مقدمه
به نظر می رسد که ایالات متحده از زمان روی کار آمدن جو بایدن، در برخورد با پرونده هسته ای ایران به گزینه دیپلماسی روی آورده است. اما برای اینکه به برجام بازگردد پیش شرط هایی را برای ایران وضع کرده است که از نظر ایران با خواسته ها و شرطهای رئیس جمهور پیشین، دونالد ترامپ چندان تفاوتی ندارد و تنها تفاوت این است که ترامپ با استفاده از اهرم فشار می خواست به خواست های خود برسد اما بایدن برای رسیدن به همان خواسته ها، راه دیپلماسی را برگزیده است. ایران امیدوار بود که برجام با همان صیغه قبلی، بدون هیچگونه تعدیل، در اولین فرصت ممکن و بدون هزینه و امتیاز دهی احیاء شود. اما تمامی اظهار نظرهای مسئولین اداره بایدن حکایت از آن دارد که امریکا می خواهد از بازگشت به برجام صرفا به عنوان سکویی برای گرفتن تضمین های بیشتری در مورد برنامه هسته ای ایران استفاده کند و حرف و حدیث هایی هم از گنجاندن دیگر مسائل اختلافی در مذاکرات هسته ای شنیده می شود که مهمترین این مسائل پرونده رفتار منطقه ای و برنامه موشکهای بالستیک ایران است و شاید هم مشارکت طرفهای دیگری در مذاکرات به صورت جدی مطرح باشد. به همین سبب است که ایالات متحده به صراحت اعلام کرده است که پیش از آغاز مذاکرات همه جانبه با ایران تحریمها را لغو نخواهد کرد. این در حالیست که ایران اصرار دارد قبل از هر اقدامی از جانب ایران، باید تحریمها برداشته شود.
مانعی که این پژوهش در پی یافتن راه حلی برای آن است، وجود شکاف و تضادی است که میان موضع دو طرف وجود دارد. علی رغم اینکه دو طرف درباره اولویت بخشیدن به راه حل دیپلماسی اتفاق نظر دارند و در نتیجه، پیش از اینکه مذاکرات مستقیم یا غیر مستقیم آغاز شود یک مرحله سخت و پر تنش قرار دارد که در این مرحله بایدن برای رسیدن به یک توافقنامه گسترده و همه جانبه با ایران، روی ارثی که از ترامپ برجای مانده حساب باز کرده است. در مقابل، ایران هم تلاش خواهد کرد تا برای سرعت بخشیدن به روند مذاکرات و پایان بخشیدن به بحران سختی که به خاطر تحریمها و راهبرد فشار حداکثری به آن دچار شده، کارتهای چانه زنی خود را تقویت کند. و این مسأله ای است که بی تردید گزینه های ایران، فرصت های لغو تحریمها و سناریوهای احیای برجام را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
این پژوهش بر آن است تا فرصت ها و چالش ها و آینده بحران موجود در ایران را مورد بررسی قرار دهد که برای این منظور، این مسائل مورد واکاوی قرار می گیرد: اول، فعال ساختن مجدد دیپلماسی و فرصت های موجود برای ایران. دوم، چالشهای فراروی ایران و موانع احیای مجدد برجام. سوم، گزینههای موجود و گزینه های بدیل برای ایران. چهارم، آثار و آینده بازگشت ایران به تعهدات برجامی.
یکم: فعال ساختن دوباره روند دیپلماسی و فرصت های موجود برای ایران
بی تردید ایران فرصت های مناسبی برای احیای مجدد برجام و در نتیجه برداشته شدن تحریمها در اختیار دارد که در زیر به مهمترین موارد آن اشاره می شود:
1 – آمادگی همه طرف ها برای تعامل و تفاهم
تغییر دولت در امریکا، عامل مهمی در تغییر رابطه ایران و امریکا از تنش به سازش به شمار می رود؛ چرا که بایدن به روند دیپلماسی اولویت داده و اداره وی بر این باور است که برای قانع ساختن تهران به بازگشت به تعهدات برجامی و بررسی مسائلی که موجب نگرانی تهران را فراهم آورده، روی آوردن به گفتگوها یک ضرورت است و ایالات متحده آمادگی دارد تا در چهارچوب میکانیسم 5+1 کار کند.
از سوی دیگر، علی رغم اینکه میان ایران و امریکا درباره اینکه کدام طرف باید گام اول را برای احیای برجام بردارد، اختلاف وجود دارد اما واقعیت این است که ایران – و مخصوصا جریان اصلاح طلب – بر این باور است که اکنون زمینه برای استفاده از راه حل دیپلماسی فراهم است و اتحادیه اروپا نیز از توسل به روند دیپلماسی حمایت می کند. از نظر پیتر استانو سخنگوی اتحادیه اروپا، دیپلماسی در روند بازگشت به برجام نقش کلیدی دارد. او گفته است که اتحادیه اروپا می خواهد از بازگشت ایالات متحده به برجام و بازگشت ایران به تعهدات برجامی اطمینان حاصل کند([1]). وی همچنین گفت که بازگشت ایالات متحده به برجام، ممکن است زمینه را برای یک مذاکرات گسترده درباره امنیت و ثبات منطقه فراهم کند([2]).
2- از نظر قدرت های جهانی، پرداختن به پرونده هسته ای ایران اولویت دارد
جک سالیوان مشاور امنیت ملی امریکا در 29 ژانویه 2021 میلادی، با تأکید بر اینکه بازگرداندن تهران به تعهدات برجامی از اولویت های جامعه جهانی است، گفت: «تهران به مواد شکافت پذیر دست یافته و با مقدار مواد لازم برای ساخت سلاح هسته ای فاصله چندانی ندارد. بنابراین، برای اداره بایدن نحوه تعامل با این مسأله یکی از اولویت های مبرم به شمار می رود»([3]). در واقع، پرونده هسته ای به عنوان یک عامل تأثیر گذار در روابط ایران با ایالات متحده مطرح است و در چگونگی این رابطه نقش تعیین کننده ای دارد و به عنوان اهرمی جهت ایجاد توازن و کسب دستاورد در مذاکرات به شمار می رود؛ زیرا برجام از نظر اداره بایدن و قدرت های جهانی، گسترده ترین توافقنامه ای است که در تاریخ پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای به دست آمده و از بیشترین میکانیسم شفافیت و ابزارهای اجرایی برخوردار است. بیشترین تعهدات در آن گنجانده شده و تمام مسیرهای احتمالی که به ساخت سلاح هسته ای و یا فعالیت نظامی منتهی شود را مسدود کرده است.
از آنجا که فروپاشی برجام و یا بی خاصیت کردن آن برنامه هسته ای ایران را از هرگونه نظارت و کنترل خارج می کند، می تواند سرعت افزایش فعالیت های هسته ای تهران را به دنبال داشته باشد. مخصوصا اینکه تهران قصد دارد در صورت ادامه تحریمها، فعالیت بازرسان را به حالت تعلیق در آورد([4]). بنابراین، قدرت های هسته ای([5])، برجام را یکی از الگوهای مهم در راستای منع گسترش سلاح هسته ای در سطح جهان دانسته و برای احیای آن تلاش می کنند([6]).
ایران بر اهمیت و ارزش برجام برای قدرت های جهانی واقف است به همین سبب در راستای کاهش تعهدات خود به برجام، درصد غنی سازی اورانیوم را بالا برد و تعداد سانتریفیوژ ها را نیز افزایش داد و با اقداماتی از این قبیل، در صدد فشار بیشتر بر جامعه بین الملل است. اخیرا و در 11 فوریه 2021 میلادی بازرسان آژانس بین المللی انرژی هسته ای از وجود 3.6 گرم اورانیوم در یک تأسیسات هسته ای در اصفهان خبر داده بودند([7]). همچنین تهران اعلام کرد که از 23 فوریه 2021 میلادی همکاری خود را با آژانس بین المللی انرژی ای کاهش می دهد که این اقدام نیز در پیشبرد روند تفاهم نقش داشت.
