بر خلاف رفتار چندین ساله نظام ایران که برای تضمین قبضه جریان محافظه کار بر نهاد ریاست جمهوری، به مهندسی انتخابات متوسل می شد، در تحولی معنادار، وزارت کشور ایران صبحگاه ششم جولای 2024 از پیروزی مسعود پزشکیان نامزد جریان اصلاح طلب در دور دوم چهاردهمین انتخابات ریاست جمهوری ایران خبر داد. او با کسب 16،4 میلیون رأی بر رقیب محافظه کار و تندرو خود یعنی سعید جلیلی که 13،8 میلیون رأی کسب کرده بود، پیروز شد. پیروزی پزشکیان در سایه تحولات داخلی و خارجی ایران، چندین سؤال را مطرح می کند: چه علل و عواملی سبب شد که پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری بر رقیب خود جلیلی پیروز شود؟ مهمترین پیامدهای این پیروزی و مهمترین چالشهایی که فراروی نهمین رئیس جمهور ایران قرار دارد مخصوصا در حوزه سیاست خارجی وی در قبال کشورهای همسایه و بین المللی، چیست؟
نخست. زمینه ها و نشانه های پیروزی پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری
با توجه به تحولات فضای داخلی و شرایط برگزاری انتخابات ریاست جمهوری زود هنگام به خاطر درگذشت ابراهیم رئیسی و با توجه به اظهارات سران نظام، و نیز با نگاهی به برنامه های هر دو نامزد که در دو مناظره قبل از برگزاری دومین دور انتخابات مطرح شد، می توان گفت که چندین عامل در راه یابی پزشکیان به پاستور نقش داشته است که عبارتند از:
یک. عدم جدیت نظام در مهندسی انتخابات به نفع محافظه کاران
بر خلاف سیزدهمین دور انتخابات که نظام تمام تلاش خود را به کار بست تا با مهندسی انتخابات رئیسی را به ریاست جمهوری برساند، اما این بار با توجه به شرایط زمانی محدود برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری نظام تصمیم گرفت تا از مهندسی انتخابات به نفع محافظه کاران منصرف شود. از این رو، با کاهش شانس محافظه کاران، اصلاح طلبان توانستند با استفاده از فرصت موجود، پیروزی را برای خود رقم بزنند. به احتمال زیاد، وضعیت کشور و بحرانهای چند لایه، افزایش شکاف میان نظام و شهروندان که موجب شعله ور شدن اعتراضات مردمی پی در پی شد و خواب را از چشمان بزرگان نظام ربود و فضای جامعه را به دوران ناامیدی پیش از انقلاب سوق داد، مهمترین علت صرف نظر کردن نظام از مهندسی انتخابات به نفع محافظه کاران بوده است.
دو. تأثیر تحولات داخلی در شانس اصلاح طلبان
تحولات داخلی یعنی اعتراضات پیاپی در سالهای اخیر که نظیر آن در دهه های قبل رخ نداده بود از یک طرف، و ادامه معنادار سیر نزولی نمودار مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری ( یعنی تحریم انتخابات) از سوی اقشار گسترده جامعه که از سیاستهای نظام و تسلط محافظه کاران ناراضی بودند از دیگر سو، مانع بزرگی بر سر راه رهیافت نظام پدید آورد که تلاش داشت اصلاح طلبان را به کلی از صحنه قدرت کنار بزند و نهادهای کشور را در قبضه محافظه کاران قرار دهد. البته نظام این رهیافت را به طور رسمی دنبال کرد و تا حدی موفق شد اما نتوانست طیف های اصلاح طلب جامعه را به محافظه کاران هوادار خود تبدیل کند. بلکه بر عکس، سیاستهای نظام مردم را نسبت به راه حلهای سیاسی داخل نظام کاملا ناامید کرد. تا جایی که سران اصلاح طلب نیز دیگر به آسانی نمی توانستند هواداران خود را قانع سازند که برای تغییر وضعیت موجود باید از طریق صندوقهای رأی اقدام کنند. و تنها تلاش آنها این بود که نگذارند با ادامه تسلط محافظه کاران بر نهاد ریاست جمهوری، اوضاع از این بدتر شود و بحرانها وخیم تر گردد.
