در اتفاقی کاملا غافلگیر کننده، درگیریهای شدیدى و با استفاده از سلاحهای سنگین میان دو ارگان مهم نظامی در سودان شعله ور شد. این درگیریها که میان ارتش سودان به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان رئیس شورای حاکمیت انتقالی و نیروهای واكنش سریع به رهبری معاون شورای حاکمیت یعنی محمد حمدان دقلو ( حمیدتی ) در خارطوم پایتخت و برخی دیگر از شهرهای سودان روی داد، تا کنون به کشته و زخمی شدن دهها تن از نظامیان و غير نظامیان منجر شده است. ارتش سودان علت آغاز این حملات هوایی و درگیریها را به این مسأله ربط داده است که نیروهای واكنش سریع تلاش داشتند برخی از پایگاههای راهبردی در پایتخت و دیگر شهرها را به کنترل خود بگیرند. در عین حال، نیروهای واكنش سریع نیز ادعا دارند که ارتش اردوگاهها و پایگاههای آنها را در قسمت جنوبی پایتخت با اسلحه سبک و سنگین هدف قرار داده است. این تنش زایی میان ارتش سودان و نیروهای واكنش سریع بعد از آن صورت گرفت که دو طرف در مورد سازوکار و مراحل ادغام نیروهای واكنش سریع در ارتش دچار اختلاف شدند.
در این گزارش علل و ماهیت اختلافات میان ارتش و نیروهای واكنش سریع که این تنش زایی خطرناک را رقم زده، و نیز پیامدهای آن بر اوضاع و امنیت و ثبات کشور مورد بررسی قرار می دهیم. و به دلایل تنش آفرینی نیروهای واكنش سریع و مخالفت آن با جدول زمانی که ارتش برای ادغام ارائه داده نگاهی می اندازیم و پیامدهای جنگ کنونی میان دو نهاد نظامی بر اوضاع سودان را بررسی می کنیم.
نخست: آغاز علنی اختلافات میان ارتش و نیروهای واکنش سریع
از همان ابتدا که مسأله ادغام نیروهای واکنش سریع در ارتش مطرح شد، اختلاف میان این دو علنا خود را نشان داد. در ژوئن 2021 میلادی فرمانده نیروهای واکنش سریع اعلام کرد که طرح مسأله ادغام نیروهای واکنش سریع در ارتش ممکن است به چند دستگی سودان منجر شود. در 25 اکتبر 2021 ژنرال عبدالفتاح از اقدامات فوق العاده و از جمله، انحلال شورای حاکمیتی و شورای وزیران و اعلان حالت فوق العاده خبر داد که برخی از جریانهای سیاسی این اقدام را یک «کودتای نظامی» خواندند. در آگست 2022 میلادی حمیدتی در اظهاراتی گفت که اقدامات البرهان که به موجب آن شورای حاکمیتی و دولت غیر نظامی را منحل ساخت، عملا ناکارآمد بوده و سودان را در وضعیتی بدتر قرار داده است. وی همچنین بر ضرورت اجرای توافق چارچوب و تحویل قدرت به غیر نظامیان تأکید کرد و با هرگونه برخورد با تظاهر کنندگان مخالفت نمود. وی همچنین از مشارکت در اقدامات 25 اکتبر که به گفته وی یک کودتا بود، اظهار ندامت کرد. به دنبال این اظهارات، اختلافات میان او و البرهان شدت یافت.
در دسامبر 2022 میلادی و بعد از امضای توافقنامه چارچوب برای دوره انتقالی که بر کناره گیری ارتش از سیاست و تحویل قدرت به غیر نظامیان تأکید دارد، اختلاف میان طرفین در مورد مسأله ادغام نیروهای واکنش سریع بالا گرفت و بعد از اینکه در اواخر ماه مارس 2023 میلادی نمایندگان ارتش از جلسات اصلاحات امنیتی و نظامی به خاطر عدم وجود یک جدول زمانی مشخص برای روند ادغام کناره گیری کردند، این اختلافات به شکلی بسیار پررنگی خود را نمایان کرد.
