع کرد و از طریق سازمان «جهاد سازندگی» که یکی از شاخه های اجرایی این حزب است، برنامه های کشاورزی را روی دست گرفت. گفتنی است که جهاد سازندگی یکی دیگر از ابزارهای ایران است که در تعدادی از کشورهای منطقه در زمینه ایجاد زیر ساختهای شهری و نظامی فعالیت دارد([8]). حزب الله با این اقدامات غیر رسمی در تلاش است از بحران به وجود آمده، به عنوان فرصتی برای کسب شرعیت و تقویت پایگاه مردمی خود استفاده کند و با ایجاد سیستم اقتصادی جدید و بدیل، نقش ارگانهای دولتی را کم رنگ سازد که بی تردید این امر می تواند نفوذ دولت در کشور را با خطرات جدی مواجه کند.
اخیرا و درست در زمانیکه بحران اقتصادی و بحران انرژی همچنان رو به وخامت می گذاشت، «حزب الله» اعلام کرد که یک نفتکش حاوی سوخت از ایران رهسپار لبنان است. طولی نکشید که این حزب از رهسپاری نفتکش دوم و سوم خبر داد. بعد از این ماجرا، حزب الله پیشنهاد جنجال بر انگیزی را ارائه کرد مبنی بر اینکه برای استخراج نفت در آبهای ساحلی لبنان، از یک شرکت ایرانی کمک خواسته شود. در بحران انرژی لبنان، اقدامات حزب الله از معادله تازه ای در سیاست لبنان و موازنه قوا در داخل و خارج لبنان حکایت دارد. زیرا محموله های نفتی که حزب الله از آن به عنوان کمک بشر دوستانه ایران به لبنان یاد می کرد، در بحبوبه شدت یافتن بحرانهای اقتصادی و خدمت رسانی که لبنان و منطقه را در بر گرفته، اهداف اعلام نشده ای را دنبال می کند که در راستای تمایل حسن نصر الله در واردات سوخت از ایران و همان ایده ای که تقریبا یک سال قبل مطرح شد قرار دارد که از بیروت خواست برای عبور از بحرانهای اقتصادی با در پیش گرفتن سیاست نگاه به شرق به تقویت همکاریهای اقتصادی با ایران روی آورد. و بی تردید این نوع گرایش همان رویکرد اصلی ایران بعد از پیروزی انقلاب در نگاه به جهان است که غرب ستیزی و مبارزه با مظاهر غربی در آن جایگاه محوری دارد. در شرایط کنونی که لبنان اوضاع نابسامانی دارد، «حزب الله» بر این باور است که کشور با نگاه به شرق، در بسیاری از بخشهای اقتصادی و حیاتی از جمله نفت و گاز و دیگر عرصه های همکاری، روی ایران حساب باز کند. واضح است که اگر چنین طرحی عملی شود، لبنان باید بهای بسیار سنگینی را بپردازد و منتظر عواقب سخت آن باشد([9]). در این زمان که انتظار می رود چنین طرح و پیشنهادی منجر به کاهش مشکلات سوخت در لبنان شود، اما واقعیت این است که این طرح نه یک راه حل پایدار برای از بین بردن بحران انرژی و پیامدهای کنونی آن است، بلکه یک راه حل موقتی است که ضررهای آن بسی فراتر از فایده های مورد انتظار است. علاوه بر اقدامات و ابتکارات «حزب الله» که برای تقویت جایگاه خود در داخل کشور انجام می دهد و قبلا نیز به آن اشاره کردیم، استفاده این حزب از بحران سوخت در کشور و اقدام به واردات سوخت از ایران توسط نفتکش های ایرانی، می تواند فصل تازه ای از بحرانهای مالی لبنان را رقم بزند. زیرا گذشته از سودهای کلانی که حزب الله و ایران از فروش سوخت -با قیمتی بسی بیشتر از قیمت واقعی آن – به لبنان به جیب می زنند([10])، اما آنچه از همه خطرناکتر است، داد و ستد مالی خارج از چارچوب دستگاههای رسمی است که نحوه پرداخت آن هم روشن نیست. با اینکه احتمالا به دلیل محدودیت های ناشی از تحریم امریکا، بهای این محموله های سوختی با پول لبنانی پرداخت شود، اما در نهایت این مقدار پول باید به دلار تبدیل شده و بعد به دست ایران برسد. و تمامی این فرآیند خارج از چارچوب ارگانهای رسمی کشور لبنان صورت می گیرد([11]).
