مقدمه
در انتخابات ریاست جمهوری ایران که در 18 ژوئن 2021 میلادی برگزار شد، مسأله مشارکت مردمی به عنوان پدیده ای که در تاریخ جمهوری ایرانی بی سابقه بوده است، خود را در فضای سیاسی ایران مطرح کرد. همه ارکان و رهبران رژیم ضمن تأکید بر اهمیت مشارکت در انتخابات، تمام تلاش و امکانات خود را بسیج کردند تا مردم را به پای صندوقهای رأی بکشانند. این در حالیست که جریانهای مخالف و تعدادی از کنشگران و انجمن های ایرانی در داخل و خارج ایران خواستار تحریم انتخابات شدند. سرانجام، انتخابات با مشارکت 48.8 درصدی برگزار شد که رکورددار مشارکت پایین همه انتخابات از 1980 میلادی تا کنون بود. همچنین چهار میلیون رأی مشارکت کنندگان را آراء سفید و آراء باطله به خود اختصاص داد. یعنی 12.9 درصد رأی دهندگان، بزرگترین رأی دهی اعتراضی را در تاریخ انتخابات ایران به نمایش گذاشتند. این ارقام و آمار نشان از تغییرات آشکاری دارد که در رویکرد رأی دهندگان به وجود آمده است که بر حوزه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی تأثیرات عمیقی برجای خواهد گذاشت.
این تحولات، چندین پرسش را مطرح می کند از جمله اینکه: چه چیزی سبب شده است که مسأله مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی تا این حد اهمیت یابد؟ ویژگیهای این مشارکت در سطوح سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی چیست و در این شرایط، این مشارکت چه آثاری برای رژیم ایران به ارمغان دارد؟
برای یافتن جواب این پرسشها، پژوهش حاضر به بحث و بررسی چهار مسأله می پردازد که عبارتند از، نخست: مشارکت در انتخابات بین فراخوان حضور گسترده و فراخوان تحریم انتخابات، دوم: ماهیت مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی، سوم: عواملی که منجر به کاهش مشارکت شده است، چهارم: آثار و پیامدهای کاهش مشارکت در انتخابات.
نخست: رقابت داخلی میان ترغیب کنندگان و تحریم کنندگان
دو گروه بر سر مسأله مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری به کشمکش پرداختند. یک گروه با تمام امکانات تلاش می کرد که مردم را به پای صندوق های رأی بکشاند و گروه دیگر هم با تحریم انتخابات مردم را از مشارکت باز می داشت. اکنون بر آنیم تا موضع و انگیزه های هر دو طرف را به خوانش بگیریم:
1- اهمیت مشارکت برای رژیم ایران
از آنجا که رژیم در ایران تا اندازه ای جمهوری است و برخی نهادها و مراکز مهمی چون منصب ریاست جمهوری، مجلس خبرگان، مجلس شورای اسلامی و شوراهای شهر و روستا مشروعیت و قدرت خود را از طریق انتخابات کسب می کنند، لذا مسأله مشارکت مردمی برای مشروعیت بخشیدن به ارکان مختلف قدرت و مشروعیت کل رژیم، از اهمیت زیادی برخوردار است. و با هر دوره انتخابات، مشارکت مردمی به منزله تجدید میثاق با اصول و ادامه خط انقلاب است. همچنین مشارکت مردمی به معنای حمایت مردمی از سیاست های رژیم و رویکردهای داخلی و خارجی آن است. و بالاخره، مشارکت مردم در انتخابات، منافع سیاسی و اقتصادی طبقه حاکم برای مقابله با دشمنان خارجی تقویت می کند([1]).
در تمام انتخاباتی که در دهه های گذشته صورت گرفته، رژیم حجم مشارکت مردمی را در رأس اولویت های خود قرار داده و همواره در طول چهل سال گذشته به مشارکت بالای مردمی بالیده است که از مشروعیت بالای مردمی برخوردار است. میانگین میزان مشارکت مردمی در همه انتخابات از 50 درصد پایین تر نبوده است که این رقم در مقایسه با انتخابات در دیگر کشورهای دنیا یک رقم قابل قبولی به نظر می رسد.
با در نظر داشت شاخص کاهش مشروعیت رژیم در داخل و دست به گریبان بودن با فشارهای خارجی بی سابقه، و همچنین مرحله انتقال قدرت که از حساسیت بالایی برخوردار است، مسأله مشارکت مردمی در انتخابات 2021 میلادی برای رژیم اهمیت ویژه ای یافت زیرا همزمان با این انتخابات، رهبر ایران برای تغییر ساختار سیاسی ایران دست به یک سری اقداماتی زد. از جمله این اقدامات مهندسی کردن انتخابات بود به نحوی که راه را برای پیروزی یک کاندید معین یعنی ابراهیم رئیسی هموار کند. اتخاذ این ترتیبات با هدف همسو کردن نهادهای حاکم در این مرحله حساس از تاریخ ایران صورت گرفت. از دیگر اهداف اقدامات اخیر، این بود که زمینه را فراهم كند تا در صورت فوت خامنه ای، رئیسی به عنوان رهبر جانشین خامنه ای شود. چرا که او بیش از سایر گزینه ها به اصول انقلاب و راه خمینی و خامنه ای وفادار است. از دیدگاه رژیم، او امانتدار آینده جمهوری اسلامی ایران است([2]). از نظر حاجی صادقی نماینده رهبری در سپاه پاسداران، «نظام نیاز به دولتی دارد که انقلابی، دین گرا، جوان گرا، ولایت پذیر و سرباز محض ولایت باشد. و همزمان دارای روحیه استکبار ستیزی و مبارزه با دشمنان انقلاب باشد»([3]).
رهبر ایران برای اینکه به ترتیبات اتخاذ شده، مشروعیت مردمی بدهد، مردم را به مشارکت در انتخابات فراخواند و شرکت در انتخابات را یک واجب دینی شمرد و تحریم آن را عملی خلاف شرع دانست. به گفته رهبری، مشارکت مردم در انتخابات «یک نوع نمایش قدرت است که فشارهای خارجی بر نظام و مخصوصا فشارهای اقتصادی را کاهش می دهد([4])» او افزود «کسی که حرف او بر مردم تأثیر دارد، واجب است که مردم را به انتخابات فرابخواند»([5]) . با توجه به آنچه بیان شد، رژیم با تمام امکانات اعم از نهادها، شخصیت ها و گروهها به طور سازمان یافته ای مردم را به شرکت در انتخابات فراخوانده و آن را دفاع از جمهوری اسلامی و مقابله با توطئه های خارجی عنوان کردند که ایران را نشانه رفته اند. رژیم آن قدر امکانات خود را برای تشویق مردم به انتخابات بسیج کرد که گویی این انتخابات رفراندومی برای تعیین رژیم است. احمد خاتمی امام جمعه موقت تهران مشارکت در انتخابات را به منزله رأی آوری به جمهوری ایرانی و تجدید بیعت با نظام اسلامی دانست»([6]). علمای اهل سنت نیز در این میان سهم گرفته و شهروندان اهل سنت را به مشارکت در انتخابات فراخواندند ([7]) . ستاد کل نیروهای مسلح نیز با انتشار بیانیه ای از ملت خواست که در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کنند([8]).
برای مشارکت حداکثری ملت در انتخابات، رژیم تمام جریان ها را با خود همراه کرد و همه گروههای سیاسی از جمله «اصلاح طلبان» با اینکه نسبت به سلامت انتخابات انتقاد داشتند، پشت این هدف گِرد آمدند. به همین جهت بود که هرچند تعدادی از داوطلبان ریاست جمهوری از جمله علی لاریجانی رئیس پیشین مجلس شورای اسلامی و اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهوری، توسط شورای نگهبان از ورود به رقابت حذف شدند، اما هیچکدام این انتخابات را تحریم نکردند بلکه از مردم خواستند که به پای صندوق های رأی بشتابند. و علی رغم اینکه حسن روحانی رئیس جمهور پیشین و وزیر خارجه اش ظریف در سالهای مسئولیت شان بسیار مورد حمله قرار گرفتند و مخصوصا ظریف در پی انتشار فایل مصاحبه اش در مورد دخالت سپاه پاسداران در سیاست خارجی مورد ترور شخصیت قرار گرفت و احتمالا این کار با هدف خراب کردن آینده سیاسی وی صورت گرفت، اما این دو نیز از مردم خواستند که در انتخابات شرکت کنند.