سه. پراکنده شدن آرای محافظه کاران
شورای نگهبان 5 نامزد جریان محافظه کار و تنها یک نامزد اصلاح طلب را تأیید صلاحیت کرده بود که در دور اول انتخابات با یکدیگر به رقابت پرداختند و همین تعدد نامزدهای جریان رقیب که نتیجه آن پراکندگی آرای محافظه کاران میان نامزدهای محافظه کار بود، شانس تنها نامزد اصلاح طلب را افزایش داد و توانست پیشتاز دور اول انتخابات شود.
چهار. تأثیر آرای خاکستری در پیروزی پزشکیان
وقتی آرای خاکستری و اکثریت خاموش دیدند که شانس پیروزی اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری وجود دارد، در دور دوم انتخابات به پای صندوقهای رأی آمدند و کار را به نفع پزشکیان که در مناظرات خود از نارضایتی مردم و بحرانهای کمرشکن سخن گفت، تمام کردند و افزایش مشارکت در دور دوم -که پیش بینی شده هم بود- به میزان 49.9 درصد، در مقابل 40 درصد دور اول، بهترین گواه این مدعا است.
پنج. دیدگاه پزشکیان به مسائل داخلی و خارجی
پزشکیان در مناظرات خود با جلیلی، تلاش کرد یک دیدگاه همه جانبه شبیه به یک نقش راه واضحی را برای حل بحرانها و گذر از مشکلات در سطح داخلی و خارجی ارائه دهد. او ضمن اعلام حمایت و وفاداری به رهبر، مسئولیت تحریم 60 درصدی دور اول را به گردن ناکارآمدی دولتها در حل بحرانها و کسب دستاوردها انداخت و ضرورت گشایش و گفتگو با غرب را برای رفع تحریمها به عنوان یک اولویت برشمرد. ملت ایران که به خاطر سیاستهای داخلی و خارجی نظام و نابسامانی اقتصاد، شرایط رقت باری را تحمل می کنند، از این دیدگاه پزشکیان استقبال کردند. هرچند که حجم بحرانها بسی فراتر از طرحهایی است که پزشکیان ارائه داد، اما جلیلی هیچ طرحی برای حل مشکلات کشور ارائه نداد و در عوض، بر سیاستهای تندروانه خود با غرب تأکید کرد که معنای آن ادامه سیاستهای محافظه کارانه است که نتوانسته است ذره ای از بحرانهای کشور بکاهد.
شش. موضع رهبر در مورد نامزدهای ریاست جمهوری
به احتمال زیاد، اظهارات رهبر که دو روز قبل از انتخابات بیان کرد در افزایش مشارکت رأی دهندگان به نفع پزشکیان تأثیرگذار بوده است. خامنه ای ضمن اعتراف به مشارکت پایین در دور اول، از شهروندان خواست که در دور دوم مشارکت فعالی داشته باشند. او همچنین گفت که عدم مشارکت ضرورتا به معنای مخالفت با نظام نیست بلکه مردم به خاطر مشغله و گرفتاری موفق به رأی دادن نشده اند. واضح است که خامنه ای به ایرانیان التماس کرد که در انتخابات شرکت کنند تا علاوه بر ترمیم مشروعیت نظام در داخل و خارج، از افزایش شکاف بیشتر میان حاکمیت و مردم که نتیجه آن افزایش احتمال بروز اعتراضات مردمی است، جلوگیری کند. از سویی دیگر، می توان گفت که رهبر با این اظهارات خود به کسانی که از احتمال تقلب به نفع محافظه کاران هراس داشتند، یک پیام اطمینان بخش ارسال کرد و این سیگنال مثبت، به طرفداران جریان اصلاح طلب انگیزه داد که رأی بدهند.
دوم: پیامدهای احتمالی پیروزی پزشکیان
اینکه یک چهره اصلاح طلب با باورها و اندیشه های متفاوت از اندیشه های محافظه کاران، به ریاست جمهوری برسد، احتمالا چندین پیامد داخلی و خارجی را به دنبال دارد که در اینجا به آنها می پردازیم:
یک. در سطح داخلی
الف. از سرگیری نزاع میان دو قطب در نهادهای حکومتی
با پیروزی پزشکیان، جریان اصلاح طلب که ثابت کرد از پایگاه مردمی و حضور سیاسی پررنگی در داخل برخوردار است، با طرحها و اندیشه های متفاوت از طرحهای محافظه کاران به فضای سیاسی ایران بازگشتند. این امر احتمال بازگشت بحران دو قطبی میان محافظه کاران و اصلاح طلبان در نهادهای حکومتی را نیز افزایش می دهد. نظام توانسته بود از طریق مهندسی انتخابات و پیروز ساختن رئیس جمهور فقید ابراهیم رئیسی، به بحران کشمکش میان دو قطب در داخل حکومت پایان دهد. اما با پیروزی پزشکیان، احتمال بازگشت وضعیت دو قطبی و رقابت جناحی میان نهاد ریاست جمهوری و وزارت خارجه از یک طرف و بیت رهبری و سپاه پاسداران از سویی دیگر، مطرح می شود یعنی احتمال دارد وضعیتی که در دوران روحانی رئیس جمهور اسبق حاکم بود، بار دیگر در هسته قدرت خودنمایی کند.