3 – کاهش شدت فشار حداکثری
از زمان روی کار آمدن بایدن، بخشی از اقدامات فشار حداکثری که ترامپ وضع کرده بود، متوقف شد و ایالات متحده نه تنها تحریمهای تازه ای بر تهران وضع نکرد بلکه نماینده امریکا در 18 فوریه سال 2021 میلادی درخواستی که اداره ترامپ برای فعال ساختن میکانیسم ماشه داده بود را پس گرفت و این گامی است که رویکرد دولت تازه امریکا مبنی بر تأکید بر روش دیپلماسی و تفاهم را نشان می دهد. ایالات متحده همچنین به برخی از کشورها از جمله کره جنوبی و ژاپن اجازه داد تا دارایی های ایران و درآمدهای حاصل از فروش نفت این کشور را آزاد کنند که این نیز گامی در راستای دیپلماسی و تفاهم است. دلیل موضع گیری اخیر ایالات متحده این است که امریکا به این نتیجه رسیده است که بنا به گفته مشاور امنیت ملی امریکا جک سلیوان، سیاست «فشار حداکثری» که با هدف بازداشتن تهران از حمایت از تروریسم و دیگر فعالیت های مضر این کشور اتخاذ شده بود، شکست خورده است([8]). صرف نظر از اینکه اداره بایدن تا کنون ارث به جا مانده از ترامپ را حفظ کرده است تا برای دستیابی به راه حل بهتر با ایران، از آن استفاده کند.
همزمان با این گامها، صادرات نفت و فرآورده های نفتی و صادرات غیر نفتی در ماههای اخیر روند رو به رشدی را تجربه کرده است([9]). آمارهای شرکت های غربی نشان می دهد که صادرات نفت ایران که در سه ماهه سوم سال 2020 میلادی، بهبودی را تجربه کرده بود، در ماه ژانویه امسال افزایش داشته است([10]) و این بدان معناست که ایران می تواند پیامدهای تحریمها و انزوای ناشی از تحریم را کنترل کند و در نتیجه قادر است بحران رو به وخامت داخلی را نیز مدیریت کند و مشروعیت رژیم را که در دوران ترامپ به صورت بی سابقه ای آسیب دیده بود، دوباره ترمیم کند.
برخی منابع و گزارشات حاکی از آن است که اداره بایدن در حال بررسی ساز و کارهایی است که محدودیت ها بر کمک های بشر دوستانه به ایران را کاهش دهد و با درخواست وام پنج میلیارد دلاری ایران برای مقابله با کرونا موافقت نماید و در مقابل، تهران نیز کاهش تعهدات برجامی خود را متوقف نماید. هرچند که این گامها با خواسته های ایران فاصله زیادی دارد، اما احتمال دارد که زمینه تفاهم های گسترده تری را فراهم کند که منجر به لغو تمامی تحریمها شود؛ مخصوصا اینکه بایدن در طرحهای خود با مخالفت کنگره که دموکرات ها در آن اکثریت هستند، مواجه نخواهد شد.
4 – وجود فضای مناسب برای میانجیگری های دیپلماسی
تعاملات جدید در مورد برجام فضای مناسبی را برای وساطت به نفع ایران و به دور از سیاست فشار و تحریم به وجود آورده است. و عملا وزیر امور خارجه اتحادیه اروپا جوزف بورل در پنجم فوریه در سفری که به موسکو داشت، به طرف های درگیر این بحران پیشنهاد کرد که به جای فشار حداکثری از دیپلماسی حداکثری استفاده کنند. و در همان روز امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه اعلام کرد که آماده است برای خروج از این بن بست، به صورت بیطرفانه میان ایران و ایالات متحده میانجیگری کند. همچنین سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه ماریا زاخاروفا در پنجم فوریه 2021 میلادی اعلام کرد که موسکو آماده است با طرفهای برجام از جمله ایالات متحده امریکا برای نجات برجام همکاری کند. در همان ماه، دو کشور قطر و عمان نیز از آمادگی خود برای میانجیگری با هدف نزدیک تر ساختن مواضع ایالات متحده و ایران خبر دادند. علی رغم اینکه ایران در زمان ترامپ چندین پیشنهاد میانجیگری را نپذیرفت، اما به نظر می رسد که در زمان فعلی وساطت اروپایی ها پذیرفته شود چرا که ظریف صراحتا خواستار چنین وساطتی شده بود و ایالات متحده نیز وساطت اروپایی ها را پذیرفته است.
5 – تمایل روسیه، چین و اتحادیه اروپا به احیای برجام
طرف های سه گانه به احیای برجام تمایل دارند و با شدت با خروج ترامپ از برجام مخالفت کردند و از می سال 2018 میلادی به مدت سه سال با تلاشهای امریکا مبنی بر تشکیل اجماع بین المللی علیه ایران مخالفت کردند. میخائیل اولیانوف نماینده دائم روسیه در سازمانهای بین المللی مستقر در وین، در تاریخ 9 فوریه سال 2021 میلادی اعلام کرد که کشورش آماده است برای پیشرفت در برجام در راستای اجرای گفتگوهای ضروری گام بردارد. او همچنین به برگزاری یک نشست غیر رسمی چند جانبه در مورد برجام اشاره کرد([11]). چین که هم پیمان راهبردی مهم ایران به شمار می رود، در مورد برجام با ایران هم رأی است. همچنین موضع گیری اخیر وزیر امور خارجه اتحادیه اروپا جوزف بورل و و کورنیلیا ارنستالتی، مسئول گروه پارلمانی اروپایی در امور روابط با ایران، به نفع ایران سنگینی می کند. خانم کورنیلیا ارنستالتی در 11 فوریه 2021 میلادی در اظهاراتی گفت: تهران مواد برجام را نقض نکرده است و برای احیای برجام اولین گام باید توسط واشنگتن برداشته شود([12]). این موضع گیریهای اخیر، فرصت مناسبی بود که ایران بتواند برای تقویت موضع خود در مذاکرات و هم رأی ساختن هم پیمانان خود، با طرفهای برجام هماهنگی های گسترده تری انجام دهد.
دوم: چالش های فراروی ایران و موانع احیای دوباره برجام
در مرحله کنونی که یک مرحله گذر است، رژیم ایران با چندین چالش مواجه است که به مهمترین آنها اشاره می شود:
1-اختلافات داخلی در ایران و نزدیک شدن موعد انتخابات ریاست جمهوری
جریان های سیاسی در داخل ایران همچنان صف بندی های خود را در مورد مسأله هسته ای حفظ کرده اند. این واقعیت از اظهارات ظریف به خوبی فهمیده می شود که از نیروهای سیاسی خواست که «مسأله هسته ای را انتخاباتی نسازند»([13]). اصلاح طلبان از این جهت روی احیای برجام حساب باز کرده اند که برجام مشروعیت آنان که بعد از خروج ترامپ از برجام خدشه دار شده، را ترمیم می کند. محافظه کاران در انتخابات مجلس که در فوریه 2020 میلادی برگزار شد، برای به حاشیه راندن بی جنجال اصلاح طلبان از این قضیه استفاده کردند. و این رقابت با آمادگی هر دو جناح برای انتخابات ژوئن ریاست جمهوری 2021 میلادی، ارتباط تنگاتنگی دارد([14]). تأثیر این کشمکش بر صحنه سیاست داخلی به وضوح روشن است. مجلس ایران قبل از اینکه بایدن قدرت را در اختیار بگیرد، قانونی را از تصویب گذراند که در 12 فوریه 2021 میلادی به تأیید شورای نگهبان نیز رسید. این قانون دولت را مکلف می كند تا نسبت غنی سازی اورانیوم را تا 20 در صد افزایش دهد و توقف اجرای پروتکل الحاقی را تا سه ماه متوقف کند. روحانی که در ابتدا با این قانون به خاطر اینکه روند دیپلماسی را دچار مشکل می کند، مخالف بود، در نهایت بعد از تأیید شورای نگهبان، ناگزیر شد بندهای مربوط به افزایش غنی سازی تا 20 درصد را اجرایی کند([15]).