بر اساس جدول زمانی مورد توافق نیروهای سیاسی و نهاد نظامی قرار بود برای پر کردن خلأ ناشی از اقداماتی که البرهان در 25 اکبتر 2021 میلادی اعلان کرد و به موجب آن دولت عبد الله حمدوک را منحل ساخت، یک دولت غیر نظامی تازه ای تشکیل شود و در اوایل ماه آوریل 2023 میلادی توافقنامه نهایی با نیروهای سیاسی به امضا برسد اما با بالاگرفتن اختلافات میان ارتش و نیروهای واکنش سریع امضای این توافقنامه به زمانی نامعلوم موکول شده است. در اینجا به مهمترین اختلافات در مورد ادغام نیروهای واکنش سریع نگاهی خواهیم داشت:
یک. ارتش سودان خواهان ادغام «نیروهای واکنش سریع» در ظرف شش ماه بود؛ در حالیکه نظر نیروهای واکنش سریع این بود که روند ادغام در ارتش در بازه زمانی بیش از 10 سال صورت گیرد.
دو. دومین اختلاف، مربوط به مسأله رتبه های نظامی افسران «واکنش سریع» بود؛ یعنی ارتش بر این نظر بود که افسران این نهاد نظامی مجددا رتبه بندی شوند در حالیکه نیروهای واکنش سریع بر حفظ رتبه فعلی افسران خود پافشاری می کرد.
سه. سومین اختلاف این بود که ارتش از نیروهای واکنش سریع می خواست که به اقدامات سربازگیری خود پایان دهد. نیروهای واکنش سریع به طور گسترده ای اقدام به سربازگیری در پایگاههای نظامی خود در سرتاسر کشور می کند که این مسأله مخالفت ارتش را به دنبال داشته است.
چهار. اختلافات میان عبدالفتاح البرهان و محمد حمدان حمیدتی گسترده تر شد و حتی طرفین در مورد اینکه در دوره ادغام فرماندهی کل ارتش بر عهده چه نهادی باشد، اختلاف نظر پیدا کردند. نیروهای واکنش سریع اصرار دارند که فرماندهی کل بر عهده رئیس جمهور غیر نظامی کشور باشد ولی ارتش با این نظر مخالف است.
در روزهای اخیر با بالا گرفتن جنگ لفظی میان فرماندهان ارتش و نیروهای واکنش سریع، بر دامنه تنشها نیز افزوده شد و اختلافات میان طرفین به طور بی سابقه ای به تنشهای امنیتی رسید. نیروهای واکنش سریع بدون آگاهی ارتش و یا هماهنگی با ارتش حدود 100 خودرو حامل سرباز و سلاح به سوی فرودگاه مروی در شمال سودان اعزام کرد که یک فرودگاه راهبردی است و در شرایط اضطراری به کمک فرودگاه خارطوم می پردازد و یک پایگاه هوایی نیز در آن وجود دارد که وظیفه آن پشتیبانی از فرودگاه نظامی خارطوم است. همچنین نیروهای واکنش سریع حضور خود را در خارطوم و برخی از دیگر شهرهای سودان تقویت كرد. و گمانه زنی هایی در مورد احتمال وقوع درگیری میان ارتش و نیروهای واکنش سریع مطرح شد. همچنین در روز پنجشنبه 14 آوریل 2023 میلادی ارتش سودان هشدار داد که اگر حمیدتی نیروهای خود را از فرودگاه مروی خارج نكند، احتمال درگیری میان ارتش و نیروهای واکنش سریع وجود دارد.
دوم: نیروهای واکنش سریع چيست؟ و فرمانده آنها چگونه سلطه خود را بر سودان تقویت نمود؟
نیروهای واکنش سریع که اکنون تقریبا 100 هزار جنگجو دارد، در زمان عمر البشیر رئیس جمهور پیشین و برای کمک به مقابله با تحرکات جنگ طلبانه در دارفور تشکیل شد. در سال 2013 میلادی به صورت «نیروهای شبه نظامی» زیر نظر دستگاه امنیت ملی سودان فعالیت می کرد. در سال 2017 میلادی البشیر تصمیم گرفت وضعیت این نیروها رسمی تر شود و پارلمان سودان نیز قانونی را تصویب کرد که به موجب آن وضعیت این نیروها سازمان یافته و از زیر مجموعه نهاد اطلاعاتی خارج و به ارتش سپرده شود. اما در جریان انقلاب مردمی که در 2018 میلادی علیه حکومت عمر البشیر به راه افتاد، البشیر از نیروهای واکنش سریع خواست تا مردم را سرکوب کند ولی حمیدتی فرمانده این نیروها از این امر سر باز زد و در کنار اعتراض کنندگان قرار گرفت. در آوریل 2019 میلادی نیروهای واکنش سریع در اثر فشارهای مردمی و تحصن اعتراض کنندگان در مقابل مقر فرماندهی کل ارتش سودان در سرنگونی حکومت البشیر مشارکت نمود. در همان سال، حمیدتی برای تقسیم قدرت توافقی امضا کرد که به موجب آن مقام معاونت شورای حاکمیت انتقالی به حمیدتی رسید و ریاست آن را ژنرال عبدالفتاح البرهان بر عهده داشت.