2- مخالفان رژیم با سلاح تحریم انتخابات به میدان آمدند
به همان میزان که مشارکت مردمی برای رژیم از اهمیت برخوردار بود، به همان میزان تحریم انتخابات برای مخالفان رژیم در خارج و بسیاری از ایرانیان داخل نیز حائز اهمیت بود؛ چراکه تحریم انتخابات از جانب مردم به معنای سلب مشروعیت از رژیم است که این امر می تواند رژیمی را که حمایت مردمی را با خود ندارد، در داخل و خارج از کشور در تنگنا قرار دهد. در سطح داخلی، مجمع روحانیون مبارز در جلسه ای که به ریاست محمد خاتمی رئیس جمهور پیشین برگزار کرد، اقدام شورای نگهبان در خصوص رد صلاحیت گسترده داوطلبان انتخابات ریاست جمهوری را « نادیده گرفتن بی سابقه» ملت دانستند و هشدار دادند که این امر می تواند بر مشارکت مردمی تأثیر منفی داشته باشد. مهدی کروبی یکی از رهبران جنبش اعتراضی نتایج انتخابات 2009 میلادی نیز «دخالت های فراقانونی» در انتخابات ریاست جمهوری امسال را مورد انتقاد قرار داد([9]). در عین حال، میر حسین موسوی با انتشار بیانیه ای از عدم مشارکت خود در انتخابات خبر داد. او در این بیانیه آورده بود: « در کنار کسانی خواهم ایستاد که از انتخابات تحقیر آمیز و مهندسی شده به جان آمده اند؛ کسانی که حاضر نیستند تسلیم تصمیمات پشت پرده ای شوند»([10]). حتی احمدی نژاد رئیس جمهور پیشین نیز اعلام کرد که در انتخابات شرکت نخواهد کرد. او از هواداران خود خواست که برگه های سفید به داخل صندوق بیندازند. برخی جریانهای سیاسی و جناح ها و چهره ها و فعالان سیاسی جریان های دینی و «اصلاح طلب» نیز اعلام کردند که در چنین انتخاباتی شرکت نخواهند کرد. خانواده های قربانیان اعتراضات سال 2009 میلادی و خانواده های قربانیان هواپیمای اوکراینی و بازماندگانی فعالان سیاسی که اعدام شدند، این انتخابات را تحریم کردند.
چندین ماه مانده به موعد انتخابات، کاربران شبکه های اجتماعی و فعالان سیاسی برای تحریم انتخابات با هشتگ هایی چون « من رأی نمی دهم»، «رأی بی رأی» و « نه به جمهوری اسلامی» کمپین هایی را به راه انداختند. همچنین 32 گروه سیاسی که زیر مجموعه سه سازمان سیاسی هستند یعنی ( کنگره ملیت های ایران فدرال، شورای دموکراسی خواهان ایران و همبستگی برای آزادی و برابری در ایران) طی نشستی، تصمیم به تحریم انتخابات گرفتند([11]).
مباحث سیاسی که فضای عمومی را به روی خود بسته دید، راه خود را به شبکه های اجتماعی باز کرد. تعدادی از نامزدهای رد صلاحیت شده و بسیاری از چهره های سیاسی برای بیان دیدگاههای خود درباره انتخابات، به «کلاب هاوس» رو آوردند. این در حالی بود که حکومت حساب کاربری چهره ها و فعالان سیاسی را مسدود کرد و تلویزیون حکومتی نیز هرگونه نظری که ساز مخالف به شمار برود، را حذف می کرد. این مباحث در فضای مجازی، آینده جمهوری ایرانی را در سایه انسدادی که انتخابات 2021 میلادی نشانی از آن است، موضوع خود قرار داده بود([12]).
اما در سطح خارجی، بیش از 200 کنشگر ایرانی مقیم خارج که فعالان حقوقی، چهره های دانشگاهی، نویسندگان، روزنامه نگاران، وکلای مدافع و هنرمندان در میان آنها بودند، در تاریخ 4 ژوئن 2021 میلادی با هدف تحریم انتخابات ریاست جمهوری بیانیه ای منتشر کردند و ساختار جمهوری اسلامی را « غیر قابل اصلاح » خواندند. برخی نهادها و چهره های مخالف رژیم در داخل و خارج ایران به این ندای تحریم انتخابات لبیک گفتند([13]).
در واقع، این فراخوان ها مبنی بر تحریم انتخابات، رژیم ایران و طبقه حاکم را به هراس انداخت که مبادا این انتخابات نیز همچون انتخابات اخیر مجلس با استقبال کم رنگ مردم روبرو شود. گفتنی است که انتخابات اخیر مجلس که در ماه فوریه 2020 میلادی انجام شد با مشارکت 42 درصدی رکورد پایین ترین مشارکت در تاریخ انتخابات ایران از زمان انقلاب را به خود اختصاص داد. این ترس رژیم از مشارکت پایین از این جهت قوت گرفت که اوضاع داخلی کشور چندان ثباتی نداشت و در این اواخر، مردم با اعتراضات گسترده ای نارضایتی خود را از رژیم و کارکرد آن ابراز کردند. از نظر مردم، شرایط سخت زندگی در ایران نتیجه سیاست ها و کارکردهای رژیم است که اعتراضات گسترده مردمی را به دنبال داشت که در سالهای 2017 و 2019 در کشور به راه افتاد و سال 2018 میلادی نیز شاهد اعتراضات گسترده اصناف و گروهها بود که هنوز هم ادامه این اعتراضات در برخی شهرهای ایران دیده می شود. مردم در این اعتراضات شعارهایی علیه رژیم و رهبران دینی و سیاسی رژیم و در رأس آنها رهبر ایران، سر دادند که خود به معنای فراخوان های گسترده تحریم انتخابات بود و این مسأله ای بود که می توانست رژیم را در داخل و خارج در تنگنا قرار دهد([14]).
لذا، رژیم تمام امکانات و طرفداران خود را برای مشارکت بیشتر در انتخابات بسیج کرد و برای کسانی که مردم را به تحریم انتخابات فرا می خواندند، مجازات هایی در نظر گرفت. « و دستگاههای امنیتی ده ها تن از شهروندان را به اتهام اینکه مردم را به تحریم انتخابات فراخوانده اند، برای چندین ساعت تحت بازجویی قرار داد. و برای کسانی که رأی نداده اند هم مجازات هایی در نظر گرفته شده بود. مخصوصا کارمندان دولتی که در شناسنامه هایشان مهر انتخابات درج نشده بود، با مجازات هایی روبرو شدند»([15]).
دوم: ویژگی های مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی
از 59 میلیون و 310 هزار و 307 ایرانی واجد شرایط رأی دهی، تعداد 28.8 میلیون ایرانی به پای صندوق ها حاضر شده اند. یعنی میزان مشارکت در انتخابات 48.8 درصد بوده است. این در حالیست که آراء باطله، تعداد 3 میلیون و 726 هزار و 87 رأی یعنی 12.9 درصد آرای داخل صندوق ها را به خود اختصاص داده است. لذا، با در نظر داشت شرایط ذکر شده به نتایج مهمی می رسیم که در زیر به آنها اشاره خواهیم کرد:
1 – پایین ترین نرخ مشارکت در تاریخ انتخابات ریاست جمهوری ایران:
از زمان پیروزی انقلاب، این انتخابات رکورددار کمترین استقبال از سوی رأی دهندگان بود زیرا برای اولین بار، مشارکت کمتر از 50 درصد بوده است. همانطور که در نمودار شماره (1) نیز نشان داده شده است، نرخ مشارکت در سال 1997 میلادی به 80 درصد رسید و در سال 2009 میلادی که به پیروزی محمود احمدی نژاد منجر شد و اعتراضات جنبش سبز را در پی داشت، علی رغم تردیدهایی در مورد سلامت نتایج انتخابات، حدود 85 درصد افراد واجد شرایط در انتخابات شرکت کردند. در انتخابات 2013 و 2017 میلادی که حسن روحانی به ریاست جمهوری رسید، مشارکت مردمی به 73 درصد رسید.
البته این واقعیت را هم نباید از نظر دور داشت که انتظار می رفت همزمان شدن انتخابات شوراهای شهر و روستا با انتخابات ریاست جمهوری بتواند تعداد بیشتری از رأی دهندگان را به پای صندوق ها بکشاند. اما باز هم این مسأله رخ نداد و چه بسا اگر این همزمانی نبود، سطح مشارکت بسیار پایین تر از این می بود.
نمودار (1): میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری ایران از سال 1980 تا 2021 میلادی
Source: Garrett Nada, Raisi: Election Results Explainer, United States Institute of Peace, (June 23, 2021), accrssed 7 Jul 2021, https://bit.ly/3ACn1j1.