ب. طرح مجدد مسأله جانشینی رهبر
راه یافتن مسعود پزشکیان به پاستور، مسأله جانشینی رهبر را بار دیگر در اذهان و محافل سیاسی مطرح می سازد؛ مسأله ای که نظام با به قدرت رساندن مرحوم ابراهیم رئیسی آن را کمرنگ ساخته بود؛ زیرا بسیاری بر این باور بودند که اقدام نظام در مهندسی انتخابات به نفع رئیسی تنها به پست ریاست جمهوری خلاصه نمی شد بلکه برنامه نظام این بود که با پیروز ساختن ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری، او را برای جانشینی رهبری نیز آماده کند تا او بتواند راه ولی فقیه را در سیاستهای داخلی و خارجی ادامه دهد.
ج. اقدام به تلاشهایی در راستای تغییر و اصلاحات داخلی
علی رغم اینکه حل بحرانهای چند لایه ایران از توان هر رئیس جمهوری خارج است، اما اظهارات پزشکیان در مورد انبوه بحرانهای کشور، سبب شد که 60 درصد رأی دهندگان از شرکت در انتخابات منصرف شوند. اما سخنان او در مناظره ها مبنی بر تلاش برای حل بحرانها، این احتمال را مطرح می سازد که او با تغییر و ایجاد اصلاحاتی در داخل بتواند از یک سو رابطه میان نظام و مردم را ترمیم کند و از سویی دیگر، در فضای سیاست داخلی یک نوع همگرایی ایجاد کند؛ زیرا او در اولین اظهارات خود بعد از پیروزی گفت:” من به سوی همه دست دوستی دراز می کنم و همه را در توسعه کشور شریک می دانم. رقبای من برادران من هستند”.
د. امکان بازگشت کشمکش با اردوگاه محافظه کاران
در حوزه اقتصادی میان رئیس جمهور اصلاح طلب و محافظه کاران لاجرم کشمکشهایی در برخی موارد روی خواهد داد که مهمترین آنها دیدگاه رئیس جمهور در مورد ضرورت پیوستن ایران به گروه ویژه بین المللی اقدام مالی برای مبارزه با پولشویی و تأمین مالی تروریسم است. باور رئیس جمهور این است که با پیوستن به گروه ویژه اقدام مالی ایران می تواند در جذب سرمایه گذاریهای خارجی و بهبود وضعیت کشور در شاخص شفافیت و مبارزه با فساد موفق تر عمل کند. اما مجمع تشخیص مصلحت نظام سالهاست که با این مسأله مخالفت می کند؛ زیرا بیم آن دارد که تعاملات مالی خارجی ایران با شبکه هایی که تحریمها را دور می زنند و یا با گروههای مسلح در خارج مانند شبه نظامیان در سوریه، لبنان و یمن فاش شود. مسأله دیگر در حوزه اقتصادی دخالتهای نهاد دینی و سپاه پاسداران در اقتصاد است که پزشکیان در مناظره های خود با این پدیده مخالفت کرد. اما وقتی نوبت عمل برسد پزشکیان نخواهد توانست دست این نهادها را که بعد از پیروزی انقلاب به مدت چهار دهه در عرصه های گوناگون اقتصاد نفوذ کرده است، از اقتصاد ایران کوتاه کند. وانگهی، این گروهها و نهادها اجازه نخواهند داد که منافع و دستاوردهای آنان تهدید شود. همانطور که رؤسای جمهور پیش از او مانند محمد خاتمی و حسن روحانی هم در این مسأله کاری از پیش نبردند.