اما روحانی در روز 21 فوریه 2021 میلادی با آژانس بین المللی انرژی هسته ای در مورد تمدید اقدامات نظارتی آژانس با ساز و کار جدید به توافق رسید به گونه ای که ایران دوربین های نظارتی را تا سه ماه همچنان فعال نگه می دارد تا تکلیف پیشرفت مذاکرات در مورد لغو تحریمها روشن شود. بعد از توافق اخیر میان تهران و آژانس بین المللی انرژی هسته ای، مجلس ایران یک صدا آن را خلاف قانون و خلاف نظر رهبری دانسته و خواهان محاکمه روحانی شدند. زیرا قانون بر تعلیق کامل اجرای پروتکل الحاقی تصریح دارد و رهبری نیز به روحانی و ظریف گفته است که ابتدا باید تحریمها برداشته شود. اما این دو، طرفدار سیاست «پای بندی در مقابل پای بندی» هستند هرچند که در این زمینه تفاهمات جزئی حاصل شود([16]). احتمالا این نوع اختلافات روند دیپلماسی را تا مدتی و شاید تا موعد انتخابات ریاست جمهوری که در نیمه سال 2021 میلادی است، به تأخیر اندازد.
2- فشارهای داخلی بر بایدن به خاطر انصراف از سیاست فشار حداکثری
اعضای اداره بایدن در میان خود، در مورد تعامل با پرونده ایران اختلاف نظر دارند. علاوه بر این، قانونگذاران جمهوری خواه در کنگره امریکا با هرگونه تغییر ماهوی در پرونده ایران مخصوصا مسأله لغو تحریمها، مخالف هستند. نظارت بر اجرای تحریمها که از جمله صلاحیت های قانونگذاران است، شامل ابقای تحریمها نیز می شود([17]). تعدادی از اعضای جمهوری خواه عملا اقداماتی را در راستای مقاومت در برابر رویکرد بایدن آغاز کرده اند و طرحی را در مخالفت با بازگشت ایالات متحده به برجام به مجلس سنا ارائه کرده اند. همچنین نمایندگانی که تعدادی از دموکرات ها را نیز با خود دارند، با لغو تحریمها بدون اینکه تهران در سیاست و رفتارهای خود از جمله برنامه موشک های بالستیک و فعالیت های بی ثبات کننده اش در منطقه تجدید نظر کند، مخالفت می کنند([18]). برخی شخصیت های مطرح سیاسی نیز با رویکرد بایدن مخالفت کرده اند از جمله این افراد هنری کسینجر وزیر امور خارجه پیشین ایالات متحده است که به بایدن توصیه نموده که به هیچ عنوان تصمیم ترامپ مبنی بر خروج ایالات متحده از برجام را نقض نکند. وی همچنین نسبت به مسابقه تسلیحاتی هسته ای فاجعه بار در خاورمیانه هشدار داده است([19]). البته نباید از نظر دور داشت که لابی های کشورهای منطقه نیز اداره بایدن را تحت فشار قرار می دهند تا مانع از بازگشت ایالات متحده به برجام شوند([20]).
3 – فشارهای قدرت های منطقه برای تأثیرگذاری بر روند مذاکرات
قدرت های منطقه بر ایالات متحده فشار می آورند که مبادا برجام بدون در نظر گرفتن منافع شان احیاء شود. از این رو، این کشورها اصرار دارند که به عنوان یک طرف گفتگو در مذاکرات حضور داشته باشند. از دیگر خواسته های این کشورها این است که مسائلی چون برنامه موشکی و تعدیل رفتار منطقه ای ایران نیز در مذاکرات هسته ای گنجانده شود. ایالات متحده نیز این خواسته ها را پذیرفته است و برخی از کشورهای اروپایی نیز خواهان مشارکت گسترده تر در گفتگوها هستند به گونه ای که برخی کشورهای منطقه و در رأس آنها عربستان سعودی را نیز شامل شود، مخصوصا اینکه اداره بایدن به خوبی می داند که نادیده گرفتن خواسته های قدرت های منطقه، سبب می شود که آنها توانمندیها و همکاریهای خود را برای مقاومت در برابر سیاست های ایالات متحده در این زمینه، بسیج کنند([21]). در این میان، اسرائیل به طور خاص برای عدم بازگشت اداره بایدن به برجام، بسیار تلاش می کند([22]).
4-تغییر موضع تروئیکای اروپایی و هماهنگی میان اعضای دو طرف آتلانتیک در مورد ایران
روابط میان ایالات متحده و کشورهای اروپایی در دوران ترامپ کم رنگ شده بود و اروپایی ها در مورد پرونده هسته ای ایران با ایالات متحده اختلاف نظر داشتند اما با رویکرد بایدن مبنی بر بهبودی روابط، این امکان فراهم شده است که امریکا با تشکیل یک جبهه متحد با هم پیمانان اروپایی خود در مورد پرونده ایران به طور هماهنگ عمل نماید، مخصوصا اینکه تروئیکای اروپایی نیز بر این باور است که بازگشت به برجام به تنهایی کافی نیست و منافع اروپا ایجاب می کند که برای دستیابی به یک توافقنامه جدید که موضوعات دیگری همچون برنامه موشک های بالستیک و نقش منقطقه ای ایران را نیز در برداشته باشد، تلاش کند.
و دفتر ریاست جمهوری فرانسه از ایران خواسته بود به تمام تعهدات برجامی بازگردد تا ایالات متحده به برجام بازگردد([23]). مشاور امنیت ملی امریکا جک سالیوان نیز در 5 فوریه 2021 میلادی گفت که ایالات متحده در حال رایزنی با شرکای اروپایی خود است و انتظار می رود یک جبهه واحد اروپایی – امریکایی تشکیل شود و با اتخاذ یک راهبرد برای اجرای آن وارد عمل شود([24]).
5 – واکنش های امریکا در برابر سیاست افزایش فعالیت هسته ای ایران
برخی بر این باورند که ایالات متحده برای نیل به اهداف منطقه ای اش و نیز برای ایجاد توازن منطقه ای که منافع گوناگون امریکا را برآورده کند، تمایل دارد که رژیم ایران را با بخشی از قدرت و اقتداری که دارد حفظ کند. اما اگر ایران عملا وارد فاز توسعه سلاح هسته ای شود و یا به قدرتی دست یابد که توازن منطقه را تغییر دهد، آنگاه ایالات متحده راهبرد قاطع تری در مقابل ایران اتخاذ خواهد کرد. اکنون بایدن بدون اینکه از پیمودن راه دیپلماسی صرف نظر کند، می تواند از ارث به جا مانده از ترامپ برای پیشبرد اهداف خود استفاده کند. وی قبل از اینکه به ریاست جمهوری برسد در این باره گفته بود: فشار حداکثری در مهار ایران شکست خورد و فاقد کارآیی بود. بنابراین، باید تحریمهای هوشمندانه تری افزود([25]). و در این شرایط که اقتصاد ایران به خاطر تحریمها فلج شده است، به احتمال زیاد بایدن تا از ایران امتیازات عمده نگیرد، تحریمها را لغو نخواهد کرد([26]). بی تردید کاهش پای بندی ایران به تعهدات هسته ای، نگرانی های ایالات متحده را به دنبال دارد و ایالات متحده می تواند به طور مستقیم و یا از طریق هم پیمانان خود برای جلوی تبدیل شدن ایران به یک قدرت هسته ای را بگیرد.