2- رویکرد عمومی مردم به کاهش مشارکت
نتایج انتخابات مجلس که در فوریه 2020 میلادی برگزار شد و نشان از مشارکت 43 درصدی یعنی کمترین میزان مشارکت در تاریخ انتخابات مجلس را داشت، مهر تأییدی بر این مدعاست. این در حالیست که بالاترین میزان مشارکت در انتخابات مجلس مربوط به سال 1996 میلادی با مشارکت 71 درصدی بود که اصلاح طلبان بیشترین صندلی مجلس را در آن سال در اختیار گرفتند و پایین ترین میزان مشارکت نیز با 51 درصد مربوط به سال 2008 میلادی بود. این امر نشان می دهد که رژیم دیگر آن قدرت و نفوذ پیشین خود را برای بسیج کردن مردم به پای صندوق های رأی ندارد و یک رویکرد عمومی به عدم مشارکت در میان مردم دیده می شود و شاید مردم به این باور رسیده اند که رأی و انتخاب آنان تعیین کننده نیست و فایده ای هم ندارد. این امر خود نشان از کاهش مشروعیت رژیم و کاهش حمایت مردمی از رژیم و سیاست های آن دارد.
نمودار شماره (2): میزان مشارکت در انتخابات مجلس شورای اسلامی از سال 1980 تا 2020 میلادی
3- رابطه میان فضای رقابتی انتخابات و مشارکت مردمی
انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی با هدف مهیا ساختن زمینه پیروزی آسان داوطلب جریان رهبری یعنی ابراهیم رئیسی به دقت تمام توسط شورای نگهبان مهندسی شد. همین مسأله در مورد انتخابات مجلس شورای اسلامی که در فوریه 2020 برگزار شد، اتفاق افتاد و شورای نگهبان، با رد صلاحیت چهره های «اصلاح طلب» از جمله نمایندگان مجلس دهم از ورود آنان به کارزار انتخاباتی جلوگیری کرد و بدین سان زمینه را برای غلبه تندروها بر مجلس فراهم ساخت. در نتیجه، مشارکت پایین 43 درصد در این انتخابات، در میان تمام انتخابات های مجلس رکورد زد. تجربه انتخابات های دو دهه اخیر نشان می دهد که میان فضای رقابتی و میزان مشارکت ارتباط مستقیمی وجود دارد. به عنوان مثال، همانطور که در نمودار شماره (2) نیز نشان داده شده است، رد صلاحیت چهره های «اصلاح طلب» در انتخابات مجلس در سالهای 2004 و 2008 میلادی توسط شورای نگهبان، سبب شد که مشارکت مردمی به پایین ترین سطح خود تنزل کند.
4- رأی اعتراضی:
نتایج انتخابات اخیر حاکی از افزایش بی سابقه آرای سفید بود. رأی دهندگان در یک اقدام قابل تأمل بدون اینکه به هیچ یک از داوطلبان رأی داده باشند، برگه های سفید در صندوق ها ریختند. بر اساس آمار وزارت کشور، مجموع آرای سفید و آرای باطله بالغ بر 3.7 میلیون رأی بوده که 12.9 درصد مجموع آرای صندوقها را به خود اختصاص می دهد. و این نسبت تقریبا سه برابر آرای باطله در تمام انتخابات دیگر از سال 1980 میلادی بدینسو است که در نمودار شماره (3) نیز نشان داده شده است. این اقدام رأی دهندگان به منزله یک نوع اعتراض به سیاست های رژیم و یا نحوه اجرای انتخابات است که رژیم را تا حد زیادی در تنگنا قرار داد. زیرا اهمیت پیام این اقدام، کمتر از کارزاری که با شعار «من رأی نمی دهم» به راه افتاد نیست؛ کارزاری که سبب شد این انتخابات از لحاظ مشارکت پایین در میان همه انتخابات از زمان پیروزی انقلاب در سال 1979 میلادی تا کنون رکورد بزند. همچنین می توان گفت رأی دهندگانی که رأی سفید به صندوق ریخته اند با این کار خود رهبر ایران را که پیش از انتخابات رأی باطل را حرام اعلام کرده بود، به چالش کشاندند.
نمودار شماره (3): آرای باطله در انتخابات ایران از سال 1980 تا 2021 میلادی
5- مشارکت پایین در مناطق شهری
با بررسی نتایج صندوق های رأی مشخص شد که در شهرهای بزرگ حتی کمتر از 30 درصد واجدین شرایط در انتخابات شرکت کردند([16]). و مشارکت پایین در تهران و تعدادی از شهرهای دیگر نشان داد که در شهرهای بزرگ که طبقه متوسط به بالا را در خود جای داده اند، نرخ مشارکت در انتخابات پایین است و نیز نشان داد که ایران در کنار نابسامانیهای اقتصادی، با مشکلات اجتماعی نیز دست و پنجه نرم می کند. از مجموع 9 میلیون و 815 هزار و 77 شهروندی که در استان تهران واجد شرایط رأی دهی بودند، تنها 3 میلیون و 346 هزار و 580 نفر آرای خود را در صندوق ها ریخته بودند. یعنی در استان تهران 34.38 درصد واجدین شرایط رأی دهی، در انتخابات شرکت کردند. این در حالیست که میزان مشارکت شهر تهران 26 درصد و میزان مشارکت در شهر تبریز 29 درصد بوده است([17]). در دیگر شهرهای بزرگ نیز مشارکت پایین گزارش شده است. این مسأله نشان می دهد که طیف های گسترده ای از طبقه متوسط جامعه که از اوضاع نامناسب معیشتی در فشار هستند، از حمایت رژیم دست برداشته اند. در شهرهایی که از شرایط زندگی بهتری برخوردار هستند، مشارکت پایین تر بوده است و این به نبودِ معیارهای رقابتی بر اساس مبانی اندیشه ای و برنامه ای متنوع حزبی بر می گردد. زیرا طبقات بالا و متوسط به ارزشهای و معیارهای دموکراسی و تقابل اندیشه ها بیشتر بها می دهند و در نتیجه، اوضاع سیاسی و فرهنگ رایج و انتخاباتی که آزاد و دموکراتیک نباشد نمی تواند برای آنان جذابیت داشته باشد([18]). و طبیعتا، عدم مشارکت تهرانی ها در انتخابات، سبب شد که «اصلاح طلبان» در انتخابات شوراهای شهر و روستای این شهر، میدان را ببازند؛ همانطور که در انتخابات مجلس در 2020 میلادی همین امر رخ داد.
6- افزایش مشارکت در مناطق روستایی و مناطقی که ترکیبی از قومیت ها را در خود جای داده است.
در مناطقی که ترکیب جمعیتی قومی و مذهبی وجود دارد و همچنین مناطق روستایی، میزان مشارکت بالاتر بوده است که علت آن به قدرت شبکه ارتباطی مذهبی در این مناطق بر می گردد. همچنین در مناطق محروم راحت می توان با مقداری پول، مردم را در صحنه بسیج کرد. البته رقابت های انتخاباتی در شوراهای شهر و روستا که همزمان با انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد، سبب شد که طرفداران نامزدهای شوراهای شهر و روستا حضور پر رنگ تری در پای صندوق های رأی داشته باشند. بنا بر آمارهای وزارت کشور، 51 هزار داوطلب در انتخابات شوراهای شهر و 248 داوطلب دیگر برای انتخابات شوراهای روستا ثبت نام کردند. و بی تردید علت افزایش مشارکت در مناطق محروم و دچار مشکلات اقتصادی، باورهای مذهبی ساکنان مناطق شرقی، قبیله گرایی و تعصبات قومی و مذهبی آنهاست([19]).
جدول شماره (1): مشارکت استانهای ایران در انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی
| استان | درصد المشاركة | استان | درصد المشاركة |
| خراسان جنوبی | 74.38 | زنجان | 53.45 |
| خراسان شمالی | 63.97 | قُم | 53.17 |
| ايلام | 63.11 | قزوين | 52.30 |
| سيستان وبلوچستان | 62.75 | اهواز | 49.98 |
| کهکیلویه و بویر احمد | 62.59 | مركزی | 48.94 |
| گلستان | 61 | فارس | 48.73 |
| مازندران | 60.75 | لرستان | 48.16 |
| كرمان | 60.58 | آذربایجان غربی | 44.25 |
| بوشهر | 58.73 | همدان | 46.48 |
| هرمزگان | 58.70 | كرمانشاه | 46.04 |
| يزد | 58.45 | آذربایجان شرقی | 44.25 |
| گيلان | 57.35 | اصفهان | 43.81 |
| خراسان رضوی | 55.09 | البرز | 41.35 |
| اردبيل | 54.38 | كردستان | 37.37 |
| چهار محال و بختیاری | 54.48 | تهران | 34.39 |
| سمنان | 54.24 | کل کشور | 48.8 |
منبع: پایگاه خبر آنلاين، میزان مشارکت استان ها در انتخابات ریاست جمهوری اعلام شد، (۶ تیر ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 05 جولای 2021میلادی، .https://bit.ly/3xXvZFj
هفت- رابطه معکوس میان نرخ فقر و مشارکت
ارتباط تنگاتنگی میان میزان مشارکت و نرخ فلاکت وجود دارد. طبق آمار رسمی تورم و بیکاری «مرکز آمار ایران» در سال 2020 میلادی، شاخص فلاکت در هیچکدام از استانهای ایران زیر ۴۰ نبوده است، اما در هفت استان از مرز ۵۰ واحد گذشته است؛ چهارمحال و بختیاری 54.48، کردستان 37.37، لرستان 48.16، هرمزگان 58.70، خراسان شمالی 55.09، خوزستان 49.98 بوده و در کرمانشاه به رکورد ۵۵ واحد رسیده است. از مقایسه نقشه فلاکت با نقشه پراکندگی اعتراضات سال 2019 میلادی چنین بر می آید که در استانهایی که میانگین فلاکت و اعتراضات افزایش یافته، میزان مشارکت در مقایسه با انتخابات 2017 میلادی به شدت افت داشته است([20]).
