آیا برجام عملا مرده است؟ ارائه یک جواب روشن و مستقیم به این سؤال، برای ناظرانی که مسائل ایران را دنبال می کنند، کار ساده ای نیست.
و این چیستان بعد از حمله 7 اکتبر حماس و عملیات انتقامی اسرائیل پیچیده تر شده است. تهدیدهای ایران علیه اسرائیل همچنان سطحی است و مهمترین گروه نیابتی آن یعنی “حزب الله” دست به تحرکات محتاطانه و حساب شده ای می زند. واشنگتن نیز همچون تل آویو انبارهای تسلیحاتی و پایگاههای مزدوران مورد حمایت ایران در شرق سوریه را هدف حملات خود قرار می دهد. در حالی که بخش اعظم زنجیره تأمین میان تهران و شبه نظامیانش از کار افتاده است، حملات انتقامی علیه پایگاههای نظامی آمریکا در عراق، سوریه، دریای عرب، دریای سفید و دریای مدیترانه حتی اگر موفق به کسب دستاورد جزئی شود باز هم همچنان ادامه خواهند داشت. در گرماگرم این جنگ شدید، طرفین مذاکرات هسته ای را پشت درهای بسته از سر نخواهند گرفت. تلفات جانی جنگ اخیر دشمنی میان اسرائیل و فلسطینی ها را عمیق تر خواهد کرد و این امر سبب می شود که روایت ایران درباره «مقاومت» برای سالیان آینده تقویت گردد. و این وضعیت سبب می شود که ایران برای دفاع از حاکمیت خود و همچنین همانطور که ادعا می کند برای حمایت از «مستضعفان» به تقویت نظامی خود بپردازد. با اینکه ایران در زرادخانه خود موشکهای بالستیک میان برد پیشرفته ای دارد، اما آنچه که هنوز جای آن در زرادخانه ایران خالیست، همان بازدارندگی هسته ای است.
محاسبات هسته ای
آژانس بین المللی انرژی هسته ای همچنان نمی تواند بر برخی از تأسیسات مهم ایران نظارت داشته باشد.
گزارش آژانس که در ماه سپتامبر منتشر شد به وضوح نشان می دهد که ایران زمان گذر از آستانه هسته ای را کوتاه کرده است و -اگر بخواهد- با ساخت بمب هسته ای نیز فاصله چندانی ندارد. و تهران همچنان توافقات موقت با آژانس بین المللی انرژی هسته ای را نقض می کند؛ طبق این توافقنامه ها باید دوربینهای نظارتی آژانس در تأسیسات هسته ای ایران نصب و فعال باشد. همچنین تهران به بازرسان آژانس اجازه بازرسی از اماکن مورد نظرشان را نمی دهد و همچنان در پاسخ به سؤالات مهم آژانس توضیح قابل قبولی ارائه نکرده است.
آژانس بین المللی انرژی هسته ای در گزارش ماه سپتامبر خود اعتراف کرده است که چون ایران برای نقض تضمینهای مربوطه راه حلی در نظر نگرفته است، توان آژانس برای نظارت بر برنامه پیچیده و رو به رشد ایران نیز کم شده است. آژانس بدون دوربینهای برخط و بازدیدهای بازرسان خود نمی تواند از جابجایی مواد و تجهیزات هسته ای به مراکز اعلام نشده با خبر شود. آژانس بین المللی انرژی هسته ای تخمین می زند که ایران 122 کیلوگرم اورانیوم با خلوص 60 درصد در اختیار دارد. گزارشهای آژانس می گویند که تهران می تواند با 40 کیلوگرم اورانیوم با خلوص 60 درصد و سه یا چهار مجموعه سانتریفیوژهای پیشرفته متناوب، «در مدت 12 روز به اورانیوم غنی سازی شده مورد نیاز برای ساخت سلاح هسته ای دست یابد».
اکنون ایران فقط به یک سوم ذخیره فعلی اورانیوم غنی سازی شده با خلوص 60 درصد نیاز دارد. اما « وقتی که ایران به بازرسان این آژانس اجازه بازرسی نمی دهد، آژانس نمی تواند ثابت کند که ایران از آستانه هسته ای عبور کرده است».
آژانس بین المللی هسته ای به این مطلب اشاره دارد که ایران می تواند اورانیوم با خلوص 90 درصد مورد نیاز برای ساخت سلاح هسته ای را در مدت یک ماه بعد از گذر از آستانه هسته ای تولید کند. بدین ترتیب، از ماه می 2023 میلادی به بعد، ایران اورانیوم مورد نیاز برای ساخت 6 بمب هسته ای را در اختیار دارد.
ایران می تواند در ظرف یک ماه اورانیوم مورد نیاز برای ساخت 6 بمب هسته ای، در دو ماه برای 8 بمب، در سه ماه برای 9 بمب و در چهار ماه برای 10 بمب را تولید کند. ایران در 19 ماه آگست 121.6 کیلوگرم اورانیوم غنی سازی شده با خلوص 60 درصد و یا به عبارتی 179.9 کیلوگرم «هگزافلوراید اورانیوم» در اختیار داشت. و تا زمان تهیه این گزارش، ایران از تمام توانمندیهای خود برای غنی سازی در تأسیسات فوردو استفاده نکرده است.
وضعیت خطرناک است؛ زیرا بیش از دو سال و نیم است که ایران هیچ اطلاعات تازه ای ارائه نداده و آژانس هم نتوانسته است بر اساس پروتکل الحاقی برای بازرسی های تکمیلی به تأسیسات هسته ای ایران دسترسی داشته باشد».