6 – موانع اجرایی
علی رغم اینکه بایدن راه حل دیپلماسی را در پیش گرفته است، اما احیای دوباره برجام با چندین مانع روبرو است. اولین مانع این است که کدام طرف اولین گام را بردارد و هر طرف اصرار دارد که طرف مقابل به پای بندی خود بازگردد. دومین مانع هم اختلافات در مورد برداشتن تحریمهاست و احتمالا بایدن از مهمترین اهرمی که برای فشار بر ایران در اختیار دارد، صرف نظر نخواهد کرد([27]). و مانع دیگر که چندان هم نباید آن را دست کم گرفت فرآیند اعتماد سازی است که باید تضمین هایی در میان باشد تا مبادا توافق احتمالی به بحرانی دیگر ختم شود. زیرا اگر بایدن به برجام بازگردد، این سؤال برای ایران و دیگر طرفهای برجام باقی خواهد بود که چه تضمینی وجود دارد که رئیس جمهور بعدی امریکا از برجام خارج نشود([28])؛ مخصوصا اینکه با بازگشت به برجام، ایالات متحده بار دیگر از حق استفاده از میکانیسم « اسنپ بک » یا همان ماشه برخوردار می شود. بر اساس این میکانیسم که در برجام پیش بینی شده است، اگر ایران تعهدات برجامی را نقض کند، تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران بار دیگر فعال می شود([29]). همچنین این امکان برای ایالات متحده فراهم می شود که در صورت شکست گفتگوهای جانبی در مورد مسائل اختلافی غیر هسته ای نیز از این میکانیسم استفاده کند. در ایالات متحده اعضای تیم بایدن اعتمادی ندارند که اگر امریکا به برجام بازگردد، ایران چه رفتاری را در پیش خواهد گرفت؛ مخصوصا اینکه برخی از آنان تجربه رضایت بخشی از رفتار ایران بعد از امضای برجام در سال 2015 میلادی ندارند. ایران نیز با توجه به رفتار ایالات متحده در دوره ترامپ و عدم پای بندی امریکا به مواد برجام، همچنان در تردید و بی اعتمادی به سر می برد.
سوم: گزینه های ایران
به نظر می رسد که اداره بایدن بر راهبرد فشار حداکثری مهر پایان زد و به جای مقابله با ایران، به احیای روند دیپلماسی تمایل نشان داد. بنابراین، شرط بندی ایران بر رفتن ترامپ و تغییر سیاست امریکا نتیجه مثبت داد اما اداره بایدن تحولات و فاکتورهای مهمی را که مانع بازگشت اتوماتیک به برجام و رویکرد لغو تحریمها شود را در نظر دارد. بلکه امریکا در نظر دارد که بازگشت به برجام به عنوان سکویی برای گفتگوهای گسترده تر در مورد فعالیت های بی ثبات کننده ایران باشد. و اینجاست که اختلاف در مواضع دو طرف خود را نشان می دهد.
البته این اختلاف تنها مربوط به مرحله کنونی نیست بلکه در طول مذاکرات هسته ای قبل از سال 2015 میلادی نیز به صورت جدی وجود داشت و ایران موفق شد مانع از گنجاندن مسائل اختلافی دیگر در برجام شود. اکنون ایران علاوه بر اینکه آماده است در مقابل فشارهای دراز مدت ایستادگی کند، برای بازگشت امریکا به برجام و تقویت موضع خود در مذاکرات، سیاست فشار و زور آزمایی را نیز در پیش گرفته است. در اینجا به مواردی از اقدامات ایران در این راستا اشاره می کنیم:
1-تهدید به ادامه سیاست غنی سازی و توسعه برنامه هسته ای در صورت تداوم تحریمها
مسأله غنی سازی یکی از مهمترین اهرمهایی است که به ایران امکان می دهد بدون دادن امتیازات عمده و با محدود کردن حوزه گفتگوها، برای پیشبرد روند مذاکرات صرفا هسته ای برای فشار بر اداره بایدن و جامعه بین الملل از آن استفاده کند. خامنه ای در سخنانی که در 22 فوریه 2021 میلادی ایراد کرد، به جایگاه مسأله غنی سازی در راهبرد ایران اشاره کرد و گفت که کشورش آمادگی آن را دارد که در صورت نیاز درصد غنی سازی اورانیوم را افزایش داده و تا غنی سازی 60 درصد هم برسد. با شروع سال 2021 میلادی ایران با شروع غنی سازی 20 درصدی اورانیوم پای بندی خود را به تعهدات برجامی کاهش داد([30]).
کاظم غریب آبادی نماینده ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی هم از نصب 348 سانتریفیوژ جدید در تأسیسات هسته ای «نطنز» خبر داد و گفت که این سانتریفیوژ ها عملا مورد بهره برداری قرار گرفته و گاز اورانیوم به آنها تزریق شده است. همچنین چندین سانتریفیوژ دیگر در تأسیسات هسته ای فردو نصب شده است. بنا به گفته غریب آبادی، توان این سانتریفیوژهای جدید چهار برابر سانتریفیوژ های نسل اول است. این اقدامات، مایه نگرانی ایالات متحده و کشورهای اروپایی را سبب شده است و آژانس بین المللی هسته ای در گزارش ماه فوریه 2021 میلادی خود این مسأله را مورد تأکید قرار داده بود([31]). و بنا بر توافق اخیر با آژانس، ایران تصمیم گرفته است اجرای پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای را از 23 فوریه 2021 میلادی متوقف کند اما فعالیت بازرسان هم چنان به قوت خود باقی می ماند و بنا بر تفاهمنامه ضمانت ها، فعالیت های بازرسان و دوربین های آژانس همچنان کما فی السابق به فعالیت خود ادامه می دهند([32]). ایران در استفاده از اهرم فشار برنامه هسته ای تا جایی پیش رفت که محمود علوی نژاد وزیر اطلاعات ایران در تاریخ 9 فوریه 2021 میلادی گفت که در صورت ادامه تحریمها، ممکن است کشورش گزینه دستیابی به سلاح هسته ای را نیز در نظر داشته باشد.
2-درخواست وساطت برای حل اختلافات
یکی از گزینه های ایران برای استفاده بهینه از فرصت دیپلماسی که در اختیار دارد این است که از طرفهای برجام بخواهد برای حل اختلافات در مورد بازگشت به برجام پا درمیانی کنند. در این میان، رفت و آمد مسئولین ایران به موسکو افزایش یافته است. به عنوان مثال محمد جواد ظریف در 25 ژانویه 2021 میلادی سفری به موسکو داشت([33]) و محمد باقر قالیباف رئیس مجلس ایران نیز در 8 فوریه 2021 میلادی در سفری که به موسکو داشت با همتای روسی خود دیدار کرد و پیام خامنه ای به پوتین را به وی تسلیم کرد([34]).
در همین اثناء، ظریف خواستار وساطت اروپایی شد که جوزف بورل «اقداماتی را که باید ایالات متحده و همچنین ایران انجام دهند»، و میکانیسم اجرایی آن را تعیین کند که یا سناریوی اقدام متقابل «همزمان» برای بازگشت به برجام عملی شود و یا اینکه در مورد اقدامات لازم هماهنگی به عمل آید([35]). ایالات متحده پا درمیانی اروپایی را پذیرفت و برای مشارکت در مذاکرات برجام در چهارچوب 5+1 تمایل نشان داد.