نقشه (1): مناطق و درجه فلاکت در استانهای ایران (رنگ آبی تیره، نشان دهنده درجه بالای فلاکت است)
منبع نقشه: علی رنجی‌پور، رابطه نرخ پایین مشارکت در انتخابات با فلاکت چیست؟، موقع ايران واير، (24 ژوئن 2021 ه ش)، تاريخ بازدید 7 جولای 2021م، https://bit.ly/3depXZ5
سوم: علل کاهش مشارکت و افزایش میانگین رأی اعتراضی ([21])
کاهش میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی در ایران، و افزایش میانگین رأی اعتراضی به چندین عامل بر می گردد که در اینجا به مهمترین آنها می پردازیم:
1- تغییرات جمعیتی و آرزوهای نسل جوان:
نظر به داده های آمار جمعیتی در نیمه سال 2021 میلادی، جمعیت ایران 85 میلیون نفر تخمین زده می شود. و گروه سنی 18 تا 40 سال تقریبا 40 درصد جمعیت را تشکیل می دهد و تقریبا 57 درصد جمعیت ایران واجد شرایط رأی دهی هستند. اغلب رأی دهندگان از طبقه جوان جامعه هستند که زمان پیروزی انقلاب را درک نکرده و اوج ایدئولوژی انقلابی را تجربه نکرده اند. هر قدر گروه سنی جوان تر باشد، یأس و نارضایتی از رژیم حاکم و محدودیت هایی که حریم شخصی آنان را در بند گرفته و از نیروی بسیج که بر اخلاق و رفتار مردم نظارت و اعتراضات را سرکوب و وسایل ارتباطی مدرن را محدود می کند، هم بیشتر است([22]). به همین سبب یک شکاف عمیقی میان این نسل و رهبران دینی رژیم وجود دارد. این گروه سنی که به ارزشهای نوین جهانی باورمند هستند، در صدد ایجاد تغییر جامعه هستند به همین سبب است که اینان بیشتر در فعالیت های اعتراضی علیه رژیم سهیم هستند. برخی از این افراد از احساس تنهایی رنج می برند و آرزوی هجرت را در سر می پرورانند. از این روست که میانگین هجرت و فرار مغزها و تحصیلکردگان به خارج از کشور رو به افزونی نهاده است زیرا که این طبقه زندگی در سایه قیمومیت دینی و فرهنگی را نمی توانند تحمل کنند([23]).
در کنار تحولات اجتماعی، ملاحظه می شود که خانواده های ایرانی به ارزشهای اقتصادی و اجتماعی مدرن باورمند هستند و این ارزشها با دیدگاه سنتی که رژیم بر جامعه دیکته می کند در تعارض است. به عنوان مثال، علی رغم اینکه رهبر ایران مردم را به فرزند آوری تشویق می کند، اما در دهه های اخیر حجم خانواده های ایرانی کمتر شده و این فراخوان رهبر از جانب مردم مورد قبول واقع نشده است. همین نگاه مدرن خانواده های ایرانی رفتار آنان را در کنشهای سیاسی از جمله انتخابات نیز تحت تأثیر قرار داده است([24]).
جدول شماره (2): تعداد رأی دهندگان در ایران از سال 1980 تا 2021 میلادی
| انتخابات | تعداد رأی دهندگان |
| 2021 میلادی | 59,310,3071 |
| 2017 میلادی | 56,410,234 |
| 2013 میلادی | 50,483,192 |
| 2009 میلادی | 46,199,997 |
| 2005 میلادی | 46,786,418 |
| 2001 میلادی | 42,170,230 |
| 1997 میلادی | 36,466,487 |
| 1993 میلادی | 33,156,055 |
| 1989 میلادی | 30,139,598 |
| 1985 میلادی | 25,993,802 |
| اکتبر 1981 میلادی | 22,687,017 |
| جولای 1981 میلادی | 22,687,017 |
| ژانویه 1980 میلادی | 20,993,643 |
Source: The Iran Social Science Data Portal, accessed 5 Jul 2021, https://bit.ly/3qUJLX3 .
2- رشد شهر نشینی
شهر نشینی در ایران بیش از پیش رشد کرده و به 75 درصد رسیده است. تولد و رشد بخش اعظم جمعیت ایران در شهرهای بزرگ رخ داده است. این طیف از جمعیت بیشتر به مسائلی چون مدیریت نوین، حمل و نقل، محیط زیست و نیز به ارزشهایی چون آزادی، دموکراسی و گشایش با جهان بها می دهند. پدیده های اجتماعی که در میان این جوانان دیده می شود و دیدی که اینان به زندگی دارند، سبب شده است که این طبقه از رژیم بسیار فاصله بگیرد. به عنوان نمونه 50 درصد جوانان دختر و پسر بین 20 تا 34 سال به طور مجردی زندگی می کنند که برخی از آنان به ازدواج سفید و یا همخانگی روی آورده اند. در واقع، این طیف از جمعیت هیچ نوع پایبندی به ارزشهای سنتی و دینی سختگیرانه ندارند و اینکه فردی از میان کاندیداهای فعلی بتواند این طیف از جمعیت را با خود همراه سازد، کاری به غایت سخت است([25]).
3- وضعیت زن در ایران و موضع زنان در مورد مشارکت در سایه محدودیت های فرهنگی و دینی
زنان که نیمی از جمعیت ایران را به خود اختصاص داده اند، با شرایط سختی دست و پنجه نرم می کنند. در ایران حدود 3 میلیون و 200 زن سرپرست خانوار وجود دارند که تعداد آنها رو افزایش است([26]). از هر هزار ازدواجی که در سال 2020 میلادی در ایران ثبت شده، 318 مورد منجر به طلاق شده است. این در حالیست که بنا بر آمارهای دو دهه قبل، پیش از این تنها 80 مورد از هزار مورد ازدواج به طلاق منتهی می شد. و این یعنی میزان طلاق در ایران در دو دهه گذشته به چهار برابر افزایش یافته است([27]). علاوه بر آن، شرایط سخت کاری و جنبش زنان ایرانی که برای دفاع از ارزشها و حقوق سیاسی و مدنی رو در روی رژیم ایستاده است را نیز نباید از نظر دور داشت. بی تردید این گرایشهای اجتماعی بر مشارکت در انتخابات و رفتار رأی دهی در انتخابات ریاست جمهوری بی تأثیر نبوده است. نسل جوان که اغلب واجدین شرایط رأی دهی را به خود اختصاص می دهند با نخبگان دینی سنتی سر سازگاری ندارند. و نخبگان دینی حاکم نیز این دگرگونی را تهدیدی برای پایگاه اجتماعی خود و هویت دینی سنتی ایران می دانند. همچنین، افزایش جمعیت شهرها و کاهش طبقه متوسط – بالا و متوسط سبب می شود که اوضاع معیشتی سخت، مشارکت آنان را تحت تأثیر قرار دهد.