ایران از لحاظ فنی توانایی تولید اورانیوم- 235 غنی سازی شده با خلوص 90 درصد را دارد. در عین حال، برای تولید پلوتونیوم ( که به صورت طبیعی وجود ندارد ) رآکتورهای آب سنگین در اختیار دارد. واقعیت این است که ایران تا سال 2003 میلادی آزمایشات پیشرفته و زیادی درباره ساخت بمب هسته ای از نوع انفجار دورنی و نیز آزمایشهایی در مورد انفجارهای شدید انجام داده است. هرچند که در چند سال گذشته دانشمندان مهم ایران ترور شده اند اما با دسترسی ایران به دانش هسته ای، گروه تازه ای از دانشمندان جای خالی دانشمندان از دست رفته را پر می کنند. و این احتمال نیز وجود دارد که همزمان با امضای پیمان عدم گسترش سلاحهای هسته ای، در تأسیسات غیر نظامی اعلام شده و یا تأسیسات نظامی پنهان تلاشها برای ساخت و تهیه اورانیوم با خلوص بالا که برای ساخت سلاح هسته ای به کار می رود، همچنان ادامه داشته باشد. ایران در این زمینه از حمایت روسیه برخوردار است و کره شمالی نیز به ایران کمک می کند. اما در این میان، ایالات متحده نیز با «خروج از برجام» چندان بی تقصیر نیست.
معادله هزینه – فایده
در نگاه نخست، افسانه هایی که ایران در توجیه تلاشهای بی وقفه برای دسترسی به فناوری هسته ای ارائه می کند، منطقی به نظر می رسد. در ماه جولای گذشته، سازمان انرژی هسته ای ایران اعلام کرد که در نظر دارد 20 گیگاوات برق کشور را توسط نیروگاه هسته ای تأمین کند. در عین حال، ایران ادعا می کند که اولین نیروگاه برق هسته ای کشور در بوشهر، بیش از 60 میلیارد کیلووات در ساعت تولید برق تولید کرده است. محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی تصریح کرد که کار ساخت نیروگاه برق هسته ای کارون در خوزستان آغاز شده است و ساخت واحد دوم و سوم در نیروگاه بوشهر نیز «در دستور کار قرار دارد». و در سایه نظارت و بازرسی آژانس بین المللی انرژی هسته ای و رعایت تعهدات پروتکل الحاقی، فعالیتهای ایران چندان شک برانگیز نیست. اما از سویی دیگر، این نیز منطقی به نظر می رسد که فرض کنیم این سرمایه گذاریها تنها با هدف کسب مهارت در ایجاد زنجیره تأمین هسته ای و آموزش نیروی کار صورت نمی گیرد بلکه هدف اصلی، آماده شدن برای فردای خروج از پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای است. در اینجا باید به این مسأله نیز اشاره کنیم که به هرحال، محدودیتهای برنامه هسته ای ایران طبق برجام، در اکتبر سال 2025 میلادی به پایان می رسد.
اگر فرض را بر این بگیریم که تنشها میان ایران و ایالات متحده همچنان بالا بگیرد و تروئیکای اروپایی یعنی فرانسه، آلمان و انگلستان بار دیگر ایران را تحریم کنند، در اینصورت تهران به خروج از پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای تهدید خواهد کرد و به ساخت سلاح هسته ای روی خواهد آورد. اما اگر تروئیکای اروپایی روش متفاوت و ملایم تری در پیش بگیرند، در اینصورت ایران همانند سایر کشورهایی که پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای را امضا کرده اند، در غنی سازی اورانیوم آزاد خواهد بود. و می تواند اورانیوم غنی سازی شده با خلوص بالا را با مقادیر زیاد و پنهانی ذخیره کند. و ما با این سناریوها تنها دو سال فاصله داریم.
کشورهای عربی که به عادی سازی روابط با ایران روی آورده اند، همچنان با یک چالش عمده ای روبرو هستند. اگر تهران به رفتارهای مداخله جویانه در کشورهای عربی به وسیله گروههای نیابتی مزدور خود پایان ندهد و یا به تعهدات برجامی پایبند نماند، پادشاهی عربستان سعودی و امارات متحده عربی با دسترسی به فناوری هسته ای که ایران در اختیار دارد فاصله چندانی ندارند. به نظر می رسد که تلاش دیرهنگام توسل به گزینه دیپلماسی تنها به نفع ایران تمام می شود. و کشورهای خلیج در برابر یک همسایه متخاصمی که سلاح هسته ای در اختیار دارد واکنش نشان خواهند داد.
در حال حاضر، به نفع تهران است که ضمن حفظ برجام به ذخیره سازی اورانیوم غنی سازی شده با خلوص بالا و بهینه سازی سیستمهای خود بپردازد. ایران می تواند در تأسیسات مخفی خود به ساخت سلاح هسته ای اقدام کند. زیرا اکنون غرب در مورد اتخاد تصمیم مناسب در مورد ایران چندان جدیت ندارد؛ زیرا جنگی که هم اکنون در خاورمیانه جریان دارد، به منزله امان نامه ای برای ایران است تا به جای ورود مستقیم به جنگ، با آسایش خاطر به تلاشهای خود برای دستیابی به سلاح هسته ای ادامه دهد.