3 – کاهش آزمایش های موشکی
خامنه ای در بیاناتی هرگونه انصراف کشورش از برنامه موشکی را رد کرد و گفت که این توانمندی موشکی است که « دشمنان ایران را به تجدید نظر در سیاست هایشان وادار ساخته است»([36]). در عین حال، ایران در دوره اخیر و به طور واضح پرتاب آزمایشی موشک ها را که به طور مداوم اجرا می کرد، کاهش داده است. این کشور در اوایل مرحله اول و دوم مذاکرات هسته ای قبل از 2015 میلادی به پرتاب آزمایشی موشک ها دست زد. همچنین ایران در تلاش است تا به برنامه موشکی خود جنبه علمی و تحقیقاتی دهد و در نتیجه آن را یک اقدام مشروع جلوه دهد. به عنوان نمونه اخیرا، پرتاب آزمایشی موشک های ماهواره بر را افزایش داده است که آخرین مورد پرتاب آزمایشی، در 21 ژانویه 2021 میلادی صورت گرفت. اما واقعیت این است که ایران بازوهای نیابتی خود را در منطقه به توانمندی و فناوری ساخت موشک ها تجهیز کرده است، از نظر جامعه بین الملل دیگر برنامه موشکی ایران جنبه دفاعی ندارد بلکه به عنوان ابزاری در اختیار سیاست های منطقه ای ایران قرار دارد.
ایالات متحده نگران است که ایران فناوری موشک های بالستیک دوربرد را که برای قرار دادن ماهواره در مدار زمین به کار می رود، برای حمل کلاهک های هسته ای مورد استفاده قرار دهد. اما تهران اینگونه گمانه زنی ها را رد کرده و همواره تأکید می کند پرتاب ماهواره ها با اهداف غیر نظامی و تحقیقاتی از جمله حقوق مسلم این کشور بوده و مطابق قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل صورت می گیرد([37]).
4- آغاز گفتگوها در مورد زندانیان خارجی
مسأله زندانیان خارجی و دوتابعیتی ها در ایران، یکی از اهرمهای فشاری است که ایران برای چانه زنی در مذاکرات با ایالات متحده و قدرت های غربی از آن استفاده می کند. نقش و کاربرد این مسأله در حل و فصل پرونده حقوق بشر در مذاکرات امریکا و ایران بسیار حائز اهمیت است. بلنکین در 1 فوریه 2021 میلادی با اشاره به این مطلب گفت که ایران باید صرف نظر از هر توافقی، نسبت به آزاد سازی زندانیان آمریکایی در ایران اقدام کند([38]).
بی تردید، ایران به خوبی می داند که چگونه از مسأله زندانیان خارجی در مذاکرات استفاده کند و بدون اینکه در پرونده های دیگر امتیازات عمده ای به طرف مقابل بدهد، با امتیاز دهی در مسأله آزاد سازی زندانیان، گفتگوها را مدیریت کند. مجید تخت روانچی نماینده دائم ایران در سازمان ملل با اشاره به این مسأله به عنوان مسأله راهبردی ایران، گفت: «ما آماده هستیم تا تمامی اسرا و زندانیان را با ایالات متحده مبادله کنیم و این یک پیشنهاد ساده و روشنی است» ([39]). ایالات متحده، عملا «رایزنی با ایران در مورد زندانیان امریکایی در ایران» را آغاز کرده است. بنا به اظهارات جک سالیوان مشاور امنیت ملی امریکا در 21 فوریه 2021 میلادی، برای ایالات متحده آزاد سازی امریکایی های زندانی در ایران، در اولویت قرار دارد.
چهارم: آثار و آینده بازگشت ایران به تعهدات برجامی
پر واضح است که اداره بایدن برای اینکه کارآیی فرصت های دیپلماسی را بیازماید، برخی از میکانیسم های راهبرد فشار حداکثری را به حالت تعلیق در آورده است. بنابراین، می توان گفت که شرط بندی ایران بر رفتن ترامپ و تغییر رویکرد سیاسی امریکا نتایج مثبتی را به دنبال داشت که کاهش فشارها و چراغ سبز به برخی کشورها برای آزادسازی دارایی های بلوکه شده ایران از جمله نمونه های آن است. اما اداره بایدن اقدامات و فاکتورهای مهمی را در نظر دارد که قبل از حل و فصل مسائل اختلافی با ایران، از لغو کامل تحریمها و یا بازگشت اتوماتیک به برجام جلوگیری می کند و در این راستا شرایط سخت ناشی از تحریمها و فشارها که ایران با آن دست و پنجه نرم می کند، بسیار مؤثر خواهد بود. در نتيجه، ایالات متحده به گونه ای برنامه ریزی می کند که بازگشت به برجام زمینه گفتگوهای گسترده تری را فراهم کند که فعالیت های بی ثبات کننده ایران را نیز در بر داشته باشد. و اینجاست که اختلاف در مواضع دو طرف و مسائل عمده اختلافی خود را نشان می دهد. و این اختلاف تنها به مرحله کنونی اختصاص ندارد بلکه حتی در طول مرحله مذاکرات هسته ای قبل از سال 2015 میلادی نیز به صورت پر رنگ وجود داشت. در آن زمان، ایران موفق شد مانع از گنجاندن این مسائل در مذاکرات برجام شود. و در ازای پذیرش برخی محدودیت ها در برنامه هسته ای، مزایای اقتصادی بی شماری را به دست آورد. اما به نظر می رسد که اداره بایدن در این زمینه هوشیارتر عمل می کند و تلاش دارد که در مذاکرات به دستاوردهای بیشتری دست یابد تا جایی که ممکن است این رویکرد احتیاط آمیز اداره بایدن روند دیپلماسی را پیچیده تر ساخته و تا رسیدن به نتیجه، مدت زمان بیشتر از آنچه انتظار می رود را در بر گیرد. بنابراین، به احتمال زیاد هر دو طرف تلاش خواهند کرد سیاست های خود را ادامه دهند و برای دستیابی به دستاوردهای عمده، اهرم های چانه زنی خود را تقویت کنند و از امتیاز دهی های اساسی پرهیز کند و یا اینکه به جای مسیر پر پیچ و خم مذاکرات به گزینه بدیل دیگری روی آورند. با در نظر داشت این مطلب، می توان سناریوهای احتمالی ایران در مورد لغو تحریمها و بازگشت به برجام را به صورت زیر خلاصه نمود:
1 – از دست دادن فرصت دیپلماسی و توسل به گزینه مقابله
به این معنا که اداره بایدن از شرط هایی که برای بازگشت به برجام تعیین کرده، کوتاه نیاید و ایران که این شرط ها را قبول ندارد، به گزینه تاریخی خود یعنی سیاست مقابله و مقاومت در برابر فشارها روی آورد و به اعتبار اینکه با گذشت زمان مقاومت در برابر فشارها به یک راهبرد اساسی ایران تبدیل شده، ورود به مذاکرات با شرایطی که اداره بایدن تعیین نموده را نپذیرد. رژیم ایران بر این باور است که در طی بیش از چهل سال توانسته است علی رغم انواع فشارهای خارجی به حیات خود ادامه دهد و بنابراین، در مرحله کنونی نیز ثابت می کند که اداره بایدن با در پیش گرفتن سیاست فشار و تحریمها نمی تواند ایران را وادار به امتیاز دهی کند([40]).