4- ناکارامدی حکومت و نبود اعتماد بین ملت و تصمیم گیران رژیم
بی تردید تحولات اجتماعی و اقتصادی که در دهه گذشته رخ داد، نحوه مشارکت سیاسی مردم را بطور کل تحت تأثیر قرار داد. نا امیدی و دلسردی که از آغاز پیروزی انقلاب در سال 1979 میلادی بر جامعه ایرانی سایه افکند، درد مشترک طیف های گسترده ای از مردم است و بی اعتمادی – به خصوص در سایه گسترش فساد و رانت – روز به روز در میان مسئولین افزایش می یابد([28]) و این به معنای وجود شکاف میان مردم و تصمیم سازان رژیم است؛ مخصوصا در سایه ناکامی دولت ها در انجام تعهدات شان مبنی بر بهبود شرایط زندگی مردم و انجام برنامه های مربوط به عدالت و گشایش و حل مشکلات خارجی ایران. می توان گفت که همین بی اعتمادی بود که بعد از انتخابات سال 2009 میلادی منجر به پدید آمدن و گسترش جنبش سبز و اعتراضات سال 2017 میلادی و اعتراضات نوامبر 2019 میلادی و دیگر راهپیمایی های اعتراضی و اعتراضات صنفی شد که تا هنوز هم با قدرت ادامه دارد([29]). در دوره دوم ریاست جمهوری روحانی، طبقه متوسط جامعه و قشر تحصیلکرده، پیشه وران، دانشجویان، انجمن های صنفی و تاجران در سال 2018 میلادی اعتراضات گسترده ای را در کشور به راه انداختند و کارگران نیز در اعتراض به وخامت اوضاع اقتصادی و کم شدن درآمدها و گسترش فساد و بی قولی های دولت و به طور کل سوء مدیریت مخصوصا در زمینه کرونا و تهیه واکسن، صداهای خود را بلند کردند.
5- نبودِ فضای رقابت و مهندسی کردن روند انتخابات
وقتی سخن از انتخابات واقعی و دموکراتیک به میان می آید، باید ساز و کارهایی برای مشارکت مردم در تعیین سیاست ها وجود داشته باشد. و همه شهروندان این حق را داشته باشند که برای تصدی پست های مربوط به قوه مجریه و مجلس در انتخابات آزاد وارد رقابت شوند و شهروندان باید بتوانند از این حق خود دفاع کنند. و افرادی که برای این پست ها انتخاب می شوند باید بتوانند از همه یا بخشی از اختیارات خود استفاده کنند. و این مهم با تقویت اصل انتقال مسالمت آمیز قدرت و حمایت از حق مشروع هر شهروندی در ورود به کارزار انتخابات باز می گردد. زیرا این ملت است که به حکومت مشروعیت می بخشد و در اصل، حکومت باید از مردم نمایندگی کند نه اینکه منافع شخص، گروه، جماعت و یا حزب خاصی را در نظر داشته باشد.
در واقع، در انتخابات اخیر، فضای سیاسی مناسبی برای مشارکت وجود نداشت. چراکه شورای نگهبان با اصلاحات جوهری قانون انتخابات که به انتخابات شفاف منجر شود، مخالفت کرد. در نتیجه، این انتخابات فاقد مهمترین شروط اساسی از جمله رقابت بود. اقدام شورای نگهبان در رد صلاحیتِ « برخی چهره های سرشناس همچون مصطفی تاج زاده فعال سیاسی «اصلاح طلب» در همین راستا صورت گرفت. و شگفت انگیزتر از همه اینکه شورای نگهبان تنها به رد صلاحیت نامزدهای سرشناس «اصلاح طلب» و «اعتدال گرا» اکتفا نکرد بلکه از رد صلاحیت چهره های معروف «محافظه کار» همچون علی لاریجانی رئیس پیشین مجلس شورای اسلامی هم باکی به خود راه نداد. از آن لحظه به بعد، برای همه آنانکه اوضاع را نظاره گر بودند روشن شد که آنچه به عنوان «هسته سخت قدرت» در جمهوری اسلامی ایران نامیده می شود که «تندروهای» طرفدار علی خامنه رهبر ایران هستند، در تلاش هستند تا زمینه را طوری فراهم کنند که به هر بهایی که شده، رئیسی پیروز میدان باشد»([30]). نظر سنجی ها نشان داد که علت تحریم انتخابات از سوی برخی، به رد صلاحیت نامزد مورد نظرشان توسط شورای نگهبان بر می گردد([31]). علاوه بر آن، در این رقابت انتخاباتی یک همگرایی آشکاری به چشم می خورد و میزان صف بندی ایدئولوژیک میان گروهها و کاندیداها چندان وضوحی نداشت. یعنی تقریبا همه کاندیداها از یک طیف بودند. در حالیکه اصل بر این است که در انتخابات جریانهای مختلف با هم به رقابت بپردازند. اما باید گفت که در ایران و در سایه حکومت ولایت فقیه چنین شرایطی فراهم نیست([32]).
6- به باور مردم، رأی آنان در تصمیمات سیاسی کشور تأثیری ندارد
در پی مهندسی کردن انتخابات، مردم به این باور رسیدند که رأی آنان در تصمیمات سیاسی نقشی ندارد. یعنی اینکه رژیم، مردم را در مقابل یک امر واقع شده قرار می دهد به گونه ای که رأی آنان هیچ تأثیری در انتخاب کاندید مورد نظرشان ندارد. بنابراین، رأی مردم در تعیین سیاست های داخلی و خارجی هیچ تأثیری ندارد. با نگاهی به تحولات سیاسی رژیم به این نتیجه می رسیم که منصب ریاست جمهوری نیز یک منصب حاشیه ای است و رئیس جمهور قادر نیست یک برنامه «اصلاحی» را در داخل کشور پیاده کند. و بدون موافقت رهبر و سپاه پاسداران نمی تواند در زمینه سیاست خارجی تصمیمی اتخاذ کند. و این حقیقت در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی، محمود احمدی نژاد و روحانی به خوبی روشن شد. و برخی نهادها همچون سپاه پاسداران ثابت کردند که برنامه ها و فعالیت های خود را مستقل از دولت پیش می برند([33]).
7- ضعف ساختار احزاب و نبود برنامه
در ایران، ساختار احزاب سست و ضعیف است. به همین سبب عرصه انتخابات عملا شخص محور و نه برنامه محور است و بر شخصیت های تأثیرگذار و سرشناس تکیه دارد([34]). و نیز به همین سبب است که می بینیم نامزدها که برنامه ای ندارند، با شعارهای غیر عملی سعی و تلاش بیهوده ای به خرج می دهند تا قناعت و اعتماد مردم را کسب کنند([35]). بیشتر کاندیداها طرح جایگزین و پارادایم و چارچوب فکری مشخصی برای حل مشکلات اقتصادی ارائه ندادند. همچنین اکثر آنها به جای ارائه راهکار درمان، به تشریح صورت مسأله پرداختند. در بررسی مشکلات اقتصادی نیز به جای تبیین علت ها، لیست معلول ها از سوی برخی نامزدها مطرح شد([36]). در نتیجه، امیدها به ایجاد تحول اقتصادی و انجام وعده های انتخاباتی نیز کم رنگ شده است([37]). و مردم باوری ندارند که این انتخابات نتیجه مثبت و تأثیری بر زندگی شان داشته باشد و این واقعیت، از رفتار و رأی مردم در انتخابات به وضوح نمایان بود.
8-ناکامی دولت در مهار کرونا
در اینجا لازم است در کنار سایر عوامل کاهش مشارکت، ترس از کرونا را هم اضافه کنیم؛ به ویژه اینکه رژیم نتوانست از همان ابتدا این بحران را مدیریت کند. در همان ابتدای انتشار ویروس کرونا در ایران، رژیم برای اینکه به مشارکت گسترده مردم در انتخابات مجلس 2020 میلادی لطمه وارد نشود، در مورد کرونا مخفی کاری کرد و هنوز هم آمارهای مربوط به کرونا چندان شفاف و قابل اعتماد نیست و بخشی از دلایل مشارکت پایین مردم در انتخابات به همین مسأله باز می گردد.
چهارم: پیامدهای کاهش مشارکت در انتخابات
کاهش مشارکت مردمی در انتخابات ریاست جمهوری 2021 میلادی نشان داد رژیم با یک بحران جدی دست به گریبان است که در اینجا به ابعاد این بحران نگاهی می اندازیم:
1- افزایش نا امیدی مردم و کاهش مشروعیت رژیم
شهروندان ایرانی به این باور رسیده اند که آنان در فرآیند تصمیمات سیاسی هیچ نقشی ندارند. و رژیم، نه به وضع زندگی آنان توجهی دارد و نه برای رأی آنان ارزشی قائل است. پیداست که ضعیف بودن منبع مشروعیت غالبا به خشم و نارضایتی مردمی منجر می شود که خود را در قالب رفتارهای ساختار شکن و علیه رژیم نشان می دهد. و این واقعیت در تاریخ چهل ساله رژیم خود را در اشکال شورش اقلیت ها در دهه هشتاد، اعتراضات دانشجویان در سال 1999 میلادی، اعتراضات 2009 میلادی، اعتراضات 2017 میلادی، اعتراضات به گرانی بنزین در 2019 میلادی و دیگر اعتراضات ساختار شکن در مناطق دورافتاده و محروم نشان داده است. و به احتمال زیاد اینکه هر از چند گاهی و با فاصله زمانی کم، اعتراضات گسترده ای کشور را به خود مشغول می کند به این علت است که پایگاه مردمی رژیم به شدت آسیب دیده است. علاوه بر آن، اعتراضات اجتماعی که اصناف به راه می اندازند ابعاد دیگری از بحران مشروعیت رژیم را آشکار می کند. چرا که برخی از این اعتراضات صبغه سیاسی و برخی ریشه اقتصادی و برخی دیگر ماهیت اجتماعی دارند.