3. ابتکار انتقال گاز و برق، و میزان نقش طرفهای خارجی در این بحران
بعد از اینکه «حزب الله» از رهسپاری نفتکش های ایرانی حامل سوخت به سوی لبنان خبر داد، دورتی شیا سفیر امریکا در بیروت نیز از طرح خطوط انتقال گاز و برق از کشورهای مصر و اردن به لبنان خبر داد که قرار است از خاک سوریه عبور کند. این طرح در چارچوب یکپارچگی اقتصادی است که در راستای تلاشهای منطقه ای این سه کشور قرار دارد([12]). این طرح از ایده ای الهام گرفته شده است که بسیاری از تحلیلگران به آن باور دارند که برای ایجاد ثبات لازم در کشورهای منطقه و ایجاد توازن در مقابل نفوذ رو به گسترش ایران در کشورهای منطقه از جمله لبنان، باید راه مانور دادن «حزب الله» را سد کرد تا مبادا این حزب با نزدیک شدن به موعد انتخابات پارلمانی لبنان از این اقدام خود در واردات سوخت اهداف انتخاباتی خود را دنبال کند([13]). برخلاف آنچه به عنوان اهداف طرح انتقال گاز و برق به لبنان یاد شده است، باید گفت که این امر یک پارادوکس آشکاری در خود دارد و از چندین لحاظ نقض آشکار سیاست های منطقه ای و بین المللی به شمار می رود. زیرا علی رغم تلاشهای بین المللی و منطقه ای که در سالهای گذشته با هدف نظارت بر گذرگاههای غیر قانونی و ایجاد زیر ساخت امنیتی در مرزهای سوریه با لبنان صورت گرفته است ([14]) و کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای در مورد ایجاد ساز و کارهایی برای مقابله با فعالیت های قاچاق در مرزها به تفاهماتی دست یافته اند از جمله توافق اخیر ایالات متحده، روسیه و اسرائیل در مورد برچیدن حضور نیروهای ایرانی از مناطق شرق سوریه هم مرز با عراق که با هدف قطع راه مواصلاتی ایران که از راه خشکی از مرزهای ایران تا سواحل دریای مدیترانه در لبنان امتداد می یابد، اما ادامه ورود محموله های سوخت ایرانی از مناطق مرزی مجاور با سوریه به لبنان حکایت از آن دارد که این سیاست ها و ساز و کارها برای نظارت بر مناطق مرزی و گذرگاههای قاچاق کارآیی چندانی ندارد و تلاشها برای مقابله با بازوهای نیابتی ایران در منطقه ناکام مانده است. در نتیجه و با عنایت به مطالبی که بیان کردیم می توان گفت که موفقیت طرح انتقال گاز و برق به لبنان و توافقات اخیر در مورد منطقه «درعا» سوریه در کاهش نقش ایران در منطقه نیز با شک و تردیدهایی همراه است([15]).
دوم: بحران تشکیل دولت جدید میان رقابت و به بن بست کشاندن
محافل سیاسی داخل و خارج لبنان، نسبت به دولت جدید که در 10 سپتامبر 2021 میلادی به ریاست نجیب میقاتی تشکیل شد، با خوش بینی محتاطانه واکنش نشان دادند. گفتنی است که بعد از استعفای دولت حسن دیاب در آگوست 2020 میلادی که در پی انفجار بندر بیروت روی داد، بی دولتی و بن بست سیاسی در کشور حاکم بود که در این میان افرادی چون مصطفی ادیب و سعد الحریری مأمور تشکیل کابینه شدند اما بعد از چندی انصراف خود را از این امر اعلام کردند.
1. دولت میقاتی و تعاملات جریانهای داخلی لبنان
سرانجام در پی توافقات به وجود آمده میان جریانهای اصلی که در دوره های گذشته تشکیل کابینه را به بن بست کشانده بودند، طلسم بی دولتی در لبنان شکست و نجیب میقاتی از کابینه جدید خود رونمایی کرد. به نظر می رسد که حزب الله و هم پیمانان داخلی آن که از مهمترین جریانهای مانع تشکیل کابینه در دوره های قبلی بودند، در دولت جدید نیز نه تنها هیچ امتیاز راهبردی را از دست نداده اند بلکه این حزب علاوه بر تقویت جایگاه خود در داخل و خارج کشور، چندین وزارتخانه و نهاد دولتی و امنیتی مهم از جمله وزارت کار و حمل و نقل عمومی را در اختیار گرفته است که هرچند ماهیت خدمات رسانی دارد اما از اهمیت بالایی برخوردار است([16]). «حزب الله» با در اختیار گرفتن این وزارت تسلط خود بر راههای خشکی، دریایی و هوایی را تضمین کرده است. یعنی اینکه این حزب بر طرح انتقال گاز طبیعی مصر از طریق اردن و سوریه به لبنان نظارت خواهد کرد. و همچنین با تسلط بر فرودگاه بیروت، از آن برای عملیات قاچاق استفاده خواهد کرد. علاوه بر آن، این حزب که قبلا بر گذرگاههای غیر رسمی تسلط داشت، گذرگاههای مرزی رسمی را نیز در کنترل خود خواهد گرفت و پیامدهای این مسأله در آینده، امنیت کشورهای همسایه و مناسبات آنها با لبنان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. گفتنی است هم اکنون نیز این مسأله یکی از مسائل اختلافی در محافل دیپلماتیک و سیاسی لبنان است([17]).