احتمال قوت این سناریو از این جهت است که گزینه بدیلی است که اقتدار ایران را در مقابله احتمالی با اداره بایدن به نمایش گذاشته و تا حدی توازن این کشور را تأمین می کند. این سناریو ایران را از امتیاز دهی های عمده که مشروعیت رژیم را زیر سؤال ببرد و یا از محبوبیت آن در میان مردم کم کند، نجات می دهد. رژیم ایران به این رویکرد عادت کرده و در این باره چندین اهرم سیاسی را نیز در اختیار دارد. به علاوه، می توان گفت که همچنان تصمیم نهایی درباره بازگشت به برجام در اختیار جريان « انقلابی» تندرو قرار دارد که در آن رهبر و سپاه پاسداران حرف آخر را می زنند. این جریان مخالف بهبودی روابط با امریکا هستند و در مورد مذاکره هم کوتاه نمی آیند. همچنین این جناح که قوه مقننه را در اختیار دارند، نمی خواهند با حل و فصل مسأله برجام قبل از پیکار انتخاباتی ریاست جمهوری در ماه ژوئن 2021 میلادی اوضاع معیشیتی مردم بهبود یابد و امتیاز آن نصیب اصلاح طلبان شود و در نتیجه، با افزایش نفوذ و قدرت اصلاح طلبان در داخل، منافع عمده جناح محافظه کار به مخاطره افتد. قانون اقدام راهبردی نیز در همین راستا وضع شد و روحانی که در ابتدا آن را مانع پیشبرد مذاکرات با ایالات متحده دانسته و با آن مخالفت کرد، در نهایت مکلف به اجرای قانون مورد نظر شد.
همچنین احتمال دارد اداره بایدن ارث به جا مانده از ترامپ را زنده نگه داشته و فشار بر ایران را افزایش دهد که این کار گزینه مقابله را تقویت می کند؛ مخصوصا اینکه از نظر ایالات متحده کنترل و رام کردن رژیم ایران مسأله اصلی است زیرا ماهیت رژیم ایران یک رژیم ستیزه جو است و اصلاح رفتار این رژیم ناممکن به نظر می رسد. در نتیجه تغییر رژیم تنها راه حل ممکن به نظر می رسد و ادامه فشارها در نهایت منجر به تغییر رژیم خواهد شد.
علاوه بر آن، در شرایطی که تروئیکای اروپایی در پی تعدیل اساسی در برجام است و قدرت های منطقه ای نیز اصرار دارند که تمام تهدیدهای ایران یکجا مورد رسیدگی و حل و فصل قرار گیرد و سناریوی اوباما دیگر تکرار نشود، می توان گفت که اداره بایدن امکانات بیشتری برای همکاری طرفهای اروپایی جهت فشار بر ایران در اختیار دارد. وانگهی، احتمال دارد روسیه و چین به خاطر رویکرد ضد امریکایی که دارند، از سیاست ایران در مقابله با امریکا حمایت کنند؛ مخصوصا اگر روابط این دو کشور با اداره بایدن به تیرگی گراید. زیرا ایالات متحده در تلاش است با تضعیف این دو قدرت جهانی، برتری خود را در سطح جهان ثابت کرده و رهبری نظام بین الملل را در انحصار خود بگیرد.
2- ناتوانی از ایستادگی و پذیرش شرط های امریکا
این گزینه به معنای این است که ایران تعدیل برجام را خواهد پذیرفت و طبق خواست امریکا با درج مسائلی همچون رفتار منطقه ای، برنامه موشک های بالستیک و پرونده حقوق بشر در مذاکرات موافقت خواهد کرد. علی رغم اینکه نشانه های واضحی برای این سناریو وجود ندارد، اما همچنان به عنوان یک احتمال مطرح است. اگر ایران بدون هیچ نرمشی، پای بندی خود را به تعهدات برجامی کاهش دهد، در مقابل اداره بایدن نیز روند دیپلماسی را کنار گذاشته و به جای آن به ادامه سیاست های ترامپ روی آورد، ممکن است این سناریو اتفاق افتد که در این صورت ایالات متحده همچنان بر امتیازدهی کامل از جانب ایران اصرار خواهد کرد و برای مقابله با نفوذ منطقه ای ایران، راهبرد بازدارندگی منطقه ای را فعال خواهد کرد.
و احتمال دارد ایالات متحده عملا گزینه نظامی علیه ایران را روی دست گیرد که یا به صورت مستقیم و یا با همکاری اسرائیل تأسیسات هسته ای ایران را هدف حملات نظامی قرار دهد و با حمایت از نهادهای مدنی و اعتراضات مردمی علیه رژیم، سعی در تضعیف رژیم ایران کند. تنها در این حالت که رژیم بقای خود را در خطر احساس کند، مسئولین فعلی رژیم، همانطور که خمینی در پایان دهه هشتاد قرن گذشته با نوشیدن جام زهر با پایان جنگ با عراق موافقت کرد، با پذیرش شرط های ایالات متحده و تفاهم درباره تمامی مسائل اختلافی، وادار به «نوشیدن جام زهر» شوند. زیرا هیچ یک از قدرت های جهانی از جمله روسیه و چین نمی خواهند که ایران از آستانه هسته ای عبور کند.
3- امتیازدهی های محدود « اندک در مقابل اندک»
این سناریو، یک گزینه برای مرحله انتقالی است که طی آن، هر دو طرف به تفاهم می رسند که برای کاهش تنش، اعتماد سازی و حفظ روند دیپلماسی، اقدامات محدودی را انجام دهند. دنیس راس از این روند به سیاست « اندک در ازای اندک» یاد می کند([41]) که بر اساس آن، امتیازات اقتصادی پایین تر از سطح کاهش تحریمها که در برجام 2015 میلادی پیش بینی شده است، به ایران اعطا می شود و در ازای آن، ایران سیاست کاهش تعهدات هسته ای را به حالت تعلیق در می آورد و یا به کلی از آن صرف نظر می کند.
از نشانه های این گزینه احتمالی، سخنان روحانی درباره برجام دوم و سوم است. به این معنا که اگر برجام اول موفقیت آمیز بود، امکان دارد سیاست حل و فصل اختلافات هم به شکل تدریجی جواب بدهد. در مقابل، سخن از این است که واشنگتن اجازه دهد ایران به برخی از امتیازات اقتصادی البته کمتر از کاهش تحریمها که در برجام 2015 میلادی تعیین شده، دست یابد.
همچنین سخن از این است که احتمال دارد ایالات متحده با درخواست وام پنج میلیارد دلاری ایران از صندوق بین المللی پول برای مقابله با بحران کرونا موافقت کند و در مقابل تهران اقدامات کاهش تعهدات هسته ای خود را به حالت تعلیق در آورد. علاوه بر آن، اداره بایدن درخواست دولت ترامپ از شورای امنیت مبنی بر فعال ساختن میکانیسم « اسنپ بک» را پس گرفته است. هرچند که تهران این گامها را نمادین خوانده است اما می تواند به عنوان مقدمه ای برای اعتماد سازی و آوردن ایران پای میز مذاکرات تلقی شود.
همچنین سخن از این است که امریکا قصد دارد با حل و فصل پرونده یمن، نگرانیهای قدرت های منطقه را نیز مورد رسیدگی قرار دهد و در این راه فعالیت های گسترده ای را عملا آغاز کرده است. به عنوان نمونه، وزارت امور خارجه امریکا نام حوثی ها را از فهرست سازمانهای تروریستی، حذف کرد و این اقدام می تواند گامی در سیاست «اندک در ازای اندک» نیز تلقی شود. حل و فصل بحران یمن می تواند قدرت های منطقه را از مخالفت با برجام بدون در نظر گرفتن نگرانی هایشان، بازدارد. و شاید هم افزایش حملات حوثی ها علیه عربستان سعودی در این مرحله، بخشی از نقشه های ایران در راستای ترغیب دیپلماسی در چهارچوب تفاهم های اندک در ازای اندک باشد.
آنچه احتمال این سناریو را قوت می بخشد این است که هر دو طرف مشکلات و چالش های بازگشت به برجام اصلی را دریافته اند و در عین حال هیچ یک از طرفین تمایلی به رویکرد مقابله ندارند بلکه تمایل شدیدی به پیمودن مسیر دیپلماسی از خود نشان می دهند. ایران دریافته است که اکنون وارد مرحله ای از سیاست بین الملل شده است که با دوره اوباما فرق دارد و بازگشت به دوره ما قبل ترامپ ناممکن است و با تحولات کنونی جهان که متأثر از موضع تازه اروپایی ها صورت گرفته است، ممکن است برجام به باد فنا برود. علاوه بر آن، بحران اقتصادی که گریبانگیر کشور شده، مشروعیت رژیم را زیر سؤال برده است و اگر ایران در تعامل با چالش ها از خود نرمشی نشان ندهد، احتمال دارد که این بحران وخیم تر شود.