2-کاهش سرمایه اجتماعی «اصلاح طلبان»
کاهش مشارکت در انتخابات سبب شد که «تندروها» تمام مراکز قدرت را در اختیار بگیرند و «اصلاح طلبان» را به طور کامل کنار بزنند. ریشه این امر به این دلیل بر می گردد که اصلاح طلبان نتوانستند خود را به عنوان گزینه بدیل و یا مخالف واقعی رژیم به مردم معرفی کنند و چند دستگی در میان آنها بیش از زمان دیگری دیده می شد. علاوه بر آن، آنان در جامعه اصلاحات لازم را به وجود نیاوردند تا همچنان حمایت مردمی را با خود داشته باشند. و جالب تر از همه اینکه، موضع گیریهای آنان نشان داد که آنان بخشی از رژیم و صرفا دکوری برای مشروعیت بخشیدن و پویا نگهداشتن رژیم در عرصه سیاسی هستند. سخنان فائزه هاشمی دختر رئیس جمهور اسبق ایران گواه این مدعاست. او گفت: «همه کاندیداهای موجود بخشی از سیستم بودند و جزئی از وضعیت موجودند. برای همین من رأی نمی دهم. دلیل رأی ندادن من بیشتر، عملکرد «اصلاح طلبان» است([38]). از آنچه بیان شد، فهمیده می شود که ذائقه جامعه ایرانی نه تنها «تندروها» را قبول ندارد بلکه دیگر کسی برای «اصلاح طلبان» نیز ارزشی قایل نیست([39]). پدیده نوظهور آرای باطله که در این انتخابات جلب توجه کرد، نشان داد که بخشهایی از جامعه مسیر کنشگری سیاسی را خارج از چارچوب های سنتی جستجو می کنند. یعنی ضمن وفاداری به مشارکت می خواهند از دوگانه مرسوم یعنی «محافظه کاران» و «اصلاح طلبان» عبور کنند([40]).
3-ضعف خویشاوندسالاری، و کاهش تأثیر گفتمان انقلابی
حمایت مردمی از رژیم به شکل ملموسی کاهش یافته است. احتمالا الگوی ایرانی دیگر جاذبیت خود را از دست داده و خویشاوندسالاری وابسته به آن هم ضعیف شده است. به موازات کم رنگ شدن گفتمان انقلاب ایرانی و ایدئولوژی حکومت دینی، نقش و جایگاه حوزه نیز رنگ باخته است. علی رغم اینکه این مؤسسات دینی همچنان بر درآمدهای اقتصادی کلانی تسلط دارند، اما نفوذ آنها در میان مردم مخصوصا در بین طیف جوان در شهرها کم رنگ شده است. مسئولین رده بالای نهادهای دینی از این امر گلایه دارند که روحیه و غیرت دینی از بین جوانان رخت بربسته است و از اینکه دیگر تعداد زیادی جوان برای فعالیت داوطلبانه در مؤسسات دینی صف نمی کشند، ابراز نارضایتی می کنند. علی رغم اینکه رژیم، مسأله مشارکت در این انتخابات را به عنوان مسأله اساسی مورد تأکید قرار داد اما ملت به این ندا، لبیک نگفت. گفتمان مشارکت، بر حمایت از جمهوری اسلامی و مقابله با غرب تأکید داشت. اما کاهش مشارکت نشان داد که این دو گفتمان دیگر در بسیج کردن مردم اثر چندانی ندارند.
4- چند دستگی در جامعه و گسترش دامنه مخالفت های داخلی
حدود 50 درصد مردم انتخابات را تحریم کردند و حدود 13 درصد دیگر با آرای سفید، رأی اعتراضی به رژیم دادند. اما رهبر ایران در سخنانی برای سرپوش گذاشتن بر گسترش دامنه مخالفت های داخلی علیه رژیم که در این انتخابات به روشنی خود را نشان داد، این 13 درصد را از جمله طرفداران رژیم حساب کرد. اما واقعیت این است که روز به روز بر دامنه مخالفت های داخلی علیه رژیم افزوده می شود و این مسأله می تواند اعتراضات خیابانی را که در سالهای اخیر کشور شاهد آن بوده بیش از پیش تقویت کند. و اگر اوضاع بحرانی مخصوصا بحران اقتصادی ادامه یابد، می تواند پیامدهای ناگواری به دنبال داشته باشد. و اگر حکومت در رفع مشکلات مردم ناکام بماند، این احتمال وجود دارد که موج دیگری از اعتراضات مردمی علیه بدنه رژیم به راه افتد([41]).
5- روی آوردن به گزینه های خشونت آمیز به جای مشارکت و فعالیت سیاسی
وقتی که مردم راههای های مشارکت سیاسی را به روی خود بسته می بینند و نمی توانند صدای خود را به گوش فرد یا نهاد تصمیم ساز برسانند، ناگزیر به فعالیت اعتراض آمیزی روی می آورند که ممکن است برای کسب امتیازات سیاسی و اقتصادی به اقدامات ساختار شکن و فراقانونی روی آورند. ایران در سالهای اخیر، گونه های مختلفی از اعتراضات، از جمله تظاهرات خیابانی، اعتراضات صنفی و دیوار نوشته ها را تجربه کرده است. و در برخی از مناطق اقلیت نشین، اعتراضات به اغتشاش کشیده شده و حتی برخی گروهها به مبارزه مسلحانه روی آورده اند. گفتنی است که گسترش پدیده بیکاری و تورم و شرایط سخت زندگی، احتمال روی آوردن به این گزینه های بدیل را تقویت می کند. و این احتمال وجود دارد که در دوره ابراهیم رئیسی؛ رئیس جمهور کنونی در سایه سیاست های تندروانه خارجی و احتمال باقی ماندن ایران در تحریم و انزوای بین المللی شرایط زندگی سخت تر هم بشود. در طی ماه های ژوئن و جولای 2021 میلادی به علت شرایط سخت اقتصادی در ایران، اعتراضات گسترده ای در کشور روی داد که از مهمترین آنها اعتراضات به بحران آب و برق و همچنین اعتراض کارگران صنعت نفت به شرایط کارشان است. ظاهرا حکومت توانسته است تا کنون این اعتراضات را مهار کند. اما این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت شرایطی که در آن ابراهیم رئیسی به قدرت رسیده است با اوضاع اوایل دوران محمد رضا پهلوی؛ آخرین شاه پهلوی بسیار مشابه است([42]). هر دوی آنها در شرایطی به قدرت رسیدند که از حمایت مردمی بسیار کمی برخوردار بودند و فساد گسترده ای در دستگاه حاکم وجود داشت و رژیم با زور خود را حفظ کرده بود و با مخالفت های گسترده بین المللی روبرو بود.
6- پاسخگو نبودن نهاد تصمیم ساز و نبود حمایت مردمی
عدم مشارکت بیش از نیمی از رأی دهندگان به اضافه رأی اعتراضی بوسیله آرای سفید، دو مسأله ای است که از یک طرف مشروعیت ابراهیم رئیسی رئیس جمهور فعلی را زیر علامت سؤال قرار می دهد و از طرف دیگر او بیشتر از اینکه در برابر ملت پاسخگو باشد، به رهبر و نهادهایی که او را به این مقام رساندند، وفادار است. یعنی او بدون اینکه خواست مردم را در نظر داشته باشد، سیاست هایی را اجرا می کند که به او دیکته می شود. زیرا رئیسی بیش از آنکه نماینده ملت در رأس قوه مجریه باشد، پیرو رهبری و سرباز مخلص رژیم است و این امر می تواند پیامدهای جدی در سیاست های داخلی و خارجی کشور به دنبال داشته باشد. از نظر داخلی باید گفت که او با فسادی که در رژیم و میان مسئولان آن گسترش یافته است، مبارزه ای نخواهد کرد. بر اساس گزارش مجله «فوربس» تعداد میلیادرهای ایران که معاف از حسابدهی هستند، افزایش یافته است. این در حالیست که در غیاب عدالت هر روز بر شمار مردم فقیر افزوده می شود و به نظر می رسد که رژیم از ادامه تحریمها و مدیریت اقتصاد بحران زده سود می برد([43]).همچنین رئیسی با سیطره سپاه پاسداران بر اقتصاد کشور مخالفتی نخواهد کرد. در مورد سیاست خارجی هم باید گفت که رئیسی از خط رهبری عدول نخواهد کرد و به جای اینکه خواست ملت مبنی بر توقف دخالت های خارجی و تمویل پروژه نفوذ ایران در خارج را پیگیری کند، زمینه را برای هیمنه بیشتر نهادهای موازی چون «شورای عالی امنیت ملی» و «سپاه پاسداران» بر دولت فراهم می کند. اکنون که از اولویت های رئیسی این است که با حفظ اصول سیاست خارجی یعنی با حفظ دشمنی با غرب، با حفظ استقلال و نفوذ منطقه ای ایران، برجام را احیا کرده و به بحران اقتصادی کشور پایان دهد، شاید برای اولین بار دولت نتواند در برابر جهان خارج از حمایت مردمی دم بزند. محمد جواد ظریف وقتی در خارج با مخالفت مواجه می شد می گفت: «من وزیر خارجه کشوری هستم که 73 درصد مردم آن در انتخابات شرکت کردند»([44]).
