طبق داده های صندوق بین المللی پول، طی دو سال گذشته، اقتصاد ایران ۱۴ درصد منقبض شده است. ایران پس از ونزوئلا بدترین عملکرد اقتصادی در جهان را داشته است.
واکنش اقتصاد ایران به پاندمی شدن کووید-۱۹ چه خواهد بود؟ همه شاخص های اقتصادی حکایت از آن دارند که ایران احتمالا برای سومین سال پی در پی شاهد انقباض اقتصادی خواهد بود. موسسه رده بندی اعتبار جهانی با نام فیچ (Fitch) هفته پیش بینی خود را برای رشد اقتصادی ایران اصلاح کرد و آن را به منفی ۱.۷ کاهش داد.[1]
در ابتدای سال، فیچ رشد منفی 0.4 درصد را برای اقتصاد ایران پیش بینی کرد. اما هفته پیش آن را به دلیل «تاثیرات منفی شیوع کووید-۱۹ بر فعالیت اقتصادی ایران و همچنین افت شدید اخیر در قیمت نفت که توان مقامات ایران را برای تامین مشوق های مالی در پاسخ به این بحران محدود می کند» اصلاح کرد و آن را کاهش داد.[2]
اگر این پیش بینی درست از آب درآید (و ممکن است مجددا نیاز به اصلاح و کم کردن آن باشد)، اقتصاد ایران همچنان یکی از بدترین عملکردهای جهان را خواهد داشت و انقباض آن -بنابر ارقام صندوق بین المللی پول برای ۲۰۱۹-۲۰۱۸ و همچنین پیش بینی فیچ – طی یک دوره سه سال از ۱۵ درصد بیشتر خواهد شد.
بنابر گزارش چشم انداز اقتصادی جهان از سوی بانک جهانی که در ژانویه ۲۰۲۰ منتشر شد، اقتصاد ایران ۸.۷ درصد در سال ۲۰۱۹، ۴.۹ درصد در سال ۲۰۱۸ دچار انقباض شد که در مجموع ۱۳.۶ درصد انقباض طی یک دوره دو ساله را نشان می دهد.
صندوق بین المللی پول چشم انداز تیره تری را برای اقتصاد ایران پیش بینی می کند. در ژانویه امسال، این صندوق اعلام کرد که اقتصاد ایران ۹.۵ درصد در سال ۲۰۱۹ و ۴.۸ درصد در سال ۲۰۱۸ دچار انقباض شده و در مجموع طی این دو سال ۱۴.۳ درصد رشد منفی داشته است.
برای اینکه بهتر متوجه این ارقام شویم، بنابر تحلیل موسسه رسانه از ارقام صندوق بین المللی پول، رشد اقتصادی ایران بین سال های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ بعد از ونزوئلا بدتر از همه بود.
ایران به لحاظ ابتلا به کووید-۱۹- با تقریبا 60 هزار مبتلا و تقریبا 3700 کشته- در میان هفت کشور نخست در سرتاسر جهان قرار دارد. پژوهشی انجام شده از سوی دانشگاه تورنتو هشدار داد که این بحران در ایران می تواند بسیار بزرگتر از آنچه هست شود.
ایران با توجه به زیرساخت اقتصادی ضعیفی که دارد نمی تواند بحران فزاینده ویروس کرونا را تحمل کند. افزون بر این، مناقشات جاری بین عربستان سعودی و روسیه بر سر تولید نفت و همچنین کاهش تقاضا در اثر پاندمی شدن ویروس کرونا، همچنان بازار نفت را تحت فشار قرار خواهد داد و برای اقتصاد ایران – که همچنان دست و پا می زند تا پس از فشار آمریکا برای متوقف کردن صادرات نفتی ایران سر پا بماند – مشکلات بیشتری به وجود خواهد آورد.