دو. در سطح خارجی
با توجه به آنچه پزشکیان در مناظره ها در مورد سیاست خارجی در حوزه منطقه ای و بین المللی بیان کرد، می توان گفت که او به سیاست گشایش با جهان خارج باور دارد و احتمالا او در نظر دارد همزمان شیوه روحانی و شیوه رئیسی را با همزمان پیش ببرد. زیرا او از یک سو، صراحتا از ضرورت گشایش با جهان غرب سخن گفت و روابط با کشورهای منطقه را در اولویت قرار داد که در اینجا به این مسأله بیشتر می پردازیم:
الف. تقویت فرصتهای گشایش به جهان خارج
به باور پزشکیان، گشایش با جهان خارج و حل مسائل اختلافی از طریق مذاکرات به حل مشکلات داخلی نیز کمک می کند؛ و گشایش با جهان خارج فضای مساعدی برای بهبود اوضاع وخیم معیشتی خلق می کند و با تقویت رشد اقتصادی و توقف روند مهاجرت به بازسازی ایران کمک می کند. او این سؤالات را مطرح کرد: ” چرا بازرگانان ما نمی توانند به آسانی به اروپا سفر کنند؟ ما چه کرده ایم که دنیا با ما اینگونه رفتار می کند؟ در همسایگی ما ترکیه چرا اموال ما را نمی دهد؟ چرا چین دلارهای ما را نمی دهد؟ چرا توافقنامه 25 ساله اجرایی نمی شود؟” او بر این نکته تأکید کرد که سیاستهای بسته مانع از آن شده است که سیاستهای رهبری مبنی بر اینکه ایران تا سال 2025 میلادی در رتبه یک منطقه ای قرار گیرد، تحقق یابد. اما پارادوکس اینجاست که طبق قانون اساسی خطوط کلی سیاست ایران را رهبر تعیین می کند و در حیطه اختیارات رئیس جمهور نیست.
ب. افزایش شانس بازگشت به برجام
با توجه به اظهاراتی که پزشکیان در برنامه های مناظره در خصوص برجام بیان کرد، می توان گفت که شانس بازگشت ایران به مذاکرات هسته ای با غرب افزایش خواهد یافت. زیرا پزشکیان بر این باور است که دیپلماسی اقتصادی و بهبود روابط اقتصادی با بازیگران منطقه ای و بین المللی با هدف خنثی کردن تحریمها و بهبود اوضاع معیشتی و کاهش اعتراضات و نارضایتی مردم، کارساز نخواهد بود؛ چرا که دیپلماسی اقتصادی در دراز مدت نتیجه می دهد اما بحرانهایی که اکنون گریبانگیر ایران است نیازمند راه حل های فوری است که جز با برداشتن تحریمها امکان پذیر نمی باشد.
ج. اولویت دادن به همسایگان در منطقه
بر اساس اظهارات پزشکیان در مناظرات، او در گشایش با جهان خارج، گشایش با کشورهای همسایه منطقه ای یعنی کشورهای خلیج و عرب را در اولویت قرار می دهد تا مقدمه ای برای گشایش با دیگر کشورهای جهان باشد. این رویکرد در قبال کشورهای خلیج و عرب ادامه راهی است که رئیسی در پیش گرفته بود. اما با توجه به دیدگاههای او که در مناظرات بیان کرد، به احتمال زیاد او علاوه بر گشایش با کشورهای حوزه منطقه ای، همزمان راه روحانی را در گشایش با جهان غرب نیز ادامه دهد. هرچند که او در مناظره اول دور دوم، به مخالفت ایالات متحده، عربستان سعودی و اسرائیل با برجام اشاره کرد، اما در عین حال، او در انتقاد از جلیلی، اقدام افرادی را که چند سال پیش به اماکن دیپلماتیک عربستان سعودی یورش بردند و آنجا را به آتش کشیدند، نیز نکوهش کرد؛ این سخنان نشان می دهد که از نگاه پزشکیان توافق میان ریاض و تهران همچنان از اولویت برخوردار است.
د. بازگشت کشاکش دیپلماسی و میدان در سیاست خارجی
در دوره رئیس جمهور فقید ابراهیم رئیسی، در اجرای سیاست خارجی ایران در قبال حوزه های نفوذ و مخصوصا کشورهای مناطق نفوذ هماهنگی و یکپارچگی کاملی میان وزارت خارجه و سپاه پاسداران حاکم بود. اما با پیروزی پزشکیان انتظار می رود که نزاع میان وزارت خارجه و سپاه پاسداران بار دیگر به همان شکلی که در دوره روحانی – ظریف وجود داشت، خود را نشان دهد. گفتنی است که پیش از این، فایل صوتی ظریف به رسانه ها درز کرد که از دخالتهای سپاه پاسداران در اجرای سیاست خارجی ایران تحت عنوان جهاد دیپلماسی حکایت داشت.