2. همگرایی قدرت های خارجی در تشکیل دولت لبنان
بحران سیاسی و بن بستی که پیش از تشکیل دولت بر لبنان حاکم بود نه تنها ناشی از اختلافات قدرت های سیاسی داخلی لبنان بود بلکه انتظار برای توافق میان قدرت های بین المللی و تأثیر آن بر اوضاع لبنان نیز سهم عمده ای در این مسأله داشت. لذا می توان گفت که دولت جدید لبنان حاصل همگرایی میان چهار قدرت بین المللی و منطقه ای یعنی ایالات متحده، روسیه، فرانسه و ایران است. در حالیکه ایالات متحده و روسیه از دور اوضاع را زیر نظر داشتند، هم زمان با تلاشهای «حزب الله»، فرانسه و ایران برای حصول توافق دست به کار شدند. بعد از گفتگوی تلفنی امانوئل مکرون با همتای ایرانی خود یعنی ابراهیم رئیسی، در نتیجه همکاری میان فرانسه، ایران و «حزب الله» بر سر تشکیل دولت لبنان توافقی حاصل شد([18]).
این همگرایی فرانسه-ایران از سیاست یک بام و دو هوای فرانسه در قبال مسأله لبنان پرده برداشت. طرح یا ابتکار فرانسه که بعد از حادثه انفجار بندر بیروت در ماه آگوست 2020 میلادی روی میز آمد، شکست خورد و مکرون نیز احزاب و جریانهای سیاسی که مانع از اجرای این طرح شدند، را با ابزار تحریم تحت فشار قرار داد. بعدها، فرانسه با تغییر در رهیافت قبلی خود، بار دیگر بر تشکیل دولت لبنان – حتی اگر فاقد معیارهای مورد نظر ابتکار فرانسه باشد-تاکید کرد و با جریانهای سیاسی سنتی که قبلا آنها را به فساد متهم ساخته بود، وارد گفتگو شد و با تشکیل دولت میقاتی تلاش کرد بار دیگر همان طبقه سیاسی را بازتولید کند([19]).
3. چالشها و مشکلات پیش روی دولت نوپای میقاتی
علی رغم اینکه در مسأله تشکیل دولت لبنان گشایشی روی داد، اما در کل، مردم لبنان زیاد به آینده خوشبین نیستند. زیرا فرصتی که تیم دولت نوپا در اختیار دارد، از چند ماه فراتر نمی رود. و بعید به نظر می رسد که دولت میقاتی با این فرصت اندک بتواند اصلاحات ساختاری را آغاز کند.
چالش دیگری که فراروی دولت نوپا قرار دارد، افزایش تنش های امنیتی و سیاسی است که ممکن است لبنان را به بن بست سیاسی کشانده و نه تنها به بحران دولت بلکه به بحران حاکمیت منجر شود. این تنش از پرونده تحقیقات کنونی درباره حادثه انفجار بیروت ناشی می شود. و درست در زمانیکه دولت نوپای نخست وزیر میقاتی در تلاش است تا کشور را از بحران عمیق اقتصادی نجات دهد، «حزب الله» قصد دارد این دولت را در یک تنگنای دیگر قرار دهد([20]). درگیریهای مسلحانه اخیر «طیونه» و دیگر حوادث مسلحانه در کشور هرچند که برای ناظران اوضاع لبنان دور از انتظار نیست و نمونه کوچکتر تر آن را اخیرا در تنش های روستای خلده شاهد بودیم، اما اینگونه حوادث ناقوس خطر تازه ای را به صدا در آورده است. علاوه بر آن، شاخص های منفی حکایت از آن دارد که کشور به سوی پرتگاه بی ثباتی در حرکت است. از سوی دیگر، این درگیریها حاکی از آن است که نشانه های آغاز فصل تازه ای در فضای لبنان خودنمایی می کند. از مهمترین این نشانه ها، پر رنگ تر شدن اختلافات و صف بندی جریانها و احزاب سیاسی و موضعگیری بر اساس منافع آنها است([21]).
