حجت الاسلام مقتدی صدر در یک تصمیم غافلگیرانه و شتابزده، اعلام کرد که فعالیتهای جریان صدر را به مدت یکسال تمام به حالت تعلیق درآورده است. او در 14 آوریل 2023 میلادی از بسته شدن حساب تویتری خود تا اطلاع ثانوی خبر داد. وی این تصمیمات غافلگیرانه و سریع را در پاسخ به «اهل قضیه» اتخاذ نموده است؛ اهل قضیه افرادی هستند که در همان مسجدی که صدر اعتکاف نموده بود، تجمع کرده و می خواستند با او به عنوان امام مهدی بیعت کنند. مقتدی نیز «جریان صدر» را به حالت تعلیق در آورد و برنامه اعتکاف در مسجد را لغو کرد. در پی این امر، نیروهای امنیتی بیش از 60 نفر از «اهل قضیه» را بازداشت کردند. دادگاه جنایی الکرخ نیز از بازداشت 65 تن از متهمان مرتبط با «اهل قضیه» که با ترویج افکار فتنه طلب، امنیت جامعه را بر هم می زنند، خبر داد.
نخست: «اهل قضیه» چه کسانی هستند؟
آنها غالیانی هستند که خود را طرفدار جریان صدر می دانند و اعتقاد دارند که مقتدی صدر همان امام مهدی است. و حتی برخی از آنها پا را از این فراتر نهاده و بر این باورند که امام مهدی «یکی از سربازان صدر» است. برخی از این غالیان، صدر را از امامان معصوم هم برتر می دانند. اما اعتقاد رایج در میان آنان این است که مقتدی صدر همان امام مهدی است. این یک جریان تازه تأسیس نیست بلکه آغاز پیدایش آنان به زمان حمله امریکا به عراق در سال 2003 میلادی باز می گردد که مقتدی صدر جنبش مقاومت گسترده ای را علیه نیروهای امریکایی رهبری نمود.
«اهل قضیه» همان امتداد بقایای جماعت مهدویه هستند که بعد از حمله امریکا به عراق تأسیس شد و یا فعالیتهای خود را علنی كرد. آنها ادامه گروههای «جند السماء»، «جماعت یمانی» و «السلوکیین» هستند که برخی از آنها صدر دوم را امام مهدی می دانستند. «جیش المهدی» که در آن زمان زیر نظر مقتدی صدر بود، با جماعت «سلوکیین» به جنگ مسلحانه اقدام نمود. و صدری ها از سخنان آیت الله محمد صدر علیه سلوکیین استفاده کردند که در مورد سلوکیین گفته بود: «خطاب من به جامعه مؤمن و عاقلان و انسانهای پاک جامعه این است که از سلوکی ها دوری کرده و از آنها برائت جویید. و همانطور که انسان سالم از انسانى كه گال دارد دورى مي جويد، شما نیز از آنها دوری کنید»(رشيد الخيون، الإسلام السياسي بالعراق، 1/ 593). و در دهه اول قرن بیست و یکم که فعالیتهای جماعت «سلوکیین» اوج گرفت، مقتدی صدر نیز به مانند پدرش آیت الله محمد صدر، و به همان روشنی مردم را از پیروی سلوکی ها برحذر داشت. عده ای دیگر که ظاهرا همان «اهل قضیه» هستند، اعتقاد دارند که مقتدی صدر فرزند آیت الله محمد صدر همان امام مهدی است. مقتدی در مقابل این عده نیز بی درنگ واکنش نشان داد و گفت: «افرادی که این فکر را – یعنی مهدی بودن وی را – ترویج می کنند، دروغگو و فاسق هستند و تا روز قیامت مورد لعن هستند. و من باید آنها را به دادگاه حوزه معرفی کنم». وی چند سال بعد، بار دیگر به آنان تاخت و گفت: « امثال این عده، دشمنان من هستند من امام مهدی نیستم بلکه اگر خداوند بخواهد شایسته آن خواهم بود که زمینه ساز ظهور امام مهدی باشم». وقتی از وی پرسیده شد که چرا آنان را تکفیر نکرده است، گفت: « آنها کافر هستند».
دوم: واکنش صدر.. ابعاد و دلالت ها
علی رغم اینکه پیدایش گروههایی چون اهل قضیه پدیده تازه ای نیست و پیش از این نیز وجود داشته است، اما این بار واکنش صدر در مقابل آنان واقعا غافلگیر کننده بود. او فعالیت جریان صدر را به مدت یکسال به حالت تعلیق در آورد و برنامه اعتکاف را نیز لغو کرد. اما وی تأکید کرد که « برگزاری نماز جمعه و نیز فعالیتهای سازمان میراث صدر از این امر مستثنی است». صدر گفت: « اینکه بخواهم اصلاح گر عراق باشم اما نتوانم جریان صدر را اصلاح کنم، یک اشتباه است و اینکه همچنان به رهبری جریان صدر ادامه دهم در حالیکه در این جریان برخی اشکالاتی هست، این گناه بزرگی است». واکنش غافلگیر کننده و شتابزده صدر دلایلی دارد که برخی دینی و برخی سیاسی هستند و ما در اینجا به این دو مورد می پردازیم.