7-افزایش شکاف میان رژیم و نسلهای نو
انتخابات ایران از آنجا که یک انتخابات شفاف و سالم نیست، نمی تواند مردم را برای مشارکت بسیج کند. زیرا یک انتخابات مهندسی شده نمی تواند به معنای تمرین سیاسی و وسیله ای برای تربیت نخبگان تازه نفس برای فعالیت سیاسی باشد. حتی اگر چهره های تازه ای را به میان آورده و یک رقابت ساختگی میان «اصلاح طلبان» و «محافظه کاران» به وجود آورند تا نشان دهند که یک انتخابات واقعی در ایران جریان دارد، اما واقعیت چهل سال نشان داده است که با این اقدامات نه چهره های جدیدی به مراکز قدرت فعلی راه پیدا می کنند و نه در هرم قدرت تغییری به وجود می آید. و این انتخابات نمی تواند مشارکت واقعی مردم در تصمیم سازی ها و تعیین سیاست ها را تضمین کرده و در پویایی و کارآیی رژیم نقش آفرین باشد. واقعیت این است که رژیم انتخابات را کاملا در قبضه خود گرفت یعنی طرفداران خود را نامزد کرد و با یک سری اقداماتی پیروزی آنان را تضمین کرد. ابتدا قوانین انتخابات را دستکاری کرد و بعد هم تمام مراحل انتخابات را از مرحله ثبت نام و تأیید صلاحیت گرفته تا روند رأی گیری و شمارش آراء و اعلام نتایج به صورت کاملا کنترل شده مهندسی کرد تا وضعیت موجود را همچنان حفظ کرده و سیطره نخبگان دینی را همچنان برای مدتها بر جامعه تضمین کند. این امر سبب می شود که جامعه نتواند از ظرفیت نیروهای جوان بهره مند شود و راه نسل های جدید برای مشارکت همچنان بسته بماند و نخبگان تازه نفس نتوانند برای فعالیت سیاسی به قدرت برسند.
8 – زمینه سازی برای انتقال قدرت سیاسی بعد از خامنه ای
نتایج انتخابات نشان داد که رژیم تلاش دارد به گونه ای ساختار قدرت را یک دست کند که نه تنها «اصلاح طلبان» و «اعتدال گرایان» از پست های رده بالای رژیم دور شوند بلکه بسیاری از «محافظه کاران» سنتی همچون علی لاریجانی نیز به حاشیه رانده شوند. بسیاری از ناظران بر این باورند که دلیل اصلی این رویکرد تازه رژیم، این است که رژیم سیاسی از هم اکنون آمادگی می گیرد تا در صورت فوت خامنه ای در سالهای آینده، رهبر جدیدی انتخاب کند. با اینکه تسلط جریان تندرو بر هر سه قوه ممکن است نگرانیهای آنان را در دراز مدت در دوران پساخامنه ای کاهش دهد، اما این امر می تواند در کوتاه مدت خطرات بزرگی برای آنان به همراه داشته باشد. از یک سو این امکان وجود دارد که رژیم را درگیر بحران اختلافات داخلی کند؛ شبیه آنچه که در مورد احمدی نژاد رئیس جمهور اسبق اتفاق افتاد. او که یک جریان تأثیرگذاری در داخل رژیم را با خود همراه دارد، در برابر اظهارات خامنه ای که انتخابات اخیر را یک پیروزی خوانده بود، با عصبانیت واکنش نشان داد و ادعاهای او را «خنده آور» خواند و گفت: «شما مردم را کنار گذاشتید و این بزرگترین شکست است». احمدی نژاد خطاب به رهبر گفت: «در متن شکست داری حرکت می کنی»([45]). از طرف دیگر، همانطور که دیدیم تندروها در طول هشت سال گذشته «مسئولیت تمام مشکلات اجتماعی و اقتصادی را متوجه حسن روحانی رئیس جمهور معتدل می دانستند، اما از اکنون به بعد، اگر تندروها در سایه دولت رئیسی موفق به حل بحرانهای اجتماعی و اقتصادی نشوند، مشروعیت آنان تا حد زیادی آسیب می بیند. و این امر می تواند فضای انتقال سیاسی آرام در مرحله بعد از خامنه ای را دستخوش تغییر کند.
نتیجه گیری
اگر آنطور که ساموئل هانتینگتون استاد دانشگاه هاروارد می گوید، انتخابات و در کنار آن، مشارکت مردم، یک فعالیت سیاسی است که شهروندان عادی از این طریق در فرآیند تصمیم سازی حکومت سهیم می شوند، و این پروسه توسط مقررات و ساز وکارهای قانونی کارآمدی تضمین می گردد، باید گفت که برای شهروندان ایرانی فضای مناسبی برای مشارکت سیاسی گسترده و کارا فراهم نیست. زیرا ماهیت رژیم ایران و ایدئولوژی دینی که در نظریه ولایت فقیه ریشه دارد، نه تنها در مسائل فقهی بلکه در تمام زمینه ها به رأی مردم ارزشی قائل نیست. ولایت فقیه یک الگوی پدر سالاری دینی است که رهبر را سرپرست جامعه قرار می دهد. واقعیت این است که رژیم ایران با ابزاری به نام بررسی صلاحیت کاندیداها توسط شورای نگهبان، پیشاپیش تأثیر اراده مردم در انتخابات را کم رنگ ساخته و خود را از تقلب گسترده در انتخابات بی نیاز کند. ممکن است این روش تا انتخابات ریاست جمهوری 2017 میلادی نیز فعال بود. اما بخشهای عظیمی از جامعه ایران با کارزار تحریم انتخابات که بسیار مؤثر واقع شد و نیز با آرای اعتراضی خود که از زمان انقلاب تا کنون به این گستردگی سابقه نداشت، پیام خود را به رهبران دینی و مخصوصا علی خامنه ای رهبر، و ابراهیم رئیسی رئیس جمهور جدید، و به همه طبقه حاکم که قدرت و ثروت ایران را در انحصار خود گرفته اند، رساندند و پیام ملت این بود که «ما با شما نیستیم» و یا «از این بازی دیگر خسته شده ایم». واقعیت این است که رژیم ایران پوپایی ندارد و قصد هم ندارد خود را با تغییرات جامعه وفق داده و همراه کند و دائما تلاش می کند رویکردهای انقلابی و گفتمان تندرو و چهره های مخلص را روی کار آورد. و این امری است که به عمیق تر شدن شکاف میان رژیم و ملت می انجامد. و در نتیجه، بحران مشروعیت رژیم هر روز بیشتر و بیشتر می شود تا جاییکه این احتمال هم وجود دارد که با یک خیزش انقلابی مردمی مشابه سال 1979 میلادی روبرو شود.
([1]) خبرگزاری ایرنا، نماینده یزد در مجلس: دشمن به دنبال کاهش مشارکت مردم در انتخابات است، (۱۶ خرداد ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/2SXAK2C.
([2]( Bobby Ghosh, Iran’s Election Is All About Supreme Leader’s Toxic Legacy, Bloomberg, (June 15, 2021), accessed Jul 07,2021, https://bloom.bg/3jYOBRw.
(3) تارنمای اینترنتی عصر إيران، نماینده ولی فقیه در سپاه: رئیس جمهوری می‌خواهیم که سرباز محض ولایت باشد، (۱۶ خرداد ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3potwAO.
(4) پایگاه خبری الجزيرة نت، آغاز سکوت انتخاباتی در ایران و خامنه ای نسبت به تأثیر کاهش مشارکت هشدار می دهد، ( 16 جولایی 2021) تاریخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3BIxcTV.
(5) خبرگزاری فارس، سردار نقدی: دعوت کنندگان به عدم مشارکت در انتخابات به دنبال نابودی ایران هستند، (۱۵خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3pnmGLS.