علاوه بر آن، این درگیریها ثابت کرد که انحصار سلاح به دست دولت، امری ناممکن است. و «حزب الله» با استفاده از عاطفه و احساسات مذهبی مردم لبنان، به ترویج فرقه گرایی ادامه می دهد و برای دستیابی به اهداف خود با ایجاد ناامنی، کشور را تا آستانه جنگ داخلی پیش می برد و در همان مرحله نگه می دارد. در شرایطی که کشورهای همجوار لبنان در صدد کاهش تنش های منطقه ای و جلوگیری از رو به رو شدن جریان های مختلف لبنان با حزب الله هستند، حزب الله و ایران برای رسیدن به توافق مورد نظر خود در لبنان اقدام به باج گیری می کنند. در حالیکه نزدیکی موعد انتخابات پارلمانی که از نظر محافل داخلی و خارجی لبنان برای حل بحران اقتصادی و سیاسی فزاینده کشور از اهمیت خاصی برخوردار است و نقطه آغاز تغییر و یا بازتولید قدرت در لبنان به شمار می رود، اما از نظر ناظران، وضعیت کنونی کشور چندان نوید بخش نیست. زیرا علی رغم اینکه شورای وزیران با صدور بیانیه ای 27 مارس را به جای 8 می 2022 میلادی برای برگزاری انتخابات تعیین کرده است([22]) اما چندین سناریوی جدید مطرح است که احتمال تعویق و یا لغو انتخابات را نیز وارد می داند. در اين ميان تفاوت دغدغه های هر کدام از احزاب و جریان های سیاسی بستگی به منافعشان دارد.
اولین سناریویی که تأخیر و یا لغو انتخابات را مطرح می کند، اختلافات کنونی قانون اساسی درباره اصلاحات مربوط به جلو انداختن انتخابات پارلمانی لبنان است که به تأیید شورای وزیران نیز رسیده است. و برخی از جریانهای سیاسی به حمایت قانون اساسی صف بسته اند و عده ای هم به حمایت از فرمان ریاست جمهوری. و این صف بندی می تواند لبنان خسته از بحرانها و مشکلات بی شمار را وارد فصل تازه ای از کشمکش های سیاسی کند.
سناریوی دوم نیز بر احتمال تعویق انتخابات آینده و نگرانی «حزب الله» از نتایج انتخابات 2022 میلادی حکایت دارد که ممکن است حزب الله قدرتی را که در جریان انتخابات پارلمانی سال 2018 میلادی کسب کرده بود از دست بدهد. اولین نگرانیهای «حزب الله» مربوط به پیامدهای تحولات داخلی ناشی از «اعتراضات اکتبر» سال 2019 میلادی و نارضایتی های روز افزون ملت لبنان از نقش این حزب در بحرانهای کنونی است. لذا، حزب الله از هم اکنون فعالیت های بسیجی و خدمات رسانی را روی دست گرفته تا مانع از کاهش آراء در حوزه های انتخاباتی خود، در انتخابات پارلمانی آینده شود. چرا که این حزب در محاسبات انتخابات پارلمانی آینده، احتمال سناریوی عراق را محتمل می داند([23])؛ هرچند که بعید به نظر می رسد که – همچون عراق- در لبنان نیز احزاب و جریانهای وابسته به ایران در انتخابات پارلمانی آینده شکست بخورند. زیرا برخلاف «حشد شعبیِ» عراق که تقریبا نوپا است، «حزب الله» از چندین دهه قبل، در بخشهای های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی لبنان ریشه دوانده است.
از این رو، انتخابات آینده از اهمیت خاصی برخوردار است و همه جریانها نیز به پیروزی در آن چشم دوخته اند. به همین سبب این انتخابات یک چالش مهم در برابر دولت فعلی خودنمایی می کند. اما درباره شرایط پس از انتخابات –صرف نظر از نتایج آن-باید گفت که وقوع هرج و مرج امری اجتناب ناپذیر است. زیرا اگر نتیجه انتخابات به نفع تیم «حزب الله» رقم بخورد، حمایت جامعه جهانی از لبنان قطع می شود و کشورهای عربی به لبنان روی خوش نشان نخواهند داد. آمریکا هم بر تصمیمات سازمان های مالی و پولی بین المللی سیطره دارد. اما اگر نتیجه انتخابات به نفع حزب الله رقم نخورد، در این صورت بی تردید، این حزب به ابزارهای تهدید امنیتی و سیاسی متوسل خواهد شد.
سوم: ملاحظات ژئوپلیتیک فراتر از راه حلهای موجود
در کنار نقش تعیین کننده عوامل داخلی و تأثیر بحرانهای اقتصادی و سیاسی بر آینده لبنان، برخی بر این باورند که آینده لبنان در گرو مسائل منطقه ای و بین المللی است چراکه تمام راههای برون رفت از بحرانهای اقتصادی و معیشتی لبنان ریشه در راهکار سیاسی محض دارد که غالبا به مسائل و تحولات منطقه ای گره خورده است.
