طالبان بر تمامى خاک افغانستان تسلط یافت، و کابل پایتخت این کشور را به تصرف خود در آورد. و برای تشکیل حکومت آماده می شود، رابطه این گروه با ایران از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا که ماهیت این رابطه می تواند اوضاع امنیتی افغانستان و حتی منطقه را تحت تأثیر قرار دهد. از آنجا که از سالیان گذشته ایران مأوای پناهجویان افغان بوده است، در شرایط کنونی که ایران با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می کند و تحریمهای فلج کننده امریکا و همه گیری ویروس کووید-19 اوضاع سختی در کشور حاکم کرده است، با قدرت گرفتن طالبان در کابل، ایران با چالش ها و خطرات چند جانبه روبرو است.
مبارزه با حضور امریکا در منطقه از اولویت های ایران بوده است و کمک های تسلیحاتی ایران به طالبان در راستای همین هدف صورت گرفت. همچنین ایران دلیل بی ثباتی و نابسامانی اوضاع اجتماعی و اقتصادی در افغانستان را سیاست های ایالات متحده می داند. اما اینک که امریکا نیروهای خود را از افغانستان خارج کرده و «طالبان» قدرت را در این کشور به دست گرفته است، ایران نگران پیامد این اوضاع یعنی نگران هجوم سیل پناهندگان به خاکش می باشد. علاوه بر آن، بنا بر گزارش خبرگزاریها، «طالبان» هزاران زندانی را آزاد کرد که در میان آنها تعدادی از عناصر داعش نیز بودند.
ایران یکی از بزرگترین شرکای تجاری افغانستان به حساب می آید. اما تحولات اخیر می تواند تجارت بین دو کشور را با چالشهایی روبرو کند. بر اساس گزارش اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی در تهران، 11 درصد واردات غیر نفتی افغانستان، از ایران صورت می گرفت که بخش اعظم آن را میوه جات و محصولات غذایی به خود اختصاص می داد. اما در ماههای اخیر که «طالبان» جنگجویان خود را در مناطق مرزی مستقر کردند، راه انتقال و تسهیلات تجارت بین دو کشور با مشکل روبرو شده است. و این امر سبب شده که صادر کنندگان ایرانی، صادرات کالاهای خود را به افغانستان به حالت تعلیق در آورند. همچنین گزارشها حاکی از آن است که در پی افزایش درگیریها در افغانستان صادرات ایران به افغانستان کاهش چشمگیری داشته است. زیرا که همانطور که برخی گزارشها حکایت دارند، بیش از نیمی از مردم افغانستان زیر خط فقر قرار دارند. گزارشها همچنین حکایت از آن دارند که نبود امنیت غذایی زندگی بیش از 11 میلیون افغان را تهدید می کند. و بسیاری از خانواده ها که قدرت خرید آنها از متوسط به پایین است، در استانهای غربی افغانستان با کمبود مواد غذایی روبرو هستند. لذا، به نفع ایران است که برای در امان ماندن از بحران سرازیر شدن پناهندگان افغان، از کمک های اقتصادی خود به این کشور دریغ نکند. ایران قصد دارد چشم انداز تجارت با افغانستان را گسترش دهد. افتتاح خط آهن «خواف–هرات» که شهرهای مرزی دو کشور را به هم وصل می کند، گواه این واقعیت است که ایران در نظر دارد صادرات خود را به افغانستان افزایش دهد. ایران نمی خواهد مبادلات تجاری خود را با افغانستان به مخاطره اندازد به همین دلیل در سالهای اخیر رویه تعامل با طالبان را در پیش گرفته است. تهران تلاش کرد با میزبانی گفتگوهای «طالبان» با دولت افغانستان، از راه دیپلماسی وارد شود.
بعد دیگر پویایی رابطه ایران و «طالبان» مدیون ترانزیت مواد مخدر از مناطق مرزی است. از نظر «طالبان»، ایران بازار پر سودی است که هنوز هم یکی از مهمترین منابع درآمد طالبان محسوب می شود. ایران بالاترین میانگین معتادان به مواد مخدر را دارد و قاچاق این مواد در ایران بسیار سودآور است. از آنجا که مناطق مرزی در دست «طالبان» افتاده است، این احتمال وجود دارد که تجارت غیر قانونی در مرزها رونق گیرد و احتمالا این مسأله در آینده بر روابط ایران و «طالبان» سایه افکند. چرا که ایران در سالهای اخیر فعالیت های زیادی برای مبارزه با شبکه های قاچاق انجام داده است.