یک. عامل دینی: ظاهرا صدر به این واقعیت رسیده است که دستهای پنهانی در جریانهای تندرو و غالی که در داخل جریان صدر هستند و یا جریانهایی که خود را به جریان صدر نسبت می دهند، سرمایه گذاری می کند تا جایگاه او را در میان پیروان، حوزه و مردم عراق تخریب کرده و ضمن اینکه نفوذ دینی و سیاسی او را کم رنگ سازند مشروعیت و محبوبیت او را در میان شیعیان از بین ببرند. صدر به خوبی می داند که قدرت گرفتن این نوع گروههای غالی در داخل جریان صدر، می تواند این جریان را به بحرانهای عمیق دچار سازد تا جایی که دیگر امکان کنترل آن هم از وجود نداشته باشد. قدرت گرفتن گروههای غالی می تواند جریان صدر را از مسیر خود منحرف ساخته و اختلافات مذهبی را در درون آن شعله ور كند تا جاییکه ممکن است این جریان را به چنددستگی و فروپاشی دچار كند؛ همانطور که هر جریان دیگری با بروز اختلافات دچار فروپاشی می شود. به ویژه اینکه جریان صدر مشروعیت و محبوبیت خود را مدیون دو شهید صدر اول و شهید صدر ثانی است. در نتیجه، هر نوع انحرافی از خط این دو شهید، می تواند به مشروعیت و آوازه این جریان لطمه بزند. علاوه بر آن، اگر جریان صدر به گروههای این چنینی مجال بروز دهد، این امر می تواند واکنش مراجع تقلید شیعه در مقابل این جریان را به دنبال داشته باشد. زیرا از نظر مراجع، این نوع جماعت ها، جماعت افراطی و غالی هستند که در نجف و قم هیچ جایگاهی ندارند. پس اینکه صدر با این جماعت به مقابله برخاسته، در واقع از مشروعیت و جایگاه خود در میان شیعیان و در حوزه دفاع نموده است و این تلاش بخشی از برنامه های تأثیرگذار وی در آینده نزدیک است؛ به ویژه اینکه اگر او آنطور که پیداست، بخواهد به عنوان مرجع میراث دار پدر باشد. این اولین باری نیست که صدر تلاش می کند جلوی «اهل قضیه» در داخل جریان صدر را بگیرد. بلکه همانطور که قبلا نیز اشاره کردیم، او از سال 2007 میلادی با آنها سر ستیز دارد و پیروان خود را از این جماعت برحذر می دارد. اما او در این اواخر به اقدامات خود علیه آنان شدت بخشیده است. وی در 17 اکتبر 2021 میلادی بیانیه ای منتشر کرد که در آن آمده است: « من مقتدی بن سید محمد بن سید محمد بن صادق صدر، اهل عراق و مسلمان اثنی عشری می باشم. من معصوم نیستم بلکه یک طلبه حوزه علمیه هستم. هرکس خلاف این مطلب را ادعا کند، دروغگو است و من در پیشگاه خداوند و پیامبرش از آنان برائت می جویم». او بارها برخی افراد داخل جریانش را به دلیل ارتباط با «اهل قضیه» مجازات کرده است. این امر نشان می دهد که مخالفت و پیکار صدر با این گروهها نه یک اقدام مصلحت گرایانه و تاکتیکی بلکه یک اقدام راهبردی است. زیرا به باور او، این عده افراد آینده برنامه های او و تلاشهای پدرش را بر باد می دهند. و جایگاه او و خاندانش را در نجف و در میان نهادهای مذهبی شیعه به خطر می اندازند. صدر به این نتیجه رسیده است که وجود این گروهها در درون جریان صدر به نفع دشمنان صدر است؛ زیرا حضور آنان در درون جریان نشان می دهد که جریان او از مسیر شیعه و میراث اثنی عشری منحرف شده است.