1. ایالات متحده و پرونده توافق هسته ای با ایران
با خروج امریکا از افغانستان و روی کار آمدن حکومت طالبان، و همزمان با کنفرانس بغداد که تمامی طرفهای شرکت کننده تلاش داشتند نقش خود را در آینده منطقه برجسته نشان دهند، و میزبانی بغداد از گفتگوهای سری میان برخی کشورها از جمله گفتگوهای ایران و عربستان سعودی و همچنین مذاکرات سه جانبه امریکا، روسیه و امارات متحده عربی که لبنان را نیز در دستور کار خود داشت، همه این رویدادها حکایت از آن دارد که مسأله لبنان در این صف بندی ها نقش محوری دارد. و همه طرفها در کسب بیشترین کارت ها برای گفتگوهای هسته ای وین سخت در رقابتند؛ چراکه موازنه قوا و نفوذ در منطقه بر اساس نتیجه این مذاکرات رقم خواهد خورد. و مسیر و تحولات احتمالی این گفتگوها بر کاهش بحرانهای کنونی لبنان و یا بر وخامت آن و در نتیجه بر اوضاع کلی لبنان در آینده تأثیر گذار خواهد بود.
2. ابتکار فرانسه و اشتراک منافع با ایران در لبنان
در چنین شرایطی، فرانسه پیش از آنکه نتیجه مورد انتظار موفقیت آمیز گفتگوهای هسته ای امریکا و ایران مشخص شود، ابتکار عمل به خرج داد و در تعامل با ایران در مورد برخی از پرونده های منطقه ای نرمش دیپلماتیک را در پیش گرفت؛ از حضور فرانسه در کنفرانس “همکاری و مشارکت” بغداد و دستآوردهای سیاسی و اقتصادی که از توافق با جریانهای داخلی عراق نصیب فرانسه شد گرفته تا همگرایی فرانسه و ایران که بعد از کشمکش های داخلی لبنان، منجر به تشکیل دولت در این کشور شد. فرانسه انتظار دارد که این نرمش ضمن اینکه در موفقیت گفتگوهای هسته ای نقش مثبتی داشته باشد، منافع مشترک این کشور با ایران را در مناطق نفوذ ایران یعنی عراق و لبنان تضمین کند و نیز روابط تنگاتنگ خود را با نیروهای سیاسی سنتی در لبنان حفظ نماید. در نتیجه، پاریس می تواند در معادله نوین خاورمیانه جایگاه ویژه ای داشته باشد. علی رغم اینکه هماهنگی و موضع مشترک فرانسه با ایالات متحده زمینه را با همکاری ایران برای تشکیل دولت لبنان مساعد ساخت، اما بلافاصله بعد از رونمایی از دولت جدید لبنان، تنش بر سر منافع و نفوذ میان فرانسه و ایالات متحده بالا گرفت که بحران زیردریایی های استرالیایی نمونه آن است که فرانسه از آن با عنوان « دیپلماسی از پشت خنجر زدن» توسط امریکا یاد کرد که در پی نقش آفرینی فرانسه در لبنان صورت گرفته است و فرانسه نیز نسبت به این امر واکنش نشان داد که امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه، از نجیب میقاتی نخست وزیر لبنان در اولین سفر خارجی اش که به فرانسه صورت گرفت، استقبال کرد([24]).
3. بازگشت لبنان به جمع کشورهای عربی در گرو ملاحظات امنیتی
با توجه به شرایط کنونی لبنان به علاوه برقراری مجدد روابط دوستانه پاریس با تهران، در سایه عقب نشینی راهبردی امریکا از مسائل خاورمیانه، شرایط منطقه به سوی تنش زدایی وآرامش متقابل پیش می رود. و کشورهای منطقه هم در صدد کسب کارتهای بیشتری برای گفتگوها هستند با این هدف که تا آنجا که بتوانند اختلافات را از جمله اختلافات در مورد لبنان کنار گذاشته و به درگیریها پایان دهند و تا آنجا که ممکن است جلوی نفوذ ایران در لبنان را بگیرند که طرح انتقال برق و سوخت به لبنان آنطور که از نام آن پیداست با هدف تأمین گاز در این مرحله دشوار صورت می گیرد، گواه بر همین امر است. اما سؤال اساسی که در اینجا مطرح است این است که طرحهای پیشنهادی به لبنان تا چه میزان می تواند جلوی نقش ایران در منطقه را بگیرد و خیال کشورهای منطقه را از تهدیدهای امنیتی آسوده کند.