علی رغم اینکه تهران در ماههای اخیر تعامل با «طالبان» را آغاز کرده است، اما همچنان نسبت به برنامه های این گروه بیم دارد. اخیرا و بعد از اینکه استان هرات به دست «طالبان» سقوط کرد، وزارت خارجه ایران در مورد امنیت کنسولگری خود در این شهر، ابراز نگرانی کرد. و فعالیت کنسولگری خود در مزار شریف را موقتا تعطیل کرد و برخی از گذرگاههای مهم مرزی با افغانستان مثل گذرگاه میلَک را نیز بست.
همچنین تسلط «طالبان» بر گذرگاه اسلام قلعه، وضعیت را متشنج کرده و بیم و تردیدهایی را در هر دو طرف به وجود آورده است. آرایش نظامی ایران در مرزهای شرقی موجبات نگرانی طالبان را فراهم کرده است. و ایران نیز – بر خلاف آنچه اظهار می کند – از روی نگرانی، نیروهای مسلح و نیروهای سپاه پاسداران را در حالت آماده باش کامل در آورده است. ایران با اعزام نیروهای امدادی نظامی، آرایش نظامی گسترده ای در منطقه مرزی میان دو استان خراسان جنوبی (ایران) و فراه (افغانستان) به وجود آورده است. گزارش ها حاکیست که سپاه پاسداران، برای کمک به مرزبانان، از شهرهای تهران، نیشابور و زاهدان نیروهای کمکی به بیرجند اعزام کرده تا از هرگونه ورود عناصر «طالبان» به خراسان جنوبی جلوگیری کنند. ارتش نیز تجهیزات جنگی از جمله تانک های «تی -72 اس 1» و سکوهای پرتاب موشک و بالگردهای هجومی از نوع «بل 214» و خودروهای زرهی را به بیرجند اعزام کرده است. این تحرکات نظامی ایران نشان می دهد که این کشور برای مقابله با هرگونه تنش احتمالی با «طالبان» به حالت آماده باش در آمده است.
به احتمال زیاد، ایران در صدد اعزام برخی گروههای نیابتی به افغانستان و تقویت نفوذ خود در مناطق مرزی بر آید. و همکاری آینده ایران با «طالبان» نیز بر نحوه تعامل این گروه با اقلیت شیعه در افغانستان بستگی دارد. این در حالیست که برخی از چهره های مطرح ایرانی همچون لطف الله صافی گلپایگانی یکی از مراجع دینی ،«سیاست نرمش» حکومت ایران با «طالبان» را به شدت به باد انتقاد گرفته اند. گزارشهایی نیز در دست است مبنی بر اینکه ایران برای تأمین امنیت مناطق مرزی در صدد است تا نیروهای «لشکر فاطمیون» را مسلح و سازماندهی کند. طالبان در گذشته نسبت به اقلیت شیعه بد رفتاری داشت و ملا عبد المنان نیازی یکی از رهبران شاخه انشعابی طالبان که اخیرا به قتل رسید، در مصاحبه ای گفته بود: « همه هزاره ها فاطمیون هستند. من فاطمیون و تمام کسانی را که در جنگ داخلی افغانستان نقشی داشته باشد، را خواهم کشت. هزاران نفر از هزاره ها را خواهم کشت».
به احتمال زیاد، تهران رابطه «طالبان» با شیعیان افغانستان را به دقت زیر نظر دارد اما تنها در صورتی که منافع استراتژیک تهران اقتضا کند ممکن است دست به دخالت بزند. در گذشته نیز اتفاق افتاده است آنجا که دخالت خدمتی به منافع ایران نکرده، ایران از کمک به شیعیان مناطق مختلف سر باز زده و آنان را با محنت هایشان تنها گذاشته است. بنابراین، احتمالا ایران برای کمک به اقتصاد بیمار خود و نیز برای تأمین امنیت مرزهای خود و جلوگیری از سرازیر شدن سیل پناهندگان به خاک خود، در تعامل با «طالبان» بر اساس مصلحت گرایی رفتار می کند و منافع اقتصادی خود را در اولویت قرار می دهد. و احتمالا همین مسائل محور گفتگوهای تهران و «طالبان» را به خود اختصاص دهد. به هر حال، فعلا باید منتظر بود و دید که روابط بین دو کشور چگونه رقم خواهد خورد؛ آیا روابط بین دو طرف دوستانه خواهد بود یا اینکه سایه اختلافات عقیدتی و تضاد منافع، بر روابط دو کشور سنگینی خواهد کرد.