ایالات متحده به خوبی دریافته است که حل و فصل تمامی مسائل اختلافی وقت زیادی را در بر می گیرد و تهران که در پی سیاست خرید زمان است با استفاده از این فرصت برنامه های هسته ای خود را پیش می برد و توانمندیهای هسته ای خود را تقویت می کند. بنا بر این، تقویت این سناریو به عنوان یک مرحله گذر درخور اهمیت است. زیرا این گزینه خطر کاهش تعهدات هسته ای ایران را متوقف می کند. علاوه بر آن، این سناریو نگرانیهای قدرت های منطقه ای را نیز در نظر گرفته است؛ زیرا که این گامهای مقدماتی است تا شرایط را برای آغاز روند رسیدگی به همه تهدیدهای ایران مهیا کند.
4 – نرمش و دستاورد متقابل بر اساس اصل « برد- برد»
این گزینه به معنای این است که هر دو طرف به صورت مستقیم و یا با کمک میانجیگران، بر اساس اصل «برد- برد» گفتگوها را در مورد تمامی مسائل اختلافی – همانند آنچه در برجام گذشت- آغاز کنند و هیچ یک از طرفین نباید انتظار داشته باشند که به تمامی خواسته هایشان در مذاکرات دست یابند. از مهمترین دستاوردهای طرفین در این سناریو، این است که ایران به تعهدات هسته ای اش بازگردد و یا اینکه مدت زمانِ پای بندی به تعهدات هسته ای را تمدید کند به گونه ای که از نگرانیهای اسرائیل هم کاسته شود. در مقابل، ایالات متحده با بازگشت به برجام، تحریمها را بردارد. اما بقیه مسائل اختلافی، به مذاکرات بعدی موکول شود که در این میان، حل و فصل مسأله یمن به موفقیت نزدیک تر است و نگرانیهای کشورهای خلیج را نیز کاهش می دهد. در این سناریو، ایران بدون اینکه در مورد پرونده برنامه موشکی خود کوتاه بیاید، همچنان به توسعه برنامه موشکی خود ادامه خواهد داد.
از نشانه های این سناریو، سخنان رئیس جمهور روحانی و وزیر امور خارجه محمد جواد ظریف درباره روند بازگشت همزمان به تعهدات و پیشرفت گام به گام به سوی برداشتن موانع است. همچنین ظریف از طرفهای اروپایی خواسته بود تا برای نزدیک ساختن دیدگاهها، پا در میانی کنند. ایالات متحده نیز با طرفهای اروپایی درباره تعیین مسیری روشن برای مذاکرات در حال رایزنی است و اتحادیه اروپا اعلام کرده است که در صدد است تا با همه طرف های ذی ربط، درباره تعیین مسیری برای بازگشت به برجام رای زنی کند.
آنچه احتمال این سناریو را قوت می بخشد این است که ایالات متحده و ایران دریافته اند که تاریخ مصرف اهرمهای فشاری که در اختیار دارند، به پایان رسیده است و استفاده از آنها برای کسب دستاوردهای بیشتر دیگر کارآیی ندارد و تنها گزینه ای که جایگزین گفتگوها و دیپلماسی شود، همان گزینه جنگ است. در حال حاضر ایران تهدید های هسته ای خود را تا آخرین سطح افزایش می دهد ولی نمی تواند این روند را تا آخر ادامه دهد؛ چرا که در این صورت با مخالفت جهانی و یا شاید هم جنگ نظامی روبرو می شود. از سوی دیگر، می بینیم که امریکا بیشترین فشارها را بر ایران وارد کرد اما نتوانست رژیم ایران را از رویکردها و سیاست هایش بازدارد و به قبول شروط امریکا وادار کند. همچنین ایالات متحده تمایلی به جنگ و افزایش درگیری در منطقه ندارد و شاید هم رغبت چندانی به تغییر رژیم در ایران نداشته باشد چرا که رژیم فعلی در این منطقه مهم از جهان توازن منطقه ای مد نظر آمریکا را حفظ می کند.
از دیگر عوامل تقویت این سناریو این است که شرایط بحران در مرحله کنونی به گونه ای است که زمینه برای هرگونه میانجیگری نسبت به گذشته، مناسب تر است. و هماهنگی اروپایی – روسی نقش به سزایی در احیای روند دیپلماسی به عهده دارد؛ مخصوصا اینکه همه طرف ها بر این باورند که برجام از جمله اسناد مهم بین المللی در مورد منع گسترش سلاح های هسته ای به شمار می رود.
نتیجه گیری
روند دیپلماسی گزینه ای است که هر دو طرف روی آن اتفاق نظر دارند. این سناریو، شامل یک دوره انتقالی است که در آن هر کدام از طرفین خواسته های طرف مقابل را محک می زنند و با در پیش گرفتن برخی تدابیر که در ابتدا با گامهای کوچک آغاز می شود، در مورد روند اجرایی آن اعتماد سازی می کنند. پر واضح است که گفتگوها – هرچند غیر مستقیم- عملا آغاز شده است و به احتمال زیاد گزینه « اندک در ازای اندک» و امتیاز دادن های محدود روندی است که در آینده نزدیک و نه چندان دور عملی خواهد شد. زیرا هر دو طرف تمایل دارند که به تنش زدایی روی آورند و نگذارند که بار دیگر این بحران آنان را به رویکرد مقابله که پایان آن درگیری نظامی است سوق دهد. هم اکنون نیز برخی نشانه های آن خود را نشان می دهد و امید می رود که گفتگوهای گسترده تر به صورت غیر مستقیم و یا با وساطت صورت گیرد. و هر کدام از طرفین ناگزیر در مقابل دستاوردهای عمده ای که کسب می کنند، امتیازاتی را نیز واگذار کنند. به احتمال زیاد این گفتگوها فشرده و نفس گیر خواهد بود که هر کدام از طرفین تلاش می کنند از تمام اهرمهای چانه زنی برای کسب دستاوردهای بهتری استفاده کنند. در عین حال، قدرت های منطقه ای و بین المللی برای تأمین آینده ای عاری از خطرات و تهدیدهای ایران تلاش خواهند کرد. به احتمال زیاد تا پیش از انتخابات ریاست جمهوری در ایران که در نیمه سال 2021 میلادی برگزار می شود، پیشرفت چندانی در مذاکرات صورت نگیرد.
([1]) دویچه وله، اتحادیه اروپا اقدام اخیر ایران مبنی بر از سرگرفتن غنی سازی اورانیوم را با نگرانی دنبال می کند، (05 ژانویه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/3q9TSWY.
([2]) الجزيره، تهران می گوید که موضع این کشور مبنی بر بازگشت به تعهدات برجامی جدی است و طرفهای اروپایی باید برای نجات برجام با امریکا میانجیگری کنند، (02 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/3jCHf42.
([3]) Reuters, Biden priority is dealing with Iran’s growing fissile material stockpile – Sullivan, (JANUARY 29, 2021), accessed on: 10 Feb 2021, http://reut.rs/3qcyujK .
([4]) Seyed Hossein Mousavian & Mohammad Mehdi Mousavian, Building on the Iran Nuclear Deal for International Peace and Security, Journal for Peace and Nuclear Disarmament, (Routledge: VOL. 1, NO. 1, 2018),Pp 184-185.
([5]) Bryan Bender, ‘This is going to be quite a show’: Biden’s arms control team eyes nuclear policy overhaul, politico, (27 Jan 2021), accessed on: 11 Feb 2021, http://politi.co/3tPOQRt .