پاسخ به این سؤال چندان هم آسان نیست زیرا به مسائلی گره خورده است که پیش از این درباره میزان موفقیت طرحهای انتقال گاز و برق به لبنان یاد کردیم. البته تنشهای سیاسی و دیپلماتیک که اخیرا میان لبنان و کشورهای خلیج بالاگرفته است نیز در این امر بی تأثیر نیست. چیزی از آغاز این تنشها نگذشته بود که دولت نجیب میقاتی فاش کرد که «حزب الله» بر دولت لبنان و مراکز تصمیم گیری و نهادهای امنیتی لبنان تسلط دارد. و این امر می تواند اندک امیدی را که لبنان به دریافت کمک های کشورهای عربی داشت تا اقتصاد خود را از فروپاشی نجات دهد نیز به یأس تبدیل کند. همانطور که ضعف سیاستگران و رهبران لبنان ثابت شده است، نقش کنونی جامعه جهانی در جلوگیری از فروپاشی اقتصاد لبنان بدون در نظر گرفتن نقش «حزب الله» و ایران در منطقه، نیز ثابت کرده است که حساب کردن روی گفتگوهای برجامی و بدنبال آن – احتمالا- گفتگوهای منطقه ای، بی فایده است.
چهارم: موفقیت ایران در گره زدن اوضاع لبنان به طرح منطقه ای خود
با توجه به مطالبی که گذشت، «حزب الله» در تعیین اوضاع لبنان نقش پر رنگ و برجسته ای دارد. تحولاتی چون تشکیل دولت لبنان، روند گشایش با دمشق، ورود محموله های سوخت ایران به لبنان و در نهایت حوادث 14 اکتبر 2021 میلادی همه و همه دلالت بر این امر دارد که لبنان با دولت نجیب میقاتی وارد مرحله تازه ای شده است که در این مرحله، «حزب الله» بازیگر اصلی میدان با استفاده از تحولات منطقه ای، بین المللی و داخلی لبنان، ضمن گسترش هژمونی خود، جایگاه سیاسی و اقتصادی خود را در لبنان تقویت نموده است و همچنان به عنوان بازیگر اصلی، سمت و سوی تحولات کشور را مدیریت می کند([25]).
با توجه به آنچه بیان شد، انتظار می رود که ایران توسط «حزب الله» بیش از این، آینده لبنان را به دست گیرد که سفر امیر عبد اللهیان وزیر امور خارجه ایران علاوه بر دستاوردهای اقتصادی که اعلام شد([26])، پیامهای سیاسی اعلام نشده ای نیز دربرداشت. سفر عبداللهیان به بیروت از راهبرد احتمالی ایران برای آینده لبنان و تمام منطقه پرده برداشت که ایران می کوشد با استفاده از ابزار مناسبات اقتصادی اعتماد سازی میان ایران و کشورهای منطقه، این راهبرد را تحقق بخشد([27]).
گفتنی است که این سفر، تنها چند هفته بعد از آن صورت گرفت که عبداللهیان در «نشست بغداد برای همکاری و مشارکت» شرکت کرد و با مکرون رئیس جمهور فرانسه دیدار نمود. همچنین این سفر در زمانی صورت گرفت که سیاست جامعه جهانی در مورد موضع امریکا در خصوص معافیت لبنان، مصر، اردن و سوریه از تحریمهای قانون سزار در پروژه انتقال برق اردن و گاز مصر از خاک سوریه به لبنان هنوز مشخص نیست. با در نظرداشت این واقعیت ها و همچنین با در نظرداشت تحولات سیاسی و امنیتی می توان گفت که سفرهای رسمی و غیر رسمی مقامات ایرانی همگی با هدف تقویت نقش ایران در آینده لبنان و گره زدن لبنان با پروژه بزرگتر ایران صورت می گیرد؛ به ویژه اینکه این سفر بخشی از دیدارهای منطقه ای بود که دمشق و بیروت جزئی از برنامه های آن بود. همچنین این سفر در راستای تلاش ایران جهت کسب امتیاز لازم برای دور هفتم گفتگوهای برجامی صورت گرفت و چندین پیام به کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی داشت و عبد اللهیان در اظهارت خود گفت که تهران نمی خواهد موازنه قوای کنونی در لبنان بر هم بخورد و نقش منطقه ای ایران هیچ ارتباطی با گفتگوهای برجامی ندارد([28]). به گفته عبد اللهیان، از نظر ایران تحریمهای امریکا و تلاش برای محدود کردن نفوذ منطقه ای ایران در آذربایجان، افغانستان، عراق، سوریه و لبنان که همزمان با فشارهای غربی در پرونده مذاکرات برجامی صورت می گیرد و ایران را برای بازگشت به مذاکرات تحت فشار قرار می دهد، مسأله ای است که محاسبات ویژه خود را دارا است آن هم از دیدگاه ایران.
نتیجه گیری و نگاهی آینده نگر
با توجه به همه تحولات و مسائلی که به آنها پرداخته شد، می توان گفت که آینده لبنان کاملا مبهم است. و تا زمانیکه قدرت های منطقه ای و بین المللی از لبنان به عنوان ابزار فشار، نفوذ و چانه زنی در رقابت های دراز مدت چند جانبه استفاده می کنند، با این اوضاع بغرنج داخلی و خارجی، وضعیت لبنان همچنان مبهم باقی می ماند.