سوم. چالشهای پیش روی رئیس جمهور جدید ایران
چالشهای چند لایه داخلی و خارجی در حوزه های سیاسی و اقتصادی فراروی رئیس جمهور جدید قرار دارد. از این رو، او باید به نوعی میان سیاست و اقتصاد که از اولویت های ایرانیان است، موازنه برقرار کند.
یک. چالشهای سیاسی و امنیتی
اکثر چالشهایی که پزشکیان در دوره ریاست جمهوری خود با آن روبرو خواهد بود، ناشی از دوگانه دولت و انقلاب است. زیرا جریان اصلاح طلب که پزشکیان از آن نمایندگی می کند، در تمام حوزه ها رویکرد دولت را در پیش می گیرد. این در حالیست که رهبر و سپاه پاسداران نهادهای انقلابی را در اختیار دارند و جریان محافظه کار نیز همچنان مجلس را در قبضه خود دارد. از این رو، می توان گفت که جریان اصلاح طلب پیروز ریاست جمهوری مهمترین نهادهای دولت را در اختیار ندارد. در اینجا به مهمترین چالشهای احتمالی می پردازیم.
(یک) اختلاف با رهبری: علی رغم اینکه رهبر هم بر اساس قانون اساسی و هم عملا بر نهادهای دولتی تسلط دارد و از اختیاراتی بس گسترده تر از اختیارات رئیس جمهور برخوردار است، اما این به معنای این نیست که رئیس جمهور نتواند در حوزه هایی که با رهبر از صلاحیت مشترک برخوردار است و تصمیم گیری بر اساس دیدگاههای خود در مورد مسائلی که ممکن است با نظر رهبر متفاوت باشد، اقداماتی صورت دهد. و معمولا میان رهبر و رئیس جمهور اختلافاتی رخ می دهد و فرقی هم نمی کند که رئیس جمهور مانند سید محمد خاتمی اصلاح طلب باشد و یا مانند احمدی نژاد محافظه کار باشد و یا مانند روحانی میانه رو باشد. ممکن است این اختلاف محدود باشد و در پشت درهای بسته بماند و گاهی نیز ممکن است این اختلافات بالا بگیرد و در موضع گیریهای نهادهای دولت مانند وزارت خارجه و در موضع گیریها و اقدامات نهاد نظامی یعنی سپاه پاسداران خود را نشان دهد. و اگر به محمد جواد ظریف یک مأموریت دیپلماتیک واگذار شود، به احتمال زیاد او اولین کسی خواهد بود که با چنین چالشی ربرو شود. از سویی دیگر، مسأله تعیین جانشینی رهبر همچنان مطرح است و اگر پزشکیان در انتخاب رهبر سنگ اندازی کند، با بیت رهبری و نیروهای مربوط به آن مانند مجتبی خامنه ای و سپاه پاسداران روبرو خواهد شد.
(دو) رأی مجلس به بی کفایتی رئیس جمهور: از جمله مهمترین چالشهای رئیس جمهور جدید این است که او در مجلس پشتوانه ای ندارد و بر اساس قانون اساسی، او باید وزرای خود را برای رأی اعتماد به مجلس معرفی کند و بیم استیضاح وزیران نیز همواره وجود دارد که ممکن است نمایندگان اعتماد خود را پس بگیرند. و حتی خود رئیس جمهور نیز ممکن است استیضاح شود. و هر توافق تازه ای باید با موافقت مجلس صورت گیرد. و از آنجا که محافظه کاران مجلس را در قبضه خود دارند، عرصه بر رئیس جمهور بسیار تنگ خواهد بود. شایان ذکر است که رهبر برای رام کردن رئیس جمهور از ابزار مجلس استفاده می کند یعنی اختلافات میان رئیس جمهور و مجلس به رابطه رئیس جمهور با رهبر بستگی دارد. اگر رئیس جمهور با رهبر سر سازش نداشته باشد، آنگاه مجلس محافظه کار با سختگیری به رئیس جمهور مانع پیشبرد برنامه های او خواهد شد. ولی اگر رئیس جمهور نسبتا با رهبری هماهنگ باشد، رهبر به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به مجلس پیام می دهد که برای رئیس جمهور مانع تراشی نکند.