پشتیبانی نیروهای واکنش سریع از انقلاب و مشارکت آن در سرنگونی حکومت البشیر سبب شد که این نیروها و نیز فرمانده آن در میان مردم محبوبیت کسب کنند. اما دیری نپایید که نیروهای واکنش سریع به مشارکت در پراکنده ساختن تحصن مردمی در مقابل مقر فرماندهی کل که به کشته شدن تعداد قابل ملاحظه ای از مردم غیر نظامی منجر شد، متهم گشت و این اعتماد مردمی از بین رفت و رابطه با غیر نظامیان به تیرگی گرایید. و با مشارکت نیروهای واکنش سریع در اقدامات البرهان که به موجب آن در 25 اکتبر 2021 میلادی دولت غیر نظامی به ریاست عبدالله حمدوک را منحل ساخت، شکاف میان حمیدتی و غیر نظامیان بیشتر شد.
سوم: علل تنش آفرینی نیروهای واکنش سریع و مخالفت با روند ادغام در ارتش
به نظر می رسد تحرکات اخیر نیروهای واکنش سریع و در کنترل گرفتن فرودگاه مروی با این هدف صورت گرفت که ارتش را تحت فشار قرار داده و آن را به پذیرش خواسته هایش مبنی بر طولانی کردن بازه زمانی دوره ادغام وادار سازد. همچنین حمیدتی خواست تا فرودگاه مروی را از کنترل ارتش خارج سازد تا مبادا مهمات موجود در این فرودگاه برتری احتمالی ارتش بر نیروهای واکنش سریع را تضمین کند.
علاوه بر آن، ادغام نیروهای واکنش سریع ممکن است دستاوردهای سیاسی و اقتصادی حمیدتی و فرماندهان واکنش سریع را که بعد از سرنگونی عمر البشیر رئیس جمهور برکنار شده کسب کرده بودند، بر باد دهد. البته این امر نگرانیهای دیگری نیز برای حمیدتی به همراه دارد از جمله این که احتمال دارد به خاطر اینکه او شایستگی لازم برای داشتن رتبه نظامی فعلی را ندارد، از فعالیت نظامی کنار گذاشته شود. همچنین، امکان دارد او به خاطر اتهاماتی در مورد نقض حقوق بشر در دارفور و دست داشتن در متفرق کردن تحصن مقابل مقر فرماندهی کل در سال 2019 میلادی، محاکمه شود.
در دوره اخیر، حمیدتی برای تضمین آینده فعالیت سیاسی خود در سودان گامهایی برداشت که از جمله آنها می توان به ائتلاف با تعدادی از احزاب و رهبران سیاسی، نزدیکی به انقلابیون و تمسک به شعارهای آنها، برقراری روابط قوی با کشورهای تأثیرگذار منطقه ای نام برد. علاوه بر آن، وی با استفاده از نفوذ نظامی و نیز به دست گرفتن کنترل معادن طلا در دارفور ثروتهای هنگفتی را برای خود گرد آورده است. وی همچنین برای حفاظت از دستاوردهای اقتصادی کلانی که طی سالیان قبل کسب نموده، اقدام به تأسیس چندین شرکت نموده است.
چهارم: فرجام و پیامدهای این بحران بر اوضاع سودان
ادامه درگیری میان ارتش و نیروهای واکنش سریع امضای توافق چارچوب را به تأخیر می اندازد. و این احتمال هم وجود دارد که روند انتقال سیاسی و گذار دموکراتیک در سودان را به بن بست بکشاند. سودان که از شرایط سخت اقتصادی و اوضاع شکننده امنیتی رنج می برد، درگیریهای کنونی قطعا شرایط را وخیم تر می کند.