درباره شرایط داخلی لبنان باید گفت که دولت نوپای لبنان برآمده از موازنه قدرتهای داخلی و منطقه ای کنونی است. پس چنین دولتی نمی تواند راه حل پایدار و ریشه ای برای بحرانهای لبنان ارائه کند. بلکه یک داروی مسکن موضعی است که صرفا برخی از علایم بحران لبنان را درمان می کند اما یقینا از حل مشکلات اساسی لبنان عاجز است.
لبنان برای جلوگیری از فروپاشی اقتصاد خود به کمک های فوری بین المللی نیاز دارد و در این شرایط که چند ماه بیشتر تا برگزاری انتخابات پارلمانی باقی نمانده است، با توجه به اینکه دریافت کمک های بین المللی به ماهها مذاکره نیاز دارد، بعید به نظر می رسد که دولت میقاتی بتواند در این مورد کاری از پیش ببرد. علاوه بر آن، پیش شرط دریافت کمک های مالی بین المللی انجام اصلاحات داخلی، سیاسی و اقتصادی است. و سرازیر شدن این کمک ها مشروط به برقراری مجدد روابط خارجی لبنان با کشورهای منطقه و جهان و همچنین اتخاذ سیاست های خارجی هم راستا با قدرت های منطقه ای و بین المللی است. انتظار می رود در این شرایط که موازنه قدرت به هم خورده است، و «حزب الله» در این وضیعت بی دولتی با ابزارهای سیاسی و با زور اسلحه نفوذ خود را گسترش داده است، تنش ها و تحولات اخیر، لبنان را با مخصمه بزرگی که همان خشم و نارضایتی مردمی است، مواجه کند. با وجود چنین شرایطی، انتظار اینکه این دولت در آینده نزدیک یک نقشی کارآمد را بازی کند، یک انتظار بیهوده است.
علی رغم ترافیک دیدارهای دیپلماتیک در لبنان و انبوه راه حلهای پیشنهادی دیپلماتهای خارجی برای سامان دادن به اوضاع لبنان، اما واقعیت این است که منافع متضاد و پیچیده کشورهای همسایه لبنان تمامی معادلات قبلی را به هم می زند. از این رو، می توان گفت که لبنان در آینده نیز با بحران های اقتصادی و سیاسی دست به گریبان خواهد ماند.
([1])وب سایت الجزيرة، حل این بحرانها ممکن است چندین سال زمان ببرد در حالیکه مهاجرت بهترین گزینه است.. شهروندان لبنانی در محاصره سه بحران ، (22 سپتامبر 2021م)، تاريخ بازدید: 10 اكتبر 2021م، https://bit.ly/3b59RiX.
([2]) Mona Yacoubian, “Lebanon: Assessing Political Paralysis,” Economic Crisis and Challenges for U.S. Policy, United States Institute of peace, (29 July, 2021م), Accessed: 10 Oct, 2021, https://bit.ly/30iGQyh.
([3]) The World Bank, “Lebanon Sinking into One of the Most Severe Global Crises Episodes,” amidst Deliberate Inaction, (1 June, 2021م), Accessed: 12 Sep, 2021, https://bit.ly/392DS1Q.
([4]) Lebanon Economic Monitor, “Lebanon Sinking (To the Top 3),”spring 2021, (pp.12), accessed: 12 Sep, 2021, https://bit.ly/3Ghqgzd.
([5]) پایگاه اسپوتنیک عربی، با آمار و ارقام.. حجم روابط اقتصادی میان کشورهای خلیج و لبنان.. آیا این میزان بعد از اظهارات شربل و هبه تحت تأثیر قرار می گیرد؟، (20 می 2021م)، تاريخ بازدید: 12 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3CcAjTG.
([6]) Jared Malsin and Nazih Osseiran, “Beirut Port Explosion Fuels Lebanon’s Collapse,” The Wall Journal Street, (08 Aug, 2021م), Accessed: 12 Sep, 2021, https://on.wsj.com/3A8XfCy.
([7]) وب سایت صحيفة العرب، چگونه حزب الله لبنان را ابزاری جهت اعمال نفوذ خود قرار داد؟، (09 جولای 2021م)، تاريخ بازدید: 12 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3nrb9fM.
([8]) Giulia Dal Bello, “Hezbollah’s Economic Initiatives in Collapsing Lebanon,” Global Risk Insights, (15 May, 2021م), Accessed: 12 Sep, 2021, https://bit.ly/3DWOtKc.
([9]) حسام عيتانی، لبنان و مشکل «نگاه به شرق»، الشرق الاوسط، (01 جولای 2021م)، تاريخ بازدید: 12 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3nmqGgR.