(سه) نقشهای خارجی سپاه پاسداران: احتمالا یکی از مهمترین چالشهای رئیس جمهور جدید فعالیتهای فرامرزی سپاه پاسداران است. تجربه دولتهای اصلاح طلب نشان داده است که در تصمیم گیری در مورد سیاستهای خارجی میان وزارت خارجه و سپاه پاسداران یک نوع رقابت وجود دارد. و معمولا سپاه پاسداران با تکیه بر قدرتی که رهبر به آن داده است، گاهی مستقل از وزارت خارجه دست به اقداماتی می زند که حمله به پایگاههای نظامی آمریکا در عراق در پی ترور قاسم سلیمانی در اوایل ژانویه 2020 تنها یک نمونه از این نوع رفتارها است. سپاه پاسداران قبل از این عملیات از طریق نخست وزیر عراق به آمریکایی ها درباره حمله موشکی انتقام جویانه ایران اطلاع داده بود اما رئیس جمهور و وزیر خارجه ایران را در جریان قرار نداده بود. این تنها یک نمونه از عدم وجود هماهنگی در رابطه میان این دو نهاد دولت و انقلاب بود و از آنجا که دوگانه نهادهای دولتی و انقلابی در حکومت ایران نهادینه شده است و نیروهای انقلاب ارکان قدرت را در اختیار دارند، احتمال تکرار چنین رفتارهایی همواره وجود دارد.
ب. چالشهای خارجی:
سیاست روزنه گشایی رئیس جمهور جدید با چالشهای خارجی نیز روبرو خواهد شد که ممکن است علاوه بر ناکام گذاشتن برنامه های خارجی رئیس جمهور، بر مأموریتهای داخلی او نیز سایه افکند. مهمترین چالشهای خارجی عبارتند از:
(یک) بازگشت ترامپ به کاخ سفید: نظر سنجی ها از افزایش شانس دونالد ترامپ رئیس جمهور پیشین آمریکا برای بازگشت به کاخ سفید حکایت دارد، ناگفته نماند که بعد از مناظره اول که بایدن در آن بسیار ضعیف ظاهر شد و بسیاری از داخل حزب دموکرات از او خواسته اند که از رقابت در انتخابات کناره گیری کند تا نامزد دیگری به جای او وارد عرصه رقابت شود، شانس ترامپ پر رنگ تر شده است. و اگر ترامپ در انتخاب رئیس جمهوری آمریکا پیروز شود، احتمال اینکه به گزینه های برخورد با ایران روی آورد و یا اینکه برای بازگشت به برجام سقف مطالبات خود را افزایش دهد و یا در مدیریت اختلافات منطقه ای با ایران به گزینه نظامی روی آورد، وجود دارد که در این صورت تلاشهای پزشکیان که محدوده سیاستهای او را رهبری تعیین می کند، با مشکل روبرو خواهد شد.
(دو) احتمال گسترش دامنه جنگ غزه و تبدیل شدن آن به یک جنگ منطقه ای: هشت ماه از جنگ غزه که گاهی شاهد رویارویی مستقیم ایران و اسرائیل نیز بوده، ثابت کرده است که تهران تمایلی به افزایش سطح تنشها با اسرائیل ندارد. اما با توجه به تداوم جنگ غزه و افزایش سطح تنش میان اسرائیل و لبنان، سناریوی ورود ایران به این جنگ همچنان مطرح است. و اگر واکنش ایران در مقابل تنش افزایی اسرائیل، منجر به درگیری مستقیم میان طرفین شود، رئیس جمهور جدید از پیشبرد برنامه روزنه گشایی با جهان غرب باز می ماند. و نقش سپاه پاسداران و جریان محافظه کار در نهادهای دولت و جامعه ایران تقویت می شود.
(سه). پیچیدگیهای پرونده هسته ای و موشکی ایران: پزشکیان از مشکلاتی که در دو پرونده هسته ای و بالستیک وجود دارد به خوبی آگاه است و نیک می داند که در سالهای اخیر و در پی اقدام ایران به افزایش میزان غنی سازی و تنش در رابطه با آژانس بین المللی انرژی اتمی و همچنین تنش افزایی اروپایی ها دراین موضوع بخاطر کمک ایران به روسیه، این مشکلات پیچیده تر و وخیم تر شده است. این حجم از بحرانهای چند لایه، سبب شده است شکاف میان خواسته های غرب و منافع ایران عمیق تر شود و ضمانتهای واقعی برای پایبندی توافق جدید مشکل تر گردد. رئیس جمهور جدید برای حل این معادله چند مجهولی به زمان بیشتری نیاز دارد، این در حالیست که ایران برای رفع تحریمهای اقتصادی نیاز به یک راه حل فوری دارد.