اگر ارتش سودان بتواند معادله جنگ را در پایتخت به نفع خود تغییر دهد، نیروهای واکنش سریع به مناطق دیگری از جمله دارفور رو خواهند آورد. در نتیجه به یک جنبش عصیانگرانه اى تبدیل خواهد شد که احتمالا صلح و امنیت سودان را با خطر جدی مواجه كند. و در این شرایط که ارتش با تمام توان در تلاش است تا معادله جنگ را به نفع خود رقم زند و نیروهای واکنش سریع را به عنوان شبه نظامیان عصیانگر معرفی کند، این احتمال نیز وجود دارد که نیروهای واکنش سریع در آینده و در راستای مقدمه چینی برای جدایی اقلیم دارفور، در این اقلیم دست به سربازگیری زده و سایر نیروهای عصيانگر را در قالب یک ارتش واحد ادغام نماید. اکنون و مخصوصا بعد از حملات نیروهای هوایی می توان گفت که در روی زمین کفه ترازو به نفع ارتش سنگینی می کند؛ اما با این همه، اگر چنانچه نیروهای واکنش سریع موفق شود معادله جنگ را به نفع خود تغییر دهد، این امر می تواند به معنای فروپاشی ارتش و نهادهای سنتی آن و در نتیجه سیطره حمیدتی بر تمامی سودان و در اختیار گرفتن حکومت سودان باشد و این سناریویی است که اکثریت مردم سودان آن را نمی پذیرند.
در توافقنامه چارچوب سازوکار انحلال نظام پیشین نیز پیش بینی شده است. در طی روزهای گذشته طرفداران نظام البشیر برای ناکام ساختن این توافق به فعالیت های رسانه ای گسترده ای دست زدند. در نتیجه می توان گفت که تداوم این درگیریها میان ارتش و نیروهای واکنش سریع به طور مستقيم به نفع طرفداران نظام پیشین است که از هیچ تلاشی برای بازگشت به قدرت دریغ نمی کنند. از سویی دیگر، شکست این توافقنامه و کنترل ارتش بر اوضاع سبب می شود که ارتش در مقابل نیروهای مردمی که برای موفقیت طرح گذار دموکراتیک در سودان فعالیتهای سیاسی خود را شدت بخشیده اند، دست بالایی داشته باشد؛ به ویژه اینکه اقداماتی که البرهان در 25 اکتبر سال گذشته به اجرا گذاشت، تعداد قابل توجهی از نیروهای ارتش را در نهادهای کشور جای داد.
در مهمترین بندهای توافقنامه چارچوب بر انتخاب نخست وزیر موقت از سوی نیروهای انقلابی، برگزاری انتخابات در پایان دوره موقت دوساله، سپردن انتخاب رئیس دستگاه اطلاعات کشور به نخست وزیر، آغاز روند گسترده بررسی جنایات و محاکمه مرتکبین آنها، داشتن یک ارتش ملی یکپارچه کارآزموده، ادغام نیروهای واکنش سریع در ارتش، قرار دادن نیروهای امنیتی به عنوان زیر مجموعه وزارت کشور، پای بندی به اصل جرم انگاری کودتاهای نظامی، ممانعت از فعالیتهای سرمایه گذاری ارتش و نیروهای امنیتی و اطلاعاتی، در پیش گرفتن سیاست خارجی متوازن و در راستای منافع کشور و جلوگیری از وخامت اوضاع اقتصادی کشور تأکید شده است. از این رو، تداوم بحران میان ارتش و نیروهای واکنش سریع نه تنها به بهای ناکامی توافق چارچوب تمام می شود بلکه سبب می شود ارتش به بهانه اینکه کشور در وضعیت وخیم امنیتی قرار دارد و نیازمند دخالت قاطعانه ارتش در تمامی نهادهای کشور است، حکومت را به تنهایی در اختیار بگیرد.
در پایان، می توان گفت که جنگ کنونی میان ارتش و نیروهای واکنش سریع در خارطوم و دیگر شهرهای سودان و تلاش هر طرف برای تغییر معادله جنگ به نفع خود، نشان می دهد که اوضاع از کنترل خارج شده است. و محافل ملی، منطقه ای و بین المللی نگران این مسأله هستند که مبادا کشور به سوی یک جنگ تمام عیار سوق داده شود. از این رو، لازم است که فرماندهان این دو نهاد نظامی سر عقل آیند و پیش از آنکه کشور به سوی نابودی رود، به گفتگو روی آورند. البته کشورهای عربی برای کنترل این بحران دست به تلاشهایی زده اند مثلا، جامعه کشورهای عربی برای بررسی راههای احتمالی تنش زدایی در سودان خواهان برگزاری یک جلسه فوق العاده شده است. و عربستان سعودی نیز در تلاش است تا میان حمیدتی و البرهان میانجیگری کند تا پیش از آنکه دیر شود، اوضاع را سامان بخشد.