([10]) رنا سعرتی، میلیونها دلار سود حزب الله از فروش مازوت، وب سایت العربیه ، (02 اکتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 11 اکتبر 2021م، https://bit.ly/2YEh6Mt.
([11]) فارس خشان، اقدام نصر الله همچون شوخى در عزاست، وب سایت النهار العربی ، (10 ژوئن 2021م)، تاريخ بازدید: 12 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/2X8nREY.
([12]) وب سایت مرکز پژوهشها و مطالعات پیشرو المستقبل، چتر حمایتی امریکا، بازتابهای منطقه ای انتقال گاز و برق وادراتی لبنان از خاک سوریه، (06 سپتامبر 2021م)، تاريخ بازدید: 11 اکتبر 2021م، https://bit.ly/3CdkVqd.
([13]) چتر حمایتی امریکا، بازتابهای منطقه ای انتقال گاز و برق وادراتی لبنان از خاک سوریه، همان.
)[14] (Sarit Zehavi & Eric R. Mandel, “The dangerous impotence of UNIFIL’s mission in Lebanon,” (17 Sep, 2021م), Accessed: 22 Oct, 2021, https://bit.ly/3B9P6NG.
([15]) Lina Khatib, “Iran’s fuel shipment to Lebanon requires regional policy shift,” Chatham House, (20 Oct, 2021م), Accessed: 22 Oct, 2021. https://bit.ly/3B3Y6UJ.
([16]) Tony Badran, “Lebanon’s New Hezbollah Government,” News Week, (16 Sep, 2021م), Accessed: 17 Sep, 2021. https://bit.ly/3hNO6rK.
([17]) جونی فخری، آغاز بکار دولت لبنان.. حزب الله اینگونه وزارت کار را به خدمت می گیرد، وب سایت العربیه ، (13 سپتامبر 2021م)، تاريخ بازدید: 17 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3kIEwIA.
([18]) تسنيم نيوز، رئیسی در تماس تلفنی با مکرون؛ تحریمهای علیه ایران باید لغو شود، (14 شهريور 1400ه.ش)، تاريخ بازدید: 17 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3znrbtb.
([19]) وب سایت الشرق الأوسط، ابتکار فرانسه در بوته نقد، فراتر از تبریک به مناسبت تشکیل دولت، (17 سپتامبر 2021م)، تاريخ بازدید: 17 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/39kzNX8.
([20]) آسوشیتدپرس، لبنان.. درگیری های پنجشنبه و شرط بندی های «نخبگان حاکم»، وب سایت الحرة، (16 اکتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 16 اکتبر 2021م، https://arbne.ws/30DJ9w9.
([21]) محمد منصور، آرامش موقت.. بعد از درگیریهای بیروت نوبت کدام حادثه است؟ وب سایت المرصد المصری، (16 اکتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 16 اکتبر 2021م، https://bit.ly/3mVOBlk.
([22]) وب سایت الحرة، لبنان: پارلمان با جلو انداختن موعد انتخابات موافقت کرد.. و باسیل تهدید به اعتراض می کند ، (19 اکتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 22 اکتبر 2021م، https://arbne.ws/2Zk3RA8.
([23]) حنا صالح، لبنان: سرنوشت انتخابات پارلمانی یا تقلب یا لغو انتخابات!، پایگاه اینترنتی الشرق الأوسط، (07 اکتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 17 اکتبر 2021م، https://bit.ly/3jcprOa.
([24] ) اسپوتنیک عربی، پیامدهای ائتلاف زیردریایی ها.. بعد از تنش میان فرانسه و امریکا، لبنان گزینه های سختی در پیش دارد، (25 سبتمبر 2021م)، تاريخ الاطلاع: 17 أكتوبر 2021م، https://bit.ly/3CckCfg.
([25]) احمد جابر، وضعیت هلال شیعی و وضعیت مخالفین آن، پایگاه اینترنتی المدن، (20 سپتامبر 2021م)، تاريخ بازدید: 20 سپتامبر 2021م، https://bit.ly/3CpWm9l.
([26]) خبرگزاری تسنیم، اهداف و پیامهای سفر امیرعبداللهیان به بیروت و دمشق به روایت روزنامه لبنانی، (19 مهر 1400ه.ش)، تاريخ بازدید: 20 اکتبر 2021م، https://bit.ly/3CaYxxM.
([27]) تي آر تي فارسى، تاکید رئیسی بر ارتباط با کشورهای همسایه و منطقه، (19 أكتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 23 اکتبر 2021م، https://bit.ly/3GerFqd.
([28]) وب سایت المركزية، سفر عبد اللهیان به لبنان ناقض حق حاکمیت لبنان است، نه به اشغالگری ایران، (05 اکتبر 2021م)، تاريخ بازدید: 16 اکتبر 2021م، https://bit.ly/3p91ifc.