([6]) الجزيره، برنامه هسته ای ایران.. واشنگتن هرگونه ارتباط را رد می کند. و تهران صدها سانتریفیوژ جدید را فعال می کند و اسرائیل برای ممانعت از بازگشت به برجام تلاش می کند، (03 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/3aPkZ30.
([7]) BBC, Iran produces uranium metal in new violation of nuclear deal, (11 Feb 2021), accessed on: 14 Feb 2021, http://bbc.in/2ZhFqAj .
([8]) Jeff Seldin, Biden’s National Security Approach Sees Merger of Foreign, Domestic Policy, Voice of America (VOA), (January 29, 2021), accessed on: 11 Feb 2021, http://bit.ly/3b9At2b .
([9]) خبرگزاری ایرنا، در گفت وگو با شبکه یمنی: زنگنه : دشمنان در قطع فروش نفت ایران شکست خوردند، (۵ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/36qLMS3.
([10]) Alex Lawler, Iran’s oil exports rise in January despite sanctions – trackers, (JANUARY 26, 2021), accessed on: 11 Feb 2021, http://reut.rs/3rFPxeo .
([11]) اسپوتنیک عربی، اولیانوف: روسیه آماده است در مورد برجام با ایالات متحده همکاری سازنده ای داشته باشد، (09 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/2Z42WR0.
([12]) شبکه خبری الجزیره، برنامه بلا حدود ( بدون مرز) – گفتگویی با کورنیلیا ارنست، مسئول گروه پارلمانی اروپایی در امور روابط با ایران، قابل دسترس در یوتیوب، 48:21 دقيقه، (11 فوریه 2021م)، تاريخ دسترسی 28 فوریه 2021م، https://bit.ly/3bJzXIg.
([13]) مؤسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه)، ظریف: نامزد ریاست جمهوری نخواهم بود و برجام را انتخاباتی نکنید.. و 37 سازمان حقوقی از جامعه جهانی می خواهد که .. ، (06 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/3tMTtfe.
([14]) خبرگزاری ایرنا، در واکنش به اتفاقات روز سه شنبه مجلس؛ نماینده ادوار مجلس: برخوردها با ظریف اهداف سیاسی و انتخاباتی دارد، (۲ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/3qH0dJ4.
([15]) خبرگزاری خانه ملت، عزیزی: دستگاه دیپلماسی زمینه همگرایی کشورهای منطقه را فراهم کند، (۷ بهمن 1399هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/2Ye73Kb.
([16]) آر تي عربی، روحانی در روز « پایان ترامپ خودکامه » از بایدن می خواهد که به برجام بازگردد، (21 ژانویه 2021م)، تاريخ بازدید: 10 فوریه 2021، http://bit.ly/3pDE2Ue.
([17]) Nahal Toosi, Trump left behind a sanctions minefield for Biden, politico (30 Jan 2020), accessed on: 11 Feb 2021, http://politi.co/3aTerQP .
([18]) رنا ابتر، کنگره امریکا، کاخ سفید را در مورد حفظ تحریمها تحت فشار قرار می دهد، الشرق الاوسط ، (06 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/2Z5vbyT.
([19]) New York Post, Henry Kissinger’s wise warning to Joe Biden on the Iran nuke deal,( January 12, 2021), accessed on: 11 Feb 2021, https://bit.ly/39t8rxr .
([20]) خبرگزاری ايرنا، در گفت‌وگو با ایرنا مطرح شد؛ دیپلمات پیشین: بایدن در همان هفته اول ریاست جمهوری به برجام بازگردد، (۲۳ دی ۱۳۹۹ هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/2XzeJ9w.
([21]) Eric R. Mandel, A US-Israel defense treaty has benefits — and perils, the Hill, (8 Jan 2021), accessed on: 11 Feb 2021, http://bit.ly/2Z37vew .
([22]) Israel hayom, Report: Mossad chief to meet top US officials during upcoming visit to Washington, (31 Jan 2021), accessed on: 11 Feb 2021, https://bit.ly/3tNrk7W .
([23]) سایت خبر آنلاین، تکرار موضع زیاده‌خواهانه فرانسه درباره برجام، (۷ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/3pmdjeN.
([24]) الشرق الأوسط، شورای امنیت امریکا، برای ارائه راهکارهایی درباره ایران به بایدن، (06 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/3tPWLOE.
([25]) خبرگزاری ايسنا، شریعتمداری: نگاه بایدن به برجام همان نگاه ترامپ بلکه سخت تر است، (۵ بهمن ۱۳۹۹ هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/39YJcn5.
([26])Michael Rubin, Commentary: Trump is right on Iran, The Times and Democrat, (Jan, 11, 2021), accessed on: Feb. 28 2021, https://bit.ly/3sm4OC7 .
([27]) خبرگزاری ايرنا، سید حسین موسویان، ۹ مانع احیای برجام، (۳۰ دی ۱۳۹۹ هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/3sG9Jhy.
([28]) منبع پیشین.
([29])منبع پیشین.
([30]) محمدابراهیم ترقی نژاد، خطیب‌زاده: اجازه نمی‌دهیم داعش بار دیگر خود را سازماندهی کند، خبرگزاری ایرنا، (۶ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/36btJPl.
([31]) الجزيره، برنامه هسته ای ایران، واشنتگن ارتباط با تهران را رد می کند، منبع پیشین.
([32]) خبرگزاری مهر، ظریف در بدو ورود به مسکو: تشکیل اتحادیه همکاریهای۶جانبه مهمترین هدف سفر به حوزه قفقاز است، (۷ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/3cdgwJB.
([33]) رائد جبر، موسکو از واشنگتن می خواهد که به «برجام» بازگردد، لافروف و ظریف راههای «مقابله با اقدامات تحریک آمیز» علیه ایران را مورد بررسی قرار دادند، الشرق الاوسط، (27 ژانویه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021، http://bit.ly/3jBmSo5.
([34]) شبکه العالم، قاليباف دستاورد سفرش به موسکو را تشریح می کند، (١٠ فوریه ٢٠٢١م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021، http://bit.ly/3jBCcRB.
([35]) FR 24 News, Iran FM asks Europe to help mediate US return to nuclear deal, (January 29, 2021), accessed on: 12 Feb 2021, http://bit.ly/3qaC5i5 .
([36]) بي بي سي عربي، خامنه ای: ما برای بازگشت امریکا به برجام عجله ای نداریم، (08 ژانویه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021، http://bbc.in/2L653Av.
([37]) الجزيره، ایران یک موشک ماهواره بر را با موفقیت به فضا پرتاب کرد، (02 فوریه 2021م، تاريخ بازدید: 13 فوریه 2021م، http://bit.ly/3jLmvXW.
([38]) الجزيره، واشنگتن می گوید که ایران به ساخت سلاح هسته ای نزدیک می شود و تهران برای بازگشت به برجام شرط تعیین می کند، (01 فوریه 2021م)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، http://bit.ly/2NjTFBH.
([39])خبرگزاری ایرنا، در گفت و گو با شبکه ان بی سی آمریکا: تخت روانچی: توپ در زمین آمریکا/ برای گفت‌وگو با واشنگتن عجله نداریم، (۷ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/3oeAgip.
([40]) خبرگزاری إيسنا، رضایی: آخرین تحریم دولت ترامپ سنگ اندازی در مسیر رییس جمهور بعدی آمریکا است، (۴ بهمن ۱۳۹۹ هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/3cacn9D.
([41]) خبرگزاری ايسنا، یک کارشناس مسائل بین الملل مطرح کرد، ارتباط اروپا و آمریکا در دوره بایدن؛ فرصت و چالشی برای ایران، (۴ بهمن ۱۳۹۹هـ ش)، تاريخ بازدید: 11 فوریه 2021م، https://bit.ly/2MkkaXd.