دو. چالشهای اقتصادی و اجتماعی
با پیروزی رئیس جمهور جدید نور امید در دل بخشهای گسترده ای از مردم ایران زنده شد. آنان امیدوارند که رئیس جمهور جدید بتواند بر چالشهای اقتصادی که از شش سال بدینسو انباشته گشته است، فائق آید. شهروندان ایرانی امیدوارند که رئیس جمهور جدید بتواند با استفاده از فرصت احیای برجام و رفع تحریمها و همچنین گشایش اقتصاد ایران با تجارت و سرمایه گذاری جهانی، اوضاع اقتصادی و معیشتی مردم را بهبود بخشد. بی تردید، پزشکیان مأموریت بسیار سختی را در پیش دارد. بحرانهای اقتصادی که در طول چندین سال انباشته شده و از ابراهیم رئیسی به ارث مانده است، از مشکلات کنونی و چالشهای آینده فراروی رئیس جمهور جدید حکایت دارد.
ألف- چالشهای داخلی
از مهمترین چالشها در پرونده اقتصادی می توان به مشکلات بر سر راه کاهش تورم، بهبود رشد اقتصادی، ثبات ارزش پول ملی و ثبات در بازار ارز اشاره کرد. البته پرونده های مهم دیگری چون صادرات نفت و مبارزه با فقر و فساد نیز بسیار مهم هستند. در طول شش سال گذشته رشد اقتصادی همواره رکود و یا کاهش و در مواردی رشد بسیار محدودی را تجربه کرده است. و با اینکه آمارهای رسمی رشد اقتصادی سال گذشته را 5.7 درصد اعلام می کنند، اما همین رشد اندک بعد از سالها رکود و یا کاهش اتفاق افتاده و این رشد اندک نمی تواند عقب ماندگی تولید ناخالص داخلی و عقبگرد آن وعقبگرد سرانه تولید داخلی و رفاهی را که در طول سالهای گذشته از جامعه سلب شده را جبران کند. وانگهی، این رشد اندک اخیر صرفا حاصل 22 درصد افزایش تولید نفت است.
دولت قبلی نه تنها نتوانست وعده های انتخاباتی خود مبنی بر ایجاد یک میلیون فرصت شغلی در سال و رساندن نرخ تورم به تک رقمی و یا کاهش آن به نصف، را عملی سازد بلکه دو سال قبل تورم اوج گرفت و از 50 درصد فراتر رفت به گونه ای که در تاریخ انقلاب سابقه نداشت. هرچند که تورم در ماههای اخیر کاهش یافته و تقریبا به 35 درصد رسیده است اما همچنان با نقطه هدف که 20 درصد بود فاصله بسیار دارد. علاوه بر افزایش 40 درصد رشد نقدینگی در سال، حذف ارز حمایتی از کالاهای اساسی که در ماه می 2022 میلادی رخ داد، نقش بسیار پر رنگی در افزایش تورم و کاهش قدرت خرید شهروندان داشت. ایرانیان در دو سال اخیر که ارز حمایتی برای واردات گندم حذف شد و نرخ کالاهایی چون گندم، شیر، تخم مرغ، گوشت مرغ و روغن آزاد شد، قدرت خرید خود را به نحو قابل توجهی از دست دادند. در نتیجه، بر تعداد فقرای جامعه افزوده شد به گونه ای که بر اساس برخی آمارهای داخلی، حداقل دو سوم جامعه ایران زیر خط فقر قرار دارند.
اما سقوط ارزش پول ملی از سه سال بدینسو با شیب بسیار تندی ادامه داشته است و در طول 34 ماه اخیر، نرخ دلار به میزان 160 درصد افزایش داشته است. کاهش ارزش پول ملی از مهمترین عوامل افزایش تورم در زمان کنونی و آینده است و این امر با تداوم تحریمهای آمریکا ارتباط مستقیمی دارد. افزایش صادرات نفت می تواند به بهبود اقتصاد ایران کمک کند. اکنون صادرات نفت ایران روزانه به یک میلیون و 400 هزار بشکه رسیده است. این درحالیست که در اواخر دولت روحانی صادرات نفت تنها 500 هزار بشکه در روز بود. اما با این همه، هنوز با میانگین صادرات نفت ایران قبل از تحریمها که روزانه افزون بر 2 میلیون و 300 هزار بشکه بود، فاصله بسیار دارد.