دو. عامل سیاسی: یکی دیگر از عواملی که صدر را به واکنش در مقابل اهل قضیه واداشت، عامل سیاسی است که از لحاظ اهمیت از عامل دینی کمتر نیست. زیرا بروز گروههای غالی، مستقیما جایگاه جریان صدر در میان ملت عراق و مخصوصا شیعیان را تضعیف می کند. هرچند که صدر طرفداران زیادی دارد اما آنان وی را نه به عنوان امام مهدی بلکه به عنوان یک رهبر سیاسی قبول دارند. لذا، صدر که نسبت به این موضوع به خوبی آگاه است، بی درنگ برائت خود را از گروههای غالی اعلام کرد و آنان را متهم كرد که از مسیر دین منحرف شده اند و اهداف شومی را دنبال می کنند. مسأله دیگر این است که صدر در فضای سیاسی خود را به عنوان عامل وحدت و جذب حداکثری معرفی می کند که به کثرت گرایی باور دارد و با همه جریانها وارد گفتگو می شود و خود را در مذهب گرایی و فرقه گرایی محدود نمی كند. از این رو، سکوت وی در مقابل این گروهها می تواند به گفتمان و جایگاه او لطمه بزند. وانگهی، صدر به میراث شیعه دوازده امامی باور دارد و خود را ادامه دهنده راه پدرش آیت الله سید محمد صدر می داند. پس می توان گفت که مخالفت وی با این گروهها، یک مشی راهبردی است. اگر صدر بر تصمیم خود مبنی بر تعلیق فعالیتهای جریان صدر به مدت یکسال، همچنان باقی بماند این امر سبب می شود که این جریان در روند سیاسی آینده از جمله انتخابات محلی مشارکت نداشته باشد. به هر حال، عواملی که برشمردیم صدر را بر آن داشت که بی درنگ در مقابل این گروههای غالی واکنش نشان داده و نسبت به آنان اعلام برائت کند. و تنها به محاکمه آنها در سیستم قضایی حوزه اکتفا نکرده بلکه همانطور که قبلا نیز هشدار داده بود، دستگاه قضایی کشور را نیز وادار كرد که در مقابل این گروه طبق قانون اقدام كند.
سوم: آینده «اهل قضیه»
نمی توان گفت که تصمیم شتابزده و غافلگیرانه صدر بساط این گروههای غالی را جمع خواهد کرد؛ اما حداقل می تواند تا حد زیادی جلوی فعالیت این افراد را در داخل جریان صدر بگیرد. در عین حال، با توجه به اینکه حوزه های علمیه و مراجع دینی همواره بر فعالیت گروههای شیعی نظارت دارند و مانع قدرت گرفتن گروههای غالی می شوند، این گروهها با هر نامی که ظهور کنند، در محافل دینی شیعی عراق و ایران به حاشیه رانده می شوند. و احتمالا این گروهها که با سایر جریانهای شیعی مشکل دارند و در مورد مرجعیت نیز تردید دارند و از اصول و ضروریات مذهب منحرف گشته اند، در فضای دینی و نیز در محافل مذهبی شیعه همواره در حاشیه خواهند بود.
آنچه سناریوی بقای گروههای غالی را در حاشیه فضای مذهبی تقویت می کند این واقعیت است که این گروهها نه تنها با جریان صدر بلکه با همه مراجع سرشناس عراق و ایران اختلاف دارند. هم «اصلاح طلبان» و هم « محافظه کاران» از آنان انتقاد دارند. مرجعیت والای شیعه نیز قبلا در رد این گروههای غالی یک بیانیه انتقاد آمیز داده است. مشکل این گروهها این است که آنان با میراث شیعه ساز مخالف می زنند و با تمام بازیگران حوزه سر ناسازگاری دارند.
در سطح سیاسی نیز، دولت هر از گاهی از طریق نهادهای امنیتی و قضایی برای کنترل این گروهها اقدام می كند تا مبادا این گروهها در میان مردم نفوذ کسب کنند. زیرا این گروهها که تهدیدی برای گفتمان سنتی شیعه محسوب می شوند، برای امنیت ملی کشور نیز یک تهدید محسوب می شوند و ثبات کشور و بافت جامعه را تهدید می کنند.
برآیند
صدر از «اهل قضیه» برائت جست و فعالیتهای جریان خود را به مدت یکسال به حالت تعلیق در آورد و دست به اقدامات غافلگیرانه ای علیه آنان زد. در عین حال، نهاد قضایی عراق نیز دهها تن از افراد وابسته به این گروه را بازداشت كرد. «اهل قضیه» گمان داشتند که با طرح ادعای مهدی بودن مقتدی صدر می توانند در داخل جریان صدر نفوذ و قدرت کسب کنند و توده مردم در داخل این جریان که بزرگترین جریان شیعی عراق است را تحت تأثیر قرار دهند. اما مقتدی که ادامه دهنده خط و برنامه های دینی و سیاسی پدرش است، از آنان اعلام برائت کرد همانطور که قبلا پدرش از آنان برائت جسته بود. و با این اقدام، جلوی هرگونه تلاش برای بدنام کردن جریان صدر و یا معرفی کردن گروههای غالی به عنوان بخشی از جریان صدر را گرفت.
اقدامات صدر نشان می دهد که صدر نمی خواهد این گروهها همچنان خود را به جریان صدر منتسب کنند و بیم آن دارد که مبادا وجود این گروههای غالی در میان جریان صدر، به جایگاه جریان صدر آسیب زده و یا برخی از دشمنان صدر از این گروهها به نفع خود استفاده کنند. و یا اینکه این گروهها رابطه صدر را با مرجعیت و یا همپیمانان سیاسی اش برهم زنند. در عین حال، او ثابت کرد که به ارث سنتی شیعه و خط حوزه پای بند است. از سویی دیگر، موضع تندی که رهبر جریان صدر از خود نشان داده و ترس او از چند دستگی و غلو افکار برخی از طرفداران جریان صدر شاید قدرت صدری ها در فعالیت سیاسی و دینی عراق را کاهش دهد.