ارقام تولید نفت در ایران را با دشواری می توان تایید کرد، اما بنابر گزارش خبرگزاری رویترز – که مبتنی بر تحقیقی گسترده است – تولید نفت ایران به کمتر از ۲ میلیون بشکه در روز کاهش یافته است که کمتر از نصف میزان تولیدی این کشور در سال ۲۰۱۸ به شمار می رود. بنابر گزارش کپلر – شرکت ردیابی کشتی ها و نفت کش ها – ایران کمتر از ۲۵۰ هزار بشکه نفت در روز صادر می کنند.
چین بزرگترین وارد کننده نفت از ایران است، اما پاندمی شدن ویروس کرونا پکن را وادار کرده است تا واردات نفت خود را به شدت کاهش دهد. علاوه بر این، پکن درباره میزان نفتی که از ایران وارد می کند محتاطانه عمل می کند زیرا آمریکا می کوشد تا صادرات نفت تهران به صفر برساند. چین اتکای زیادی بر نفت ایران که فقط ۳ درصد از واردات آن را تشکیل می دهد ندارد. واردات نفت این کشور از مناطق جغرافیایی گوناگون است و عربستان سعودی در صدر تامین کنندگان نفت این کشور در سال ۲۰۱۹ قرار داشت.
دیوید پیمان، مدیر کل وزارت خارجه آمریکا در امور مالی و تحریم ها، اخیرا به همه کشتی هایی که نفت ایران یا محصولات نفتی را در دریا ذخیره می کنند، به طور عمومی هشدار داد. این کشتی ها اغلب با گریز از تحریم ها، نفت را کشتی به کشتی به فروش می رسانند. سال گذشته، شرکت کشتیرانی چینی COSCO پس از انتقال نفت خام ایران و نقض تحریم های آمریکا، مورد تحریم ایالات متحده قرار گرفت – هرچند که تحریم های وضع شده بر کشتی های COSCO اوایل امسال برداشته شدند.
یکی از نشانه های مشکلات اقتصادی اقتصاد ایران زمانی آشکار شد که این کشور از صندوق بین المللی پول درخواست کمک برای مبارزه با شیوع ویروس کرونا کرد. تهران از این صندوق تقاضای وام ۵ میلیارد دلاری کرد؛ این نخستین بار است که ایران پس از انقلاب ۱۹۷۹ چنین درخواستی کرده است. صندوق بین المللی پول تخمین زده است که ذخیره ارزی ایران از ۸۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ به چیزی حدود ۷۰ میلیارد دلار کاهش خواهد یافت.
درخواست وام ایران از صندوق بین المللی پول احتمالا از سوی ایالات متحده – که بزرگترین سهامدار این موسسه مالی است – با چالش رو به رو خواهد شد. اما اتحادیه اروپا گفته است که از درخواست کمک مالی اضطراری ایران از صندوق بین المللی پول پشتیبانی می کند. در صورت تایید، این وام به وام ۵ میلیاردی روسیه به ایران – که در بودجه سالانه ای که در اواخر سال ۲۰۱۹ از سوی حسن روحانی ارائه شد – افزوده خواهد شد. با توجه به ماهیت مشکلات اقتصادی گسترده ایران، پیشنهاد کمک ۲۰ میلیون یورویی اتحادیه اروپا برای مبارزه این کشور با شیوع ویروس کرونا اندک به نظر می رسد.
پاندمی شدن ویروس کرونا مشکلات ساختاری اقتصاد ایران را تشدید کرده است. شوک دوگانه پاندمی شدن ویروس کرونا و کاهش قیمت نفت همچنان چالش های مالی برای سیاست گزاران ایران به وجود خواهد آورد و در عین حال بخش خصوصی را نیز تضعیف خواهد کرد. اگر تحریم های ایالات متحده را نیز به این دو اضافه کنیم، آنگاه ایران در طول سال، با سه شوک که اقتصاد در حال تقلایش را تحت تاثیر قرار خواهد داد، مواجه خواهد بود.
[1] «کووید-۱۹ و افت قیمت نفت اقتصادی ضعیف ایران را هدف قرار خواند داد»، Fitch Solutions، ۱۷ مارس ۲۰۲۰
[2] همانجا.