علاوه بر مواردی که برشمردیم، چالشهای اقتصادی مهم دیگری نیز فراروی رئیس جمهوری جدید قرار دارد که از آن جمله می توان به مبارزه با فساد، فضای تجارت ناتوان از جذب سرمایه گذاریهای داخلی و خارجی، سلطه و نفوذ قوی نهاد دینی و سپاه پاسداران بر اقتصاد، کسری بودجه، افزایش بدهی های داخلی دولت، قطع برق به خاطر کمبود گاز در شبکه داخلی، بحران مسکن و افزایش قیمت زمین و مسکن اشاره کرد.
ب. چالشهای خارجی
مهمترین چالش اقتصادی- سیاسی، برداشتن تحریمهای اقتصادی بدون پیوستن ایران به FATF یا گروه اقدام مالی بین المللی در مبارزه با پولشویی و تأمین مالی تروریسم است. البته بهبود روابط سیاسی با کشورهای همسایه و جهان خارج نیز یکی از مهمترین چالشها محسوب می شود. رئیس جمهور جدید اصلاح طلب ایران که برداشتن تحریمها و پذیرش توصیه های گروه ویژه اقدام مالی را برای توسعه ایران یک ضرورت می داند و بر این باور است که باید با جهان خارج روابط مسالمت آمیزی بر قرار کرد، با چالشهایی روبرو خواهد شد. پزشکیان برای داخل ایران نیز دیدگاههای اصلاح طلبانه ای دارد که از جمله آنها می توان به عدم دخالت نهادهای دولتی و نظامی در اقتصاد، عدم محدودیت اینترنت، ضرورت مبارزه با فساد، برقراری عدالت اجتماعی و ایجاد فرصت برای توسعه مناطق محروم و مناطق مرزی اشاره کرد. بی تردید این دیدگاهها اگر به مرحله عمل برسد، بر اقتصاد و جامعه تأثیر بسیار خوبی خواهد داشت. اما شرط ایجاد تحول، فائق آمدن بر چالشها است.
پایان
با درگذشت غیر منتظره رئیس جمهور ابراهیم رئیسی، برگزاری انتخابات زود هنگام، و سرانجام پیروزی پزشکیان در دور دوم انتخابات، ایران از مرحله انتقال قدرت گذر خواهد کرد و این آغاز بازگشت دوباره و قدرتمند جریان اصلاح طلب به عرصه سیاست خواهد بود. این انتخابات فرصتی برای نظام مهیا ساخت تا با مقایسه میزان مشارکت که – دور اول آن – رکورد پایین ترین میزان مشارکت در تاریخ انقلاب را ثبت کرد، مشروعیت خود را مورد سنجش قرار دهد. این تحولات، دو راه پیش روی نظام قرار می دهد: یکم، ادامه سیاست گشایش و رقابت میان اصلاح طلبان و محافظه کاران است که در این صورت رهبر در موازنه میان دو جریان و همزمان حفظ قدرت مطلق خود و همچنین جلوگیری از تسلط کامل محافظه کاران بر نهادهای قدرت و حتی امکان تجدید نظر در ماهیت نظام سیاسی مأموریت دشواری را پیش رو خواهد داشت. و دوم بازگشت به سیاستهای قبلی مبنی بر حذف رقبا، که در این صورت علاوه بر اینکه مشروعیت نظام به مخاطره می افتد، همواره این احتمال وجود دارد که مردم به خاطر نارضایتی از سیاستهای نظام به اعتراضات خیابانی روی آورند و با برخورد امنیتی و خشن نظام روبرو شوند که ثمره ای جز فاصله هرچه بیشتر میان ملت و نظام ندارد. می توان گفت با راهیابی پزشکیان به پاستور، به عنوان یک چهره اصلاح طلب میانه رو و تکنوکرات که عملکرد مثبتی در مجلس نیز در کارنامه خود دارد، ایران مرحله تازه ای را تجربه خواهد کرد که رئیس جمهور جدید تلاش خواهد کرد در خدمت به منافع ایران در شرایط حساس داخلی و خارجی، رضایت رهبری و محافظه کاران را نیز همچنان حفظ کند.