(6) پایگاه خبری انتخاب، احمد خاتمی: رای دادن، رأی «آری» مجدد به نظام جمهوری اسلامی است / آن‌هایی که توفیق نداشتند در ابتدای انقلاب به این نظام «آری» بگویند، ۲۸ خرداد روز بیعت مجددشان با نظام است، (۱۴ خرداد ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3wUSA55.
(7) خبرگزاری تسنيم، امام جمعه اهل سنت بندرعباس: به ندای رهبر انقلاب برای مشارکت حداکثری لبیک می‌گوییم/ دولتمردان از ظرفیت نخبگان اهل سنت بهره بگیرند، (۱۳ خرداد ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3uJC4TN.
(8) خبرگزاری ايسنا، دعوت ستاد کل نیروهای مسلح از مردم برای شرکت در انتخابات، (17 جولای 2021م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3cOXn07.
(9) پایگاه اینترنتی راديو فردا، کروبی «دخالت فراقانونی» در انتخابات ۱۴۰۰ را محکوم کرد، (۱۳ خرداد ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/34K0ORx.
(10) بی بی سی عربی، انتخابات ریاست جمهوری ایران، کدام جریانها آن را تحریم کرده اند و این اقدام آنها چه اهمیتی دارد، (16 ژوئن 2021م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bbc.in/3xobjGO.
(12) Golnaz Esfandiari, With Much Of Debate Hampered Ahead Of Presidential Vote, Iranians Turn To Clubhouse – Analysis, Eurasia review, (June 15, 2021), accessed on 08 Jul 2021, ttps://bit.ly/3qRRpkU.
(13) تارنمای اینترنتی راديو فردا ، بیش از دویست نفر از کنشگران خارج از ایران خواستار تحریم انتخابات ریاست جمهوری شدند، (۱۵ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3puL6mU.
(14) ایران اینترنشنال، در سالروز همه پرسی تعیین نظام، کارزار « نه به جمهوری اسلامی» راه افتاده است، (10 آوریل 2021م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3wn7f8r.
(15) بی بی سی عربی، انتخابات ریاست جمهوری ایران، کدام جریانها آن را تحریم کرده اند و این اقدام آنها چه اهمیتی دارد؟ منبع پیشین.
(16) امیر بار شالوم، توافق نانوشته میان اسرائیل و ایران، ترجمه (رسانه)، پایگاه اینترنتی «تایمز آف اسرائیل»، (04 جولای 2021م)، تاريخ بازدید: 05 جولای 2021م، https://bit.ly/2V6VWEh.
(17) خبرگزاری تسنيم، دشمن هزینه هنگفتی برای تاثیرگذاری در انتخابات اخیر ایران صرف کرد، (۲۷ تير ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 25 جولای 2021م، https://bit.ly/3x0UCA9.
(18) خبرگزاری ایرنا، روحانی: نباید هدف‌های اصلی را به خاطر انتخابات فدا کنیم، (۰۲ تیر ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3qwkbaV.
(19) روزنامه آفتاب يزد، آسیب شناسی کاهش مشارکت در انتخابات، (۰۵ تیر ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3vVtLoM.
(20) علی رنجی‌پور، رابطه نرخ پایین مشارکت در انتخابات با فلاکت چیست؟، سایت ايران واير، (۲۴ تير ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3depXZ5.
(21) رأی اعتراضی، منظور این است که رأی دهندگانی که در انتخابات شرکت می کنند، از روی عمد رأی باطله و یا رأی سفید به صندوق می اندازند.
(22) Akram Alfy, The rhetoric of the Iranian elections, ahram on line, (10 Jun 2021), accessed Jul, 07 2021, https://bit.ly/3yr4Zyc .
(23) روزنامه آفتاب يزد، فاصله زیاد کاندیداها با مردم، (۲۰ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3vaiVdW.
(24) جاده ايران، مركز پژوهشهای مجلس- روند کاهشی میانگین زاد و ولد در ایران، (15 نوامبر 2020م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3qPWtXf.
(25) بی بی سی عربی، ماجرای جنجال برانگیز «ازدواج سفید» در ایران چیست؟،(15 جولای 2019م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bbc.in/3AFG10i.
(26) وبگاه المرصد المصري، محنت زن ایرانی در سایه ولایت فقیه، (12 ژانویه 2020م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3AEueyY.
(27) ایران اینترنشنال، میانگین طلاق در ایران رکورد زد، (04 جولای 2019م)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3wlGykr.
(28) وبگاه جامعه 24، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس در گفت‌وگو با جامعه ۲۴ پاسخ داد؛ چرا مشارکت‌های اجتماعی در ایران رو به کاهش است؟/ سال‌هاست دروغ و فساد با شیب تند جلو می‌رود، (۱۱ تير ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ بازدید: 09 جولای 2021م، https://bit.ly/3dya9R4.
(29) Bijan Khajehpour, Iran’s Youth Key to Elections, Al-monitor,( May 31, 2013), Accessed 7 July 2021, https://bit.ly/3yv5veH .
(30) Hamidreza Azizi, Iran’s presidential election: three key implications, Mena Affairs, (24 June 2020), accessed 07 Jul 2021, https://bit.ly/3vZsexU .
(31) Pooyan Tamimi Arab, Ammar Maleki, Why Iranians won’t vote: new survey reveals massive political disenchantment, The Conversation (June 10, 2021), accessed 07 Jul 2021, https://bit.ly/3dRfUcQ .
(32) خبر آنلاین، چرا روی برگه های رأی اسم عباس بوعذار و محمود احمدی نژاد بود؟، (۰۲ تیر ۱۴۰۰ ه.ش)، تاريخ دسترسی: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/35LBH17.
(33) روزنامه ابتكار، جلال خوش چهره: سختی عبور از دیوار بی‌اعتمادی مردم، (۱۶ تیر ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/34VyY4X.
(34) خبرگزاری ايسنا، هاشمی: اصلاحات به خون تازه ای نیاز دارد، (۰۷ تیر ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3gYfnaQ.
(35) روزنامه جمهوري اسلامي، تصحیح فرهنگ انتخابات، (۰۵ تیر۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3wWRrdA.
(36) روزنامه دنياي اقتصاد، غفلت از هفت مساله کلیدی؛ چرا «تفاوت نگاه» کاندیداها شفاف نشد؟؛ مناظره ناتمام اقتصادی، (۱۷ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3gdqb3m.
(37) عباس آرگون، نیازمند مکانیزم عمل به وعده ها ، صحيفة تجارت، (۱۹ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 جولای 2021م، https://bit.ly/3x79Cgu.
(38) سایت خبری تحلیلی بولتن نيوز، فائزه هاشمی: دلیل رأی ندادن من بیشتر عملکرد اصلاح‌طلبان است/ مشکل اصلاح‌طلبان و خاتمی چیست که مثل قبل تکرار نمی‌کنند؟ (ویدئو)، (۲۸ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3wPuMQB.
(39) وبسایت راديو فردا، خاتمی: وجود بالاترین درصد رأی‌های باطله، نشانه دلسردی و نومیدی مردم است، (۳۱ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/35LqJZi.
(40) وبسایت خبر آنلاین، پدیده انتخابات ۱۴۰۰ را بشناسید /صاحبان آرای باطله چه کسانی هستند؟، (۳۱ خرداد ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 07 جولای 2021م، https://bit.ly/3cX51G5.
(41) JON GAMBRELL, Analysis: Subdued Iran vote will still impact wider Mideast, (June 15, 2021), accessed 08 Jul 2021, https://bit.ly/3ADYlGX .
(42) در سال 1976 میلادی در پی چندین مورد قطعی برق در مناطق مختلف ایران، نارضایتی گسترده مردمی به وجود آمد و مخالفین نظام پهلوی از فرصت قطعی برق استفاده کرده و شعارهای اعتراض آمیز علیه شاه بر روی دیوارها نوشتند. ر.ک: روزنامه ستاره صبح، چرا کشور به جای پیشرفت، پس رفت کرده؛ ریشه در کجاست؟ / علی صالح آبادی- مدیر مسئول، (۱۹ تير۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 10 جولای 2020م، https://bit.ly/3yHvm37.
(43) روزنامه تجارت، برخورد با دانه درشت ها پیش شرط اصلاحات اقتصادی، (۱۰تير ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 جولای 2021م، https://bit.ly/3h47hh4.
(44) علی صالح‌آبادی، چرا برجام به برزخ رفت، روزنامه ستاره صبح، (۱۲ تير ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 09 جولای 2021م،
(45) راديو فردا، احمدی‌نژاد: به حال فردی که می‌گوید انتخابات یک پیروزی عظیم بود تأسف می‌خورم، (۰۹ تیر ۱۴۰۰ه.ش)، تاريخ بازدید: 08 جولای 2021م، https://bit.ly/3hmCVW7.
